Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Parafraz məzmunun təhlili proseduru kimi Məzmun dedikdə 
mətnin  ekstralinqvistik  reallıqdakı  əşya  və  hadisələrə  aidiyyəti, 
əlaqəsi  başa  düşülür.  Bunlar  da  real  olduğu  kimi  uydurma  bir 
aləm də ola bilər. Bu əlaqə mətndə işlənən leksik və qrammatik 
strukturlardakı {söz və ifadələr, cümlə növləri, zaman, növ və s.) 
semantik  informasiya  vasitəsilə  ifadə  olunur.  Bu  strukturlar 
bir-birini 
tamamlayır, 
bir-birindəki 
qeyri-dəqiqliyi, 
anlaşılmazlığı  azaldır  və  birlikdə  ardıcıl,  əlaqəli  bir  kontekst 
yaradır. 
Buna görə də məzmunun təhlili tekst elementlərinin daşıdığı 
informasiyadan  başlanmalıdır.  Bu  tekst  elementləri  mətnin 
səthində məntiqi bağlama, tema-rema münasibətləri, funksional 
cümlə prespektivləri və s. mətn-linqvistik bağlama vasitələri ilə 
bir-birinə bağlanır. 
Bu  mərhələdə  kommunikativ  situasiyanın  zahiri  təhlili 
tamamlandığından  ekstratekstual  bilik  süzgəcində  olduğu  kimi 
mətnin mənasının nədən ibarət olduğu müəyyənləşir. 
Sintaktik  və  semantik  cəhətdən  mürəkkəb  mətnlərin 
məzmununu  təhlil  edərkən  mətndəki  informasiyanın  qəbulunu 
sadə parafraz yolu asanlaşdırmaq, cümlələri sadələşdirmək olar. 
218 

---

Mətndə  hər  şey  verbal  şəkildə  əks  olunduğundan  cümlələr 
arasındakı  məntiqi  ardıcıllıq  saxlanılmalıdır.  Bu  tərcüməçiyə 
bilindiyi güman edilənləri və mətndəki qüsurlan müəyyən etməyə 
imkan verir. 
Parafraz 
ehtiyatla 
apanimalıdır. 
Parafraz 
olunmuş 
informasiya  formaca  orijinala  oxşamayan  yeni  bir  mətndir. 
Parafraz mürəkkəb cümlələri sadələşdirmək üçün apanlır. Leksik 
paraf- razda konnotasiya da saxlanmalıdır. 
Bağlama vasitələri (coherence). Mətndəki apafora, katafo- ra 
(the  use  of  an  expression  whiclı  refers  to  or  stands  for  a  later 
Word,  or  group  of  words)^  parafraz  (eyni  məzmunun  ayrı 
formada verilməsi), əvəzetmə, təkrar və s. məzmunun təhlili üçün 
istifadə  edilə  bilər.  Müxtəlif  dillərdə  bağlama  vasitələri 
bir-birindən fərqli ola bilər. 
Konnotasiya,  Mətndə  verballaşan  informasiyaya  təkcə  de- 
notativ  məna  yox,  konnotativ  məna  da  daxildir.  Konnotativ 
mənaya  ikinci  dərəcəli  məna  da  deyilir.  Konnotasiya  üslub 
sahəsidir və üslubi dəyərlərlə əlaqəli öyrənilməlidir. 
Daxili  situasiya.  Mətndəki  məlumat  reallığı  əks  etdirirsə, 
həmin  məlumat  “faktual”,  uydurma  səciyyəlisə  onda  fıksional 
(uydurma) adlanır. 
Bilinəcəyi 
öncədən 
təxmin 
edilən 
informasiya 
(presupposition). Mətndə reseptor tərəfindən bilinəcəyi öncədən 
təxmin edilən informasiya {presupposition) nədir? Bu kateqoriya 
haqqında  birmənalı  danışmaq  mümkün  deyil,  çünki  mətni 
oxuyacaq  müxtəlif  reseptorlarla  bağlıdır.  Mətnin  yazan 
özlüyündə  belə  hesab  edir  ki,  reseptor  müəyyən  bir  şeyi  bilir, 
amma həqiqətdə elə alınır ki, hamı hər şeyi eyni dərəcədə bilmir. 
Bilinəcəyi öncədən təxmin edilən informasiya reseptorun dünya 
bilgisinə daxildir. 
Çoxsözlülük. Əgər informasiya mətndə bir neçə dəfə verbal- 1 
aşırsa,  təkrarlanırsa,  {izahat,  təkrar,  parafraz,  xülasə,  tavtalo- 
giya və s.) onda biz çoxsözlülükdən {redundancy), yaxud situa- 
tiv (situational) çoxsözlülükdən danışmış oluruq. 
219 

---

Mətnin  kompozisiyası,  Tiel  (21)  göstərir  ki,  mətnin 
özünəməxsus  informasional  makrostrukturu  {informasiya 
vahidlərinin kompozisiyası və sırası) var. Bu makrostruktura bir 
neçə  mikrostrukturdan  ibarətdir.  Makrostrukturu  təşkil  edən 
seqmentlər zamanlann davamlılığı, yaxud bitməsi ilə seçilir. 
Mətnin  makro  və  mikrostrukturlarının  tərcüməyönümlü 
təhlili üçün bir neçə mühüm səbəbi var: 
1) Əgər mətn fərqli situasiyah müxtəlif mətn seqmentlərindən 
ibarətdirsə,  funksiyalarına  uyğun  olaraq  bu  mətnlər  müxtəlif 
tərcümə strategiyalan tələb edəcəkdir. 
2) Mətnin  başlanğıcı  və  sonu  onun  dərkində  və  şərhində 
mühüm  rol  oynayır.  Buna  görə  də  bu  hissələr  təfərrüatı  ilə 
incələnməlidir ki, mətnin dərki, qəbulu və effekti məlum olsun. 
3) Makro  və  mikrostrukturlarına  görə  yazıldığı  dildən  asılı 
olmayaraq müəyyən mətn növlərinin standart fonrıalan olur. Bu 
səbəbdən  də  mətnin  kompozisiyasının  təhlili  mətnin  növü  və 
onun funksiyası haqqında dəyərli məlumat verə bilər. 
4) Çox  mürəkkəb  və  əlaqəsiz  mətndəki  informasional  mik- 
rostrukturlann  təhlili  mətndəki  əsas  məlumatın  nədən  ibarət 
olması, yaxud mətnin predmeti haqqında məlumatı əldə etməyə 
imkan verər. 
Məxəz  mətn  daha  böyük  bir  mətnin  bir  hissəsi  ola  bilər. 
Məsələn, antalogiyalardakı mətnlər böyük bir mətnin hissələridir. 
Onlar bir mövzu ətrafında birləşir və daha böyük bir mətni təşkil 
edir. Bu mətnlər ayn-ayn tərcüməçilər tərəfindən də çevrilə bilər. 
Makrostruktura. A says (to B) (A B-yə deyir) tipli metakom- 
munikativ cümlələr bütöv bir mətnin başlanğıcından xəbər verə 
bilər.  Bu  siqnal  ünsiyyətin  müxtəlif  səviyyələrini  bir-birindən 
ayınr.  Tərcüməçi  üçün  bu  çox  vacibdir,  çünki  hər  ünsiyyət 
səviyyəsi özünün situasional təhlilini tələb edə bilər. Makrostruk- 
turun təhlilində əsas məsələ mətndə submətn və daxili mətnlərin 
{sııb-text, in-text) olub-olmadığını müəyyənləşdinnəkdir. 
220 

---

Mətndaxili  mətnlərə  çıxışlar,  sitatlar,  misallar  daxildir.  Mü- 
tərcimin 
vəzifəsi 
mətndə 
onlann 
funksiyasını 
müəyyənləşdirməkdir. 
Mikrostruktura, Həm makro, həm də mikrostrukturda formal 
və semantik (funksional) strukturları bir-birindən fərqləndirmək 
lazımdır. Əgər mətndə ən yüksək səviyyə metakommu- nikasiya 
isə;  ikinci  səviyyə  makrostruktur  vahidlər,  fəsillər,  abzaslar 
(formal  struktur),  mətnin  başlanğıcı,  sonudur  (funksional 
struktur);  üçüncü  səviyyə  isə  sadə  və  mürəkkəb  cümlələrdən 
(formal struktur) ibarətdir. 
Qeyri-verbal  elementlər.  Qeyri-verbal  elementlərə  üzbəsurət 
(Jace  to  face)  ünsiyyət  zamanı  istifadə  olunan  paralinqvistik 
elementlər  {mimika,  jesthr,  səsin  (onu  və  s.)  daxildir.  Yazılı 
ünsiyyətdə isə bu elementlərə foto, illüstrasiya, emblem, xüsusi 
şriftlər  daxildir.  Durğu  işarələri,  böyük  hərflə,  kursivlə,  qara 
şriftlə yazılmalar supraseqmental xüsusiyyətləri təşkil edir. 
Beləliklə,  mətnin  ekstratekstual  amillərinə  mətnin  yazan 
(ötürücüsü), niyyəti, reseptor, medium (ötürmə vasitəsi), zaman, 
məkan,  motiv,  mətn  funksiyası;  intratekstual  amillərinə  isə 
mətnin  məzmunu,  predmeti,  bilinəcəyi  təxmin  edilən  bilgi, 
kommunikasiya, 
qeyri-verbal 
elementlər, 
üslubi-mətn 
elementləri (leksika, cümlə tipləri, supraseqmental xüsusiyyətlər) 
daxildir.