Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006



Yüklə 6,92 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/45
tarix05.05.2020
ölçüsü6,92 Mb.
#31078
növüDərs
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45
Azf-295386


Həlli:  Dinamiki  xətanın  5%  -  dən  artıq  olmayacağını  hesab 

edərək,  (5.8)  düsturuna  görə 

%

5

=



ω

γ

-



ə,   

20

=



T

 

dəqiqə    olduqda 



çatdığını  təyin  edirik  (uyğun  olaraq  T=30  dəq.  olduqda, 

%;

2



=

ω

γ



 

T=60dəq. olduqda, 

%

5



,

0

=



ω

γ

). 



stərilən  hal,  sinusoidal  dəyişmələrə  aiddir.  Əgər    dəyişmə 

sinusoi

dal  deyilsə,  onda  tezdəyişən  prosesi  harmonik  siraya  ayırıb,  



prosesin  ən  böyük  hormonikasının  tezliyini  ω   qəbul  edib, 

ω

γ



 

-

nı 



onun  qeydiyyatının  buraxıla  bilən  amplituda  xətası  hesab  edərək 

cihazları seçmək olar. 



Misal 2. 

Daxiliyanma  mühərrikinin  təzyiqinin  dəyişməsini 

dəqiq  qiymətləndirmək  üçün  harmonikaları  150  tərtibə  qədər  qeyd 

etmək lazımdır. Dirsəkli valın fırlanma tezliyinin 

2000

=

ω



dəq

-1

 



və 

onun xətasının 

%

2



ω

γ

 



olduğunu bilərək uyğun cihazları seçin. 

kəs 

228 

 

Həlli:    İki  taktlı  mühərrikdə  150-ci  hormonikanın  tezliyi 



kHs

5

60



2000

150


=

=

ω



.  Şəkil  5.8.b-dən  ölçmə  vasitəsinin  sərbəst 

titrəməsinin tezliyini təyin edirik. 

(

)

kHs



50

35

5



10

7

0



=



=

ω



Belə  yüksək  dinamiki  keyfiyyətləri  mexaniki  ölçmə 

vasitələrində almaq mümkün deyildir. Buna görə də elektron ölçmə 

vasitələrindən istifadə etmək lazımdır. 

Dinamiki  xətaya  diskret  hesabata  görə  giriş    siqnalının 

reallaşdırılmasının  bərpa  xətası  kimi  baxmaq  lazımdır.  Kotelnikov 

nəzəriyəsinə görə belə bərpanı (faktiki olaraq xətasız) tezliyin 

ω



0

 

intervalında  həyata  keçirmək  olar.  Bunun  üçün  hər 



ω

2

1



=

t

  vaxt 

intervalında 



ω

 

tezlik zolağı olan siqnal yaratmaq lazımdır. 



Əgər  siqnalın  spektri  sıfırdan  başlamırsa  və 

ω

ω



1

 



diapozon

undadırsa  (şəkil  5.12.),  onda  siqnalın  dəqiq  bərpası  üçün,  

onu  

(

)



1

2

1



ω

ω



t

 

intervalından bir yaratmaq lazımdır. 



Beləliklə  dinamiki  ölçmələrdə  ölçmə  vasitələrinin  seçilməsi, 

siq


nalın  müəyyən  vaxtda  diskretləşməsi  ilə  bağlıdır.  Belə  diskret-

ləşmədə dinamiki xətaların yaranması şəkil 5.13.-də göstərilməsidir. 

Şəkil  5.13.-dən  görünür  ki,  ən  böyük  xəta  əyrinin  qalxımı  və 

çoküklüyündə  yaranır.  Burada  mütləq  xəta  parabola  ilə  xorda 

arasındakı fərqdir. 

Məlumdur  ki,  parabolanın  xordadan  ən  böyük  sapması 

,

m

∆  


interpolyasiyanın intervalının ortasına düşür 

 

( )



8

2

t



t

x

m

=



 



Burada 

( ) ( )


t

x

t

x

 



əyriliyinin ikinci törəməsidir. 

.. 


.. 

.. 


229 

 

Xətanın  gətirilmə  qiymətinə 



k

x

m

=



ω

γ

 



keçsək,  diskretləşmə-

nin buraxıla bilən maksimum dövrünü 



o

t

 



alarıq. Burada bərpanın 

dinamiki xətası, 

ω

γ

 



qiymətini keçməyəcəkdir 

 

( )



γω

t

x

x

t

k

8

0



=



 

      x

- ö


lçmə həddidir. 

Xüsusi halda sinusoidal proses üçün. 

 

γω

π



8

2

0



T

t

=



 

      Burada  T



 

vrü  ərzində  prosesin  qeydiyyat  nöqtələrinin  sayı  n



 

aşağıdakı kimi olur: 

γω

π

2



0



=

t

T

n

                          (5.10) 

 

Şəkil 5.12. Siqnalın spektrinin sərbəst yerləşdirilməsi 



.. 

230 

 

 



Şəkil 5.13 Dinamiki xətanın diskretləşməsi 

 

Bərabər  ölçülü  diskretləmədə,  xətası  1%-ə  qədər  olan 



sinuso

idal prosesi bərpa etmək üçün 



T

 dö


vründə 22,0,1%  xəta üçün 

isə 70-dən az olmayan hesablama lazımdır. 

Analoq, yaxud 

rəqəmli  qeydedicisi  olan  ölçmə  kanallarının 

dinamiki  xətası  digər  xətalarla  toplanır,  yalnız  yüksək  tezliklərdə 

ö

lçülən kəmiyyətin tezlik diapozonunu məhdudlaşdırır.   



Mısal 5.9.  Tezliklərin işçi diapozonunu qiymətləndirməli və re-

os

tat  vericisinin  gərginliyini  ölçmək  üçün  ölçmə  vasitəsini    seçməli. 



Kanalın əsas gətirilmə xətası 1,5%, ölçmə hüdudu 200 mv-dir. 

Həlli: Alternativ ölçmə vasitəsi kimi, 0,5 dəqiqlik sinifli elek-

tron avtomat özüyazan patensiometri (bütün 

şkalanın  qeydedicidən 

keçmə vaxtı 0,5S-dir) və ölçmə məlumatlarını saniyədə 5 hesablama 

tezli

yi ilə qeyd edən PL-150 perefaratoru olan 0,2/0,1 sinifli rəqəmli 



voltmetri gö

türürük.  Analoqlu  qeydedicinin  dəyəri,  rəqəmli 

qeydedicinin dəyərindən aşağıdır. 

  Analoqlu ölç

mə vasitəsi üçün 

mV

x

200


=

 ö

lçmə hüdudunda, 



bütün  şkalanın  keçmə  müddəti  5S  olduqda,  vaxta  görə  gərginliyin 

maksimum  sürəti 



S

mV

S

mV

x

m

400


5

,

0



200

=

=



 

olacaqdır.  Əgər  özüyazan 



cihaza verilən siqnalın mütləq dəyişmə sürəti 

,

s



V

 

m



x

-

dən kiçikdirsə, 



231 

 

onda  qeydetmə  təhrif  olunmadan  həyata  keçirilir  və  dinamiki  xəta 



sıfıra  bərabər  olur. 

m

s

X

V



 

olduqda  dinamiki  xəta  yaranır.  Çünki 

cihaz  siqnalın  dəyişməsini  izləyə  bilmir,  yəni 

m

x

  patensiometrin 

tezlik diapozon

u məhdudlaşdırıcısı rolunu oynayır. 



t

x

x

m

ω

sin



=

  giriş  sinusoidial  siqnalında,  onun  dəyişməsinin 

s

ürəti 


t

x

x

m

m

ω

ω



cos

=



 

və  bu  sürətin  maksimum  qiyməti 



m

m

m

fx

x

x

π

ω



2

=

=



-

dir. Buradan qeydiyyatın sərhəd tezliyi 



 

                         



f

sər


Hs

x

x

m

m

32

,



0

200


2

400


2

=



=

=

π



π

    



olur. 

 

Rəqəmli  ölçmə  vasitəsinin  dinamiki  xətasini  (5.10)  düsturun-



dan  istifadə  etməklə  diskret  hesabata  görə  qiymətləndirək.               

Diskretləşdirmə  dövrü 

25

,

0



5

1 =


=

t

 

olduqda  hesablama  aşağıdakı 



kimi olur: 

 

T, S 

20,0 

10,0 


5,0 

3,6 


2,0 

f, Hs

 

0,05 


0,10 

0,20 


0,27 

0,50 


%

g

γ

 



0,05 

0,20 


0,80 

1,50 


5,00 

 

Rəqəmli qeydedici 0-dan 0,27Hs tezlik diapozonunu təmin edir 



və bu analoqlu qeydedicidən imkanca aşağıdır (0,32Hs). 

Beləliklə,  üstünlük  avtomatik  özüyazan  patensiometrə 

verilməlidir, həm də onun dəyəri qiymətcə də aşağıdır. 

 

 

 

 


232 

 

5.4. Rəqəmli ölçmə vasitələrinin metroloji 



xarakteristikalara gö

rə seçilməsi 

 

Rəqəmli ölçmə vasitələrinin (RÖV) dinamiki xassələri ölçmə-



nin nəticələrinə iki halda təsir edə bilər: 

a)  parametrin vaxtdan bəzi asılılıqları tədqiq olunduqda

b) RÖV ö

lçülən kəmiyyətlərin komutatorları ilə işləyərkən. 

Bütün rəqəmli ölçmə vasitələri iki qrupa bölünür: I  qrup ölçü-

lən  kəmiyyətin  ani  qiymətinə  reaksiya  verir  (vaxt  və  kodimpuls 

ö

lçmə  vasitələri); II qrup çevrilmə  zamanı  ölçülən  kəmiyyətin  orta 



qiymətinə reaksiya verir  (vaxt və tezlikimpuls ölçmə vasitələri). 

Kvantlaşdırmanın  verilmiş  intervalında  q  və  çevrilmə  vaxtı 



T

çev

 ö

lçülən kəmiyyətin dəyişmə sürəti aşağıdakı  qiyməti    keçmə-



məlidir 

 

T



q

V

5

,



0

max


 



Çevirmənin  vaxt  sonunun  olması,  prosesin  vaxta  görə 

reallaşdırılmasının qeyd etmə nöqtəsinin sürüşməsinə səbəb olur, bu 

da  hesabatın  qeyd  etmə  tarixi  (bunu  bəzən  apertur  vaxt  da 

adlandırırlar)  dinamiki  xətasını  yaradır.  Bu  xətanın  yaranması 

mexanizmi  şəkil  5.14.-də  verilmişdir.  Burada  rəqəmli  ölçmə 

vasitəsinin  işə  düşmə  siqnalları 



n

t

t

t

,.....,


,

2

1



momentlərində  yaranır. 

Çeviril


mə  vaxtının  T

çev

 

az  olması  səbəbindən  prosesin 



)

(t



x

 

qeydiyyatı  müəyyən  qədər  sürüşmə  ilə 



n

t

t

t



,....


,

2

1



 

həyata 


keçirilir və bu da xətaların yaranmasına səbəb olur 

 

      



( )

(

)



( )

(

)



2

2

2



2

1

1



1

1

;



t

t

X

t

X

X

t

t

X

t

X

X

+



=



+



=

          v



ə .i.a  

 

çev 



233 

 

 



Şəkil.5.14. Qeyd etmə vaxı xətasının formalaşdırılması 

 

Təbii ki, bu xətalardan yalnız 



max

X

 



maraq doğurur. Rəqəmli 

ö

lçmə  vasitələrini  seçərkən  ilk  növbədə  kvantlaşdırma  səviyyəsinin 



sayına (yaxud ikili dərəcələrin sayına n) və çevrilmə vaxtı  T

çev

 

ilə 



sərtləndirilən tezhərəkətliyə (yaxud çevirilmə tezliyinə 

çev 

T

1

=



) fikir 

verili.  

və    f

çev

 

kəmiyyətləri,  rəqəmli  ölçmə  vasitəsinin  metodiki 



xətasını  səviyyəyə  və  vaxta  görə  prosesin  siqnalının  diskretləşmə 

xətasını    təyin  edirlər.  nlgf



çev

 

qiyməti,  rəqəmli  ölçmə  vasitəsinin 



mükəmməllik  səyiyyəsi xarakteristikasıdır. 

Rəqəmli ölçmə vasitəsindən istifadə edərkən 

 

nf

çev


c

 



 

şərti gözlənilməlidir. 



234 

 

Burada  c  - 



məlumat  ötürən  kanalın  buraxma  qabiliyyətidir, 

S

bit ilə ölçülür. 

      


İşə  düşmənin  gecikmə  vaxtını  T

id

 

nəzərə  almaqla  şərti 



zlənilməlidir. 

 

 

T



T

id

+

çev



k

T

 



 

 

Burada T



k

 

- bir 


kanalın  sorğusuna ayrılan müəyyən vaxtdır. 

Seçilən  rəqəmli  ölçmə  vasitəsi,  verilmiş  nisbətlərin    siqnal/küy 

məhdudiyyətinə cavab verməlidir. İdeal halda, yəni daxili və xarici küy 

mənbələri olmadıqda, siqnal/küy nisbəti aşağıdakı   düsturla təyin edilir: 

 

dB

D

D

g

q

x







=

10



0

ρ

.                              (5.11) 



Burada  D

-  gö


stərmə  siqnalın  gücü  (dispersiya); 

12

2



q

D

q

=

-  



kvant

laşdırma küyünün gücüdür (dispersiya). 

Real sistemlərdə: 

 

k



q

x

D

D

D

g

+

= 



10

ρ

 



 

Burada  D



k 

kvantlaşdırıcıya  qədər  sistemin  kanalında  küyün 



gücüdür. 

Kvantlama  küyünü,  rəqəmli  ölçmə  vasitəsinin  dərəcəsini 

artırmaqla  azaltmaq  olar.  Lakin 

q

k

D

  olarsa, 



q

D

 

-  nun, 



q

m

D

K

D

=

 



nisbəti olduqda, azaldılmanın heç bir mənası yoxdur. 

1

2



=

n



x

q

D

 

ilə işarə etsək, alarıq 



235 

 

 



dB

K

g

n

1

)



1

2

(



12

10

2



= 



ρ

 



Bu tənliyin əsasında şəkil 5.15.-də verilmiş nomoqramma qu-

rulmu


şdur.  Bu  nomoqrammanın  köməyi  ilə  siqnal/küy  nisbəti  ve-

rildikdə  və  K-nin  qəbul  edilmiş  qiymətlərində  rəqəmli  ölçmə  vasi-

təsinin dərəcəsinə verilən tələbləri müəyyənləşdirmək olar. 

Şəkil 5.15.b-də verilmiş qrafik, K - nın artması ilə dərəcəsi ve-

rilmiş rəqəmli ölçmə vasitəsinin dinamiki diapozonunun pisləşdiyini 

stərir. - nın qiymətinin 0 - dan 1 - ə qədər intervalında dinamiki 



diapozon 

əhəmiyyətsiz dərəcədə dəyişir, 

1



K



olduqda onun kəskin 

pisləşməsi baş verir. 

Şəkil  5.16.-da  qeyd  etmə  vaxtı  xətasının  asılılığı  verilmişdir. 

Qrafiklərdən  istifadə  edərkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  əgər 

çevirmənin  buraxıla  bilən  xətası  2q-yə  bərabər    götürülübsə,  onda 

qrafiklərdən  alınmış  hesabatda  qeyd  etmə  vaxtı  xətası  2  dəfə 

artırılmalıdır və i.a. 

Hesabatı  qeyd  etmə  vaxtı 

min

g

τ

 



və 

max


g

τ

 



xətasının  sərhəd-

qiymətləri normalaşdırılmış rəqəmli ölçmə vasitələri, tezliyi  bərabər 

spektrli  olan  siqnallar  və  yuxarı  sərhəd  tezliyi  F

sər 

  üçün dinamiki 

xətanın dispersiyası aşağıdakı kimi təyin edilir. 

 

g



x

g

F

τ

π



σ

σ



=

2



3

2

2



 

(5.12) 


 

Burada 


 (5.12) düsturuna gö

rə nomoqramma 

qurulmuşdur  (şəkil  5.17.). Bu nomoqrammaya görə  siqnalın 

dəyişməsinin  nisbi  dinamiki  xətasını  qiymətləndirmək  olar.  Bunun 

üçün  F

sər

 

və 



-

nun  məlum  qiymətlərini  birləşdirilən  düz  xətt 

çəkilir.  Bu  düz  xəttin 

  

şkalası  ilə  kəsişməsi  dinamiki  xətanın 



max

min


g

g

g

τ

τ



τ



=



g

τ



x

g

σ

σ





sər

 


236 

 

orta  kvadratik  sapması  ilə  siqnalın  qiymətinin  axtarılan  nisbətini 



verir. 

 

 



Şəkil 5.15. Analoq  rəqəm çeviricilərinin seçilməsi qrafiki 

 

Misal 5.10    F



r

=100 


Hs  olan  bərabər  spektrli  siqnal,  rəqəmli 

ölç


mə vasitəsi ilə dəyişir. 

%

095



,

0

=





x

g

σ

σ



 

nisbətini nəzərə almaqla rə-

qəmli ölçmə vasitəsinin xətasına verilən tələbləri müəyyənləşdirin. 

Həlli: Məlum F

sər

 

və 



x

g

σ

σ



 

arasından nomoqrammanın 



g

τ

∆  



şkalasına görə düz xətt çəkək (şəkil 5.17.). 

1

=





g

τ

 



ay.  Buna uyğun 

olaraq lazım olan rəqəmli ölçmə vasitəsini seçirik. 

 

A

na



loq r

əqə


m

 

çev



iri

ci

lər



in

in

 d



ər

əc

əl



ər

D



ina

m

iki



 di

apoz


onun 

 

 pi



sl

əş

m



əs

i, dB


 

 

 



237 

 

Şəkil 5.16. Hesabatın qeyd etmə vaxtı xətasına görə 



analoq rəqəm çeviricilərinin seçilməsi qrafikləri 

 

Şəkil 5.17. Təsadüfi siqnalların tədqiqində sistemin kanalının 



dinamiki xətasının qiymətləndirilməsi üçün nomoqramma 

238 

 

VI 



FƏSİL. METROLOJİ  TƏMİNATIN PRİNSİPLƏRİ 

 

6.1. Metroloji təminatın əsasları

 

 

Metroloji  təminat  (MT) kimi ölçmənin  vahidliyinin  və  tələb 

edilən  ölçmə  dəqiqliyinin  təmin  edilməsi  üçün  vacib  olan  elmi  və 

təşkilati  əsasların,  texniki  vasitələrin,  qayda  və  normaların  təyin  və 

tərtib edilməsi başa düşülür. 



Ö

lçmənin keyfiyyəti, ölçmənin dəqiqliyi ilə müqayisədə daha 

geniş məhfumdur. O, ölçmə vasitələrinin ölçmə nəticələrinin verilmiş 

müd

dətdə  tələb  edilən  dəqiqliklə  (buraxıla  bilən  xətaların  ölçüləri), 



doğruluqla,  düzgünlüklə,  uyğunluqla  və  əks  etdirilməklə  alınmasını 

təmin edən xassələrinin məcmunu xarakterizə edir. 

“Metroloji  təminat”  anlayışı  bütövlükdə  ölçmələrə  (sınaqlara, 

nəzarətə)  aid  edilir.  Bundan  başqa  “texnoloji  prosesin  metroloji  tə-

minatı” anlayışından da istifadə edilir. Burada ölçmənin MT-nın ve-

rilmiş  prosesdə, istehsalatda təşkilatda istifadəsi başa düşülür. 

Metroloji  təminatın  obyekti  məhsulun  hazırlanmasının  bütün 

mərhələləri,  yəni onun həyat sikli və xidmətdir.    Məhsulun həyat 

sikli  (HS)  kimi,  ona  verilən  ilkin  tələbləri  formalaşdırmaqdan 

başlayaraq  istismar,  yaxud    istifadəyə  qədər  olan,  ardıcıl  qarşılıqlı 

əlaqəli yaratma və dəyişmə proseslərinin məcmuu başa düşülür. 

Məhsulun hazırlanması mərhələsində yüksək keyfiyyəti   təmin 

et

mək üçün  nəzarət ediləcək parametrlər, dəqiqlik norması, müşahi-



dələr, ölçmə, nəzarət və sınaq vasitələri seçilir. Bundan başqa kons-

truktor və texnoloji sənədlərin metroloji ekspertizası keçirilir. 

Metroloji təminatı işləyərkən sistemli  yanaşmadan istifadə et-

mək lazımdır. Ona bir məqsədlə,  yəni tələb edilən keyfiyyəti təmin 

etmək məqsədi ilə birləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqəli    proseslərin məc-

muu kimi baxılmalıdır. Belə proseslər aşağıdakılardır: 

 

məhsulun  keyfiyyətinə  nəzarət  edərkən  və  proseslərin  idarə 



edil

məsində, ölçülən parametrlərin rasional nomenklaturasını və ölç-

mənin dəqiqliyinin optimal normalarının təyin edilməsi; 

  ö


lçmə vasitələrinin, sınaq və nəzarətin texniki iqtisadi əsas-

lan


dırılması və seçilməsi, onların rasional nomenklaturasının müəy-

yənləşdirilməsi;  



239 

 

 



istifadə edilən nəzarət-ölçmə texnikasının standartlaşdırılma-

sı, vahidləşdirilməsi və aqreqatlaşdırılması; 

 ö

lçmənin yerinə yetirilməsinin, sınaqların və nəzarətin müasir 



metodlarının işlənməsi, tədbiq edilməsi və attestasiyası; 

 

müəssisələrdə tətbiq olunan nəzarət ölçmə və sınaq avadan-



lıqlarının yoxlanması, metroloji attestasiyası və kalibrlənməsi; 

 

istehsalatda  nəzarət  ölçmə  və  sınaq  avadanlıqlarının 



vəziyyətinə, tətbiqinə və təmirinə, həmçinin müəssisələrdə metroloji 

qaydalara və normalara əməl olunmasına nəzarət; 

 

müəssisə standartlarının işlənməsində və tətbiqində iştirak et-



mək; 

 

beynəlxalq,  dövlət  və  sahə  standartlarının,  həmçinin  baş 



vlət  standartları  təşkilatının  digər  normativ  sənədlərini  tətbiq 

etmək; 

 

normatıv,  konstruktor  və  texnoloji  sənədlərin  metroloji 



ekspertizasını aparmaq; 

  ö


lçmənin  vəziyyətinin  analizini  aparmaq  və  onun  əsasında 

metroloji  təminatın  təkmilləşdirilməsi  üçün  tədbirlər  həyata 

keçirmək; 

 

uyğun  xidmətlərin  və  bölmələrin  işçilərini  nəzarət  ölçmə 



əməliyyalarını yerinə yetirmək üçün hazırlamaq. 

Metroloji təminatın dörd əsası vardır: elmi, təşkilati,  normativ 

və  texniki.  Onların  məzmunu  şəkil  6.1.-də  verilmişdir.  Metroloji 

təminatın  tədbirlərinin  işlənməsi  və  aparılması  metroloji  xidmətə 

(MX)  həvalə  olunmuşdur.  Metroloji  xidmət    qanunvericilik  əsasında 

yaradılmışdır,  ona  ölçmənin  vahidliyinin  təmin  edilməsi,  metroloji  

nəzarəti və yoxlanmasının həyata keçirilməsi tapşırılmışdır. 


Yüklə 6,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin