Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________214________________________ 
 
  
Venivar  Buş  (ingiliscə  Vannevar  Bush)  amerika 
mühəndisi,  analoq  kompüterlərin  yaradıcısı,  elmi 
tədqiqatlar  və  elmi  birliklərin  administratoru  və 
təşkilatçısı,  Amerika  Birləşmiş  Ştatları  prezidenti  T. 
Ruzveltin elm işlər üzrə məsləhətçisi, “Biz necə fikirləşə 
bilərik”  məqaləsinin  müəllifi,  Memax  qurğularında 
nümunə  kimi  istifadə  ediləcək  hipermətnin  təklifçisi. 
1940-cı  ildə  ABŞ-ın  müdafiə  məsələləri  üzrə  Milli 
Tədqiqatlar  Komitəsinə  rəhbərlik  edir.  1943-cü  ildə 
Edison medalı ilə təltif edilir.   
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________215________________________ 
 
  
Ted  Nelson  (ingiliscə  Теодор  Холм  Нельсон) 
1937-ci  ildə  anadan  olmuşdur.  Amerika  sosioloqu, 
fəlsəfəçisi,  informasiya  texnologiyaları  sahəsində  ilk 
kəşfçi.  Hipermətn  anlayışının  və  digər  terminlərin, 
Xanadu hipermətn sisteminin yaradıcısı. 
Alim  ZigZaq  informasiya  strukturunu  yaradır  və 
sonrakı  illərdə  sistemin  vizuallaşması  problemi  ilə 
məşğul olur. Bir-biri ilə əlaqəsi olan paralel sənədlərin 
təhlil olunması üçün XanaduSpace  sistemini icad edir. 
Bununla  yanaşı  T.Nelson  HTML,  XML  və  brauzer 
haqqında  daima  mənfi  fikirlər  söyləyən  alimlərdən 
birincisidir. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________216________________________ 
 
VEB TEXNOLOGİYALARININ BAZA 
STANDARTLARI 
 
Artıq  qeyd  edildiyi  kimi,  Veb  “müştəri  –  server” 
arxitekturası  ilə  yaradılmış  geniş  istifadəçilər  çoxluğuna 
bircins  olmayan  aparat-proqram  platformalarında  sadə 
müraciət 
təmin 
edən 
informasiya-kommunikasiya 
sistemidir.  Bu  sistemi  yaratmaq  üçün: 
informasiya 
resurslarının  təqdimatı  vasitələrini;  həmin  resursların 
təkrarsız  identifikasiyası  üsullarını;  müştəri  ilə  server 
arasında 
informasiya 
mübadiləsi 
prosedurlarını 
standartlaşdırmaq lazım gəlmişdir. 
Veb üçün yaradılan standartlara: hipermətn dili olan 
HTML  (Hypertext  Markup  Language),  universal  resurs 
lokatoru (göstəricisi) 
URL (Universal Resource Locator) və 
hipermətnlərin  ötürülməsi  protokolları 
HTTP  (Hypertext 
Transfer  Protocol)  misal  göstərilə  bilər.  Bundan  əlavə, 
Veb-serverin funksiyalarının genişləndirilməsi imkanlarını 
təmin etmək üçün universal şlüz interfeysi 
CGL (Common 
Gateway İnterface) standartı yaradılmışdır.  
HTML  dili.  Bu,  nişan  vurma  (nişanlama)  dilləri 
kateqoriyasına aiddir. Bu dillər müəyyən mətndə bu və ya 
digər  dildə 
ayırıcı  işarələr  yerləşdirməyə  imkan  verir  ki, 
həmin işarələrin köməyi ilə mətnin 
fraqmentlərini ayırmaq 
mümkün olur. Bu prosedur mətnin 
nişanlanması adlanır. 
İlk  nişanlama  dili 1970-ci  ildə yaradılmış 
Tex dilidir. Bu, 
riyaziyyat,  fizika  və  informatika  sahəsindəki  nəşrləri 
səhifələməyə imkan verir. Digər nişanlama dili 1986-cı ildə 
beynəlxalq  standart  statusu  almış 
SGML  (Standard 
Generalized  Markup  Language)  dilidir  ki,  HTML  bunun 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________217________________________ 
 
əsasında yaradılmışdır. Bu dil 
teq adlanan xüsusi işarələr 
yığımına  malikdir. 
HTML  dilinin  teqləri  ilkin  mətni 
nişanlamağa  və  kompüter  ekranında  təqdim  etməyə 
imkan verir. Teqlər adətən cüt olurlar: açılan və bağlanan 
teqlər vardır. Beləliklə, teqlərlə nişanlanmış 
HTML mətni 
teqlərlə  ayrılmış  fraqmentlərin  iyerarxik  ardıcıllığından 
ibarətdir. Serverdəki 
HTML mətninə müraciət Java dilində 
yazılmış 
Java-aplet  adlanan  kiçik  proqramın  köməyi  ilə 
həyata  keçirilir. 
HTML  teqləri  ilə  nişanlanmış  mətn  adi 
mətn  faylıdır.  Bu  fayl 
UNİX  platformasında  html,  MS 
Windows  platformasında  isə  htm  kimi  genişləndirməyə 
malikdir. HTML fraqmenti məzmun mahiyyəti daşımır. Bu, 
yalnız  formatlı  nişanlamadır  və  səhifənin  müştəri 
kompüterinin  ekranında  təqdimatı  üçündür.  Hal-hazırda 
istifadə  edilən  versiya  (
HTML  4.01  1999-cu  ildə 
bəyənilmişdir). 
Universal  resurs  lokatoru  (URL).  Bu,  Veb-də 
informasiya resurslarının unikal (təkrarsız) identifikasiyası 
(ünvanlaşdırılması) üçün istifadə edilir.  
URL:  Veb-saytın  ev  səhifəsini  (əyani  və  ya  gizli 
şəkildə);  şəbəkədə  HТМL-səhifəsini  (HTML-  якорная 
точка…- dayaq nöqtəsi...) daşıyan faylın adını və yerini; 
HTML-səhifəsində  hiperiqtibasın 
lövbər  nöqtəsini  (səhifə 
fraqmentinin başlanğıc nöqtəsini); İnternet düyünlərində 
saxlanan,  HTML–səhifələrində  iqtibasları  olan  və  Veb-
brauzer  vasitəsilə  müraciət  olunan  müxtəlif  formatlı 
faylları ünvanlaşdırmağa imkan verir. 
Hipermətnlərin 
ötürülməsi 
protokolları 
(HTTP). Bu, müştəri ilə Veb-server arasında informasiya 
mübadiləsi  qaydasını  təyin  edən  etalon  modelin  tətbiqi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________218________________________ 
 
səviyyə protokoludur. Müştəri sorğusuna cavab verilməsi 
başa çatan kimi protokol serveri növbəti sorğuya yönəldir. 
Universal şlüz interfeysi (CGL). Bu, veb-serveri 
müxtəlif  xarıcı  proqramlara,  məsələn  VBİS-ə  qoşmağa 
imkan verir. 
      
 
VEB İNFORMASİYA RESURSLARINA MÜRACİƏT 
 
Veb-serverdə saxlanan informasiya resursunun əsas 
vahidi HТМL-səhifəsidir. Bu səhifələrin hər biri ayrıca URL 
qiymətinə  malikdir  ki,  bu  qiymət  də  həmin  səhifənin 
İnternetdə  yerini  təyin  edir.  HTML-səhifəsinə  müraciət 
həmin səhifənin əsasını təşkil edən 
HTML faylına müraciət 
kimidir.  Bu  səhifədəki  digər  qurulmuş  komponentləri 
(şəkilləri, audio-video verilənləri və s.) brauzer istifadəçi 
üçün şəffaf çağırır.  
Veb informasiya resursları paylanmış qarşılıqlı əlaqəli 
hipermediya 
HTML-səhifələri  şəbəkəsi  təşkil  edir  ki,  bu 
şəbəkənin də zirvəsi (baş səhifəsi) HTML-səhifəsi və onun 
fraqmentləri, 
budaqları 
isə 
HTML-səhifələrindəki 
nişanlama teqləri ilə təyin edilən hiperiqtibaslardır. Bu və 
ya  digər  Veb-saytın  informasiya  resurslarına  müraciət 
adətən həmin saytın “ev səhifəsi”nə müraciətlə başlanır, 
sonra  isə  naviqasiya  əlaqələrinin  köməyi  ilə  davam 
etdirilir.  Veb-dəki  informasiya  resurslarının  əksəriyyəti 
bütün  istifadəçilər  üçün  açıqdır.  Bəzi  hallarda  müəyyən 
resurslara  müraciət  üçün  əvvəlcə  Veb-serverdə 
qeydiyyata düşmək lazım gəlir. Elə resurslar da vardır ki, 
onlara  müraciət  xüsusi  səlahiyyət  (parol)  tələb  edir.  VB 
məhz belə resurslardandır. Bu resurslara müraciət Veb-in 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________219________________________ 
 
axtarış  maşınlarının  köməyi  ilə  həyata  keçirilir.  Axtarış 
servislərinə: 
AltaVista, Яndex və s. misal göstərilə bilər.
 
 
VEB, JAVASCRİPT VƏ JAVA 
 
HTML  dilinin  ilkin  versiyalarının  zəif  cəhəti  onun 
təqdim  etdiyi  informasiya  resursunun  statik  xarakter 
daşıması  idi.  Bu  problemi  həll  etmək  üçün 
Netscape 
Communication 
kompaniyası 
aparat-proqram 
platformalarından  asılı  olmayan 
Javascript  dilini  yaratdı. 
Bununla əlaqədar olaraq, 
HTML dilinə xüsusi “script” teqi 
daxil  edildi  ki,  bu  teq  də 
Javascript  dilində  yazılmış 
proqramı  HTML-səhifəsinə  quraşdırmağa  imkan  verdi. 
Javascript proqramlarına scriptlər və ya ssenarilər deyilir. 
Scriptlər  və  ya  ssenarilər  (
Job  Control  Language  –  JCL, 
Perl  və  s.)  əslində,  şərhedici  köməkçi  dillərdir.  Bu  dillər 
Javascript  dili  ilə  yanaşı,  uğurla  tətbiq  edilir.  HTML-
səhifələrinə  quraşdırılmış 
Javascript  scriptləri  müəyyən 
şəraitlər yarandıqda, məsələn, mausun kursorunu ekranın 
müəyyən sahəsinə gətirmək lazım olduqda icra edilir. 
İnformasiya texnologiyalarının sonrakı inkişafına 
Sun 
Microsystems kompaniyasında 1995-ci ildə yaradılan Java 
dili  böyük  təsir  etdi.  Bu,  HTML-səhifələrinə  “icra  edilən 
məzmun” daxil etməyə imkan verdi. 
 
HƏLLİNİ GÖZLƏYƏN PROBLEMLƏR 
 
Artıq  bir  neçə  illik  intensiv  inkişafdan  sonra  Veb 
texnologiyalarının keyfiyyətcə təkmilləşdirilməsi imkanları 
tükənmişdir.  

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________220________________________ 
 
Veb  texnologiyaları  əlavələrinin  təkamülünə  əsas 
əngəl 
HTML  dilinin  zəif  cəhətləri  və  funksional 
məhdudiyyətləri  olmuşdur.  Belə  ki, 
HTML  dili  qapalı  dil 
olduğundan,  lazım  gəldikdə  dilin  funksional  imkanlarını 
genişləndirmək üçün istifadəçiyə yeni teqlər daxil etməyə 
imkan  vermir.  Bundan  əlavə,  möxcud  Veb  texnologiyası 
informasiya  resurslarını  (
URL-in  köməyi  ilə)  yalnız 
yerləşdiyi  yer  üzrə  identifikasiya  edir  (ünvanlaşdırır), 
halbuki daha mücərrəd identifikasiya vasitələrinə ehtiyac 
vardır.  Çünki  mövcud  identifikasiya  metodunda,  resurs 
yerini  dəyişən  kimi,  Veb-serverdəki  iqtibaslar  pozularaq 
“asılı”  vəziyyətə  düşür. 
HTML–səhifəsində  təqdim  edilən 
sənədlərin  quruluşu,  semantikası  və  digər  xassələrinin 
təsvirini vermək üçün metaverilənə yer yoxdur. Buna görə 
də 
HTML-səhifəsinin  quruluşu  və  məzmununun 
düzgünlüyünə  nəzarət  etmək  mümkün  olmur.  Bu 
problemlər 
HTML  dilinin  Veb  səhifəsinin  məzmunca 
nişanlanmasına deyil, yalnız kompüter ekranında təqdimat 
formatına  yönəlik  olması  ilə  bağlıdır. 
HTML-səhifəsində 
metaverilənin  olmaması  daha  məqsədyönlü  axtarışa 
imkan vermir. 
 
YENİ VEB TEXNOLOGİYALARI 
 
Son  illərdə  mövcud  olan  Veb-texnologiyalarının 
məlum qüsurlarını aradan qaldırmaq istiqamətində gərgin 
iş aparılır. Bu işlər göstərir ki, Veb-in baza elementləri olan 
hipermətn  nişanlama  dili 
HTML-də,  universal  resurs 
lokatoru 
URL-də  və  hipermətn  resurslarının  ötürülməsi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________221________________________ 
 
protokolu 
HTTP-də  köklü  dəyişikliklər  etməyə  kəskin 
ehtiyac vardır. 
Yeni  Veb  texnologiyaları  1998-ci  ildə  qəbul  edilmiş 
standarta əsaslanır. Bu standarta əsasən 
HTML nişanlama 
dilinin imkanlarını genişləndirən 
XML (Extensible Markup 
Language)  nişanlama  dilindən  istifadəyə  keçid  nəzərdə 
tutulur.  Mövcud  texnologiyada  qapalı 
HTML-ə  həvalə 
edilmiş  funksiyalar  sözügedən  standarta  əsaslanan  yeni 
nəsil  Veb-də  modul  prinsipində  qurularaq  açıq  modul 
vasitəsilə icra ediləcəkdir. 
HTML-dən fərqli olaraq XML dili 
XML-sənədinin məzmununu da nişanlamağa imkan verir. 
Beləliklə,  yeni  Veb  texnologiyaları 
XML  platformasına 
əsaslanacaqdır. 
XML  platformasının  standartlarında 
informasiya 
resurslarının 
identifikasiyası 
URL 
mexanizmindən  prinsipial  surətdə  fərqlənən 
URİ 
(
Universal  Resource  İdentifier)  mexanizminə  keçid 
nəzərdə  tutulur  ki,  bu  da  resursları  təkcə  yerləşdiyi  yer 
üzrə  deyil,  həm  də  bəzi  mücərrəd  adlar  üzrə  də 
iqtibaslaşdırmağa  imkan  verir.  Bu  məqsədlə  yeni, 
XML 
protokolları 
işlənib 
hazırlanır. 
XML-səhifəsində 
metaverilən də nəzərdə tutulur. 
Yeni  Veb  texnologiyaları  platformasının  əsas 
prinsipial  qoyuluşu  mövcud  platforma  ilə  uyuşanlığı  da 
nəzərdə  tutur.  Yəni,  yeni  texnologiyada 
HTML  dilində 
təqdim  edilən  resurslarla  da  manesiz  işləmək  mümkün 
olacaqdır. 
XML  platformasının  bir  sıra  standartları  artıq 
geniş  tətbiq  edilməkdədir.  Məsələn,  XML  dili  elektron 
biznesdə tətbiq edilir.  
XML ilə VB dili olan SQL arasında 
əlaqələrin  yaradılması  üzərində  gərgin  iş  gedir.  Bu,  VB 
texnologiyalarının  da 
XML  platformasına  keçirilməsi  ilə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________222________________________ 
 
nəticələnəcəkdir. Yəni 
XML-ə yönəldilmiş VBİS yaradılması 
qaçılmazdır.  
XML platforması həm də Veb-in elm tutumluluğunu 
və  texnoloji  mükəmməlliyini  təmin  etmək  üçün  təməl 
təşkil edir. Bu, 
semantik Veb yaradılması deməkdir. Bu 
isə  yalnız  sintaksis  mahiyyətli  olan 
XML-sənədinə  də 
yenidən baxılmasını tələb edəcəkdir.
 
   
   
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________223________________________ 
 
İDARƏETMƏDƏ İNFORMASİYA 
SİSTEMLƏRİNDƏN İSTİFADƏNİN 
ƏSASLARI  
 
İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN TƏSNİFATI 
 
İnformasiya  sistemləri  həll  etdiyi  məsələlərin 
mürəkkəbliyi  səviyyələrinə  və  xidmət  göstərdiyi 
istifadəçilərin sayına görə təsnifləşdirilir.  
Sistemin miqyası və ya əlçatanlığı həmin sistemdən 
istifadə  edən  istifadəçilərin  sayı  ilə  müəyyən  edilir. 
Sistemin  əlçatanlığının  2  tipi  fərqləndirilir:  dinamik 
əlçatanlıq və kommersiya əlçatanlığı.  
Dinamik  əlçatanlıq  eyni  vaxtda  xidmət  göstərilən 
istifadəçilərin  sayı  ilə,  kommersiya  əlçatanlığı  isə  sistem 
istifadəçiləri üçün işçi yeri təşkil etmək məqsədi ilə satın 
alınmış  lisenziyaların  sayı  ilə  müəyyən  edilir.  Dinamik 
əlçatanlıq  daha  obyektivdir,  lakin  çətin  qiymətləndirilə 
biləndir.  Çünki  sistemə  eyni  zamanda  müraciət  edən 
istifadəçilərin  sayı  həmin  momentdə  onların  hansı 
məsələləri  həll  etdiklərindən  əhəmiyyətli  dərəcədə  asılı 
olur. Buna görə də bu göstərici qiyməti müəyyən mümkün 
qiymətlər  arasında,  məsələn,  X-dən  az,  Y-dən  çox  ola 
bilməz şəklində təyin edilir. X ədədi həll edilən məsələlərin 
və ya sistemin icra etdiyi biznes-proseslərin xarakteri ilə 
bağlıdır. Buna görə də bu ədəd həmişə təxminidir. Y ədədi 
isə  sistemin  leqal  (gizli  olmayan)  istifadəçiləri  ilə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________224________________________ 
 
bağlanmış müqavilələr əsasında əldə edilmiş lisenziyaların 
sayına bərabər olduğundan, həmişə dəqiqdir. 
“İnformasiya sisteminin miqyaslaşabilənliyi” termini 
də hal-hazırda geniş tətbiq edilir. Bu, sistemə eyni vaxtda 
müraciət imkanı qazanmış istifadəçilərin sayının artmasına 
və  ya  texnoloji  resursların  artan  yükə  adaptasiya 
(uyğunlaşmaq) qabiliyyəti kimi dərk edilir.  
Miqyaslaşabilənlik  sistemin  çevikliyini,  yəni istismar 
şərtlərinin  dəyişməsini  nəzərə  ala  bilənliyini  xarakteizə 
edir. 
Sistemə  obyektiv  qiymət  vermək  üçün  ədədi 
parametr kimi istifadə edilən miqyas və miqyaslaşabilənlik 
anlayışlarının  təyinində  müəyyən  çatışmazlıqlar  diqqəti 
cəlb edir. Məsələn, verilmiş informasiya sistemlərinin 100 
istifadəçiyə işləmək imkanı verməsi barədəki hökm və ya 
təsdiq sistemin hansı məsələlərin həlli ilə məşğul olduğu 
barədə heç nə demir. Bu fikri izah etmək üçün aşağıdakı 
iki nümunəni müqayisə edək: 
Malların  pərakəndə  satışı  ilə  məşğul  olan  yüzlərlə 
satıcı-operator  işçi  yerləri  ilə  xarakterizə  olunan 
supermarketdə  gedən  biznes-proseslər  olduqca  sadə  və 
standart  olduğundan,  bu  proseslərin  gedişinə  kifayət 
qədər  sadə  informasiya  sistemi  xidmət  göstərə  bildiyi 
halda,  ölkənin  müxtəlif  regionlarında  filialları  olan  iri 
xoldinqin  cəmi  3-4  mütəxəssisdən  ibarət  olan  analitik 
şöbəsi müxtəlif mal qrupları üzrə satış dinamikasını tədqiq 
etdikdə  xoldinq  informasiya  sistemlərinin  bütün 
hesablayıcı və kommunikasiya resursları bu işə cəlb edilir.  

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________225________________________ 
 
“Miqyas” 
parametrinin 
bu 
xüsusiyyətini 
unutmamaqla,  informasiya  sistemlərinin  aşağıdakı  şərti 
təsnifatı qəbul edilmişdir: 
 Lokal informasiya sistemləri (Low End PC). Bunlar 
bir-neçə istifadəçi üçün və ya kompüter şəbəkəsinə 
ehtiyac 
duymayan 
kiçik 
müəssisə 
üçün 
məhdudimkanlı 
sistemlərdir. 
Məsələn, 
1C:Бухгалтерия, Инфин, Парус liokal İNSİ-lərdir; 
 Kiçik  sistemlər  (Middle  End  PC).  Bunlar  çoxsaylı 
funksiyalar  icra  edir,  tətbiqi  xüsusi  məsləhətcilər 
tələb  edir,  nisbətən  azsaylı  istifadəçilərlə  işləyir. 
Məsələn,  1С:Предприятие,  Парус,  Галактика, 
PLATİNUM, SCALA kiçik sistemlərdir; 
 Orta sistemlər (High End PC). Bunlar çoxfunksiyalı, 
çoxistifadəçili  sistemlərdir,  tətbiqi  mürəkkəb  və 
bahadır 
və 
məsləhətçi 
rəhbərliyi 
altında 
mümkündür.  Məsələn,  PEOPLE  SOFT,  BAAN, 
SCALA orta sistemlərdir; 
 İnteqrasiya 
edilmiş 
idarəetmə 
sistemləri 
(Enterprise  Resource  Planning  –  ERP).  Bunlara: 
SAP R/3, ORACLE APPLICATIONS aiddir. 
Tətbiqinə çəkilən xərclərin həcminə görə orta və iri 
sistemlər fərqləndirilir. Məsələn, ERP-sistemi azı 500 min 
ABŞ  dolları  dəyərindədir.  Bu  parametrin  inandırıcı 
görünməsi  çətin  olsa  da,  bir  orientir  kimi  istifadə  edilə 
bilər. Təsnifatın bu tipi konkret informasiya sistemi üçün 
baza  parametrlərinin  dəyişmə  diapazonunu  təyin 
etdiyindən, mövqeləşdirici təsnifat adlandırılır.  
Göstərək  ki,  lokal  informasiya  sistemləri  və  ERP-
sistemlər yaxşı mövqeləşdirilir. Çünki bunlar bir-birindən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________226________________________ 
 
kəskin fərqlənir. Praktiki olaraq isə təsnifatda qonşu olan 
sistemlər  arasında  dəqiq  sərhəd  qoymaq  mümkün 
deyildir. İnformasiya sistemləri yaradıcıları öz məhsullarını 
daim  inkişaf  etdirir,  onların  funksional  imkanlarını  və 
fəaliyyət  miqyaslarını  genişləndirir  və  daha  yüksək 
göstəricilərə  malik  təsnifat  qruplarına  yaxınlaşdırırlar. 
Xüsusilə də kiçik və orta sistemləri fərqləndirmək olduqca 
çətin olur. Buna baxmayaraq, bu, dünyada qəbul edilmiş 
təsnifatdır. 
 
İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN TƏKAMÜLÜ  
 
Burada   əsas  diqqət  ERP-sistemlərinə  yönəldilir. 
Çünki  iqtisadiyyat,  biznes  və  idarəetmə  sahəsində 
qərarların  hazırlanması  və  qəbulu  proseslərində  istifadə 
edilən informasiya sistemlərinin bütün əsas xüsusiyyətləri 
ilə yalnız ERP-sistemlərin nümunəsində tanış olmaq olar. 
ERP-sistemin  nə  olduğunu  anlamaq  üçün  əvvəlcə  onun 
meydana çıxmasının tarixinə qısa nəzər salmaq lazımdır. 
“ERP-sistem” 
termini 
GartnerGroup 
şirkəti 
tərəfindən  20-ci  əsrin  90-cı  illərində  ortaya  atılmışdır. 
“ERP-sistem”  anlayışı  istehsalın  təşkilinin  kəmiyyət 
metodları təməli üzərində formalaşmışdır. Bu metodların 
bünövrəsi 20-ci əsrin əvvəllərində Frederik Teylor və Henri 
Qant  (1861-1919)  tərəfindən  qoyulmuşdur.  F.Teylor 
(1856-1915) istehsalın planlaşdırılması tədris fənninin və 
akademik  metodların  təcrübədə  tətbiqinin,  yəni 
“tərtökdürmə  elmi  sistemi”nin  banisi  kimi  məşhurdur. 
H.Qant  iqtisadiyyat  və  menecment  sahələrində  ardıcıl 
işlərin planlaşdırılması ilə bağlı olaraq fəal istifadə edilən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________227________________________ 
 
məşhur  Qant  diaqramları  ilə  tanınmışdır.  Bu  yanaşma 
əsasında  1950-ci  illərdə  ABŞ-da  şəbəkə  planlaşdırması 
metodları formalaşdırıldı ki, bunlar da paralel icra edilən 
işlər zəncirləri çoxluğunda ən qısa və ya ən sürətli yolu - 
“kritik  yolu”  təyin  etməyə  imkan  verdi.  F.Teylor  və 
H.Qantın  əsərlərindəki  ideyalar  əməliyyatların  tədqiqi, 
istehsalın təşkili və idarə edilməsi kimi elmi istiqamətlərin 
meydana  çıxmasına  səbəb  oldu.  Bir  sözlə,  bugün  də 
inkişaf  etməkdə  olan  “ERP-sistem”lərin  təməli  olduqca 
məhsuldar olmuşdur. 
 
 
Fredrfik Uinslou Teylor (ingiliscə Frederick Winslow 
Taylor) amerika mühəndiisi, menecment və əməyin elmi 
təşkilinin banisi
. 
  

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________228________________________ 
 
20-ci  əsrin  60-cı  illərinin  əvvəllərində  ABŞ-da 
ehtiyatların 
idarə 
edilməsinin 
avtomatlaşdırılması 
sahəsində  işlər  fəal  inkişaf  etdirilirdi.  Bu  işlərdə  məhsul 
istehsalı  üçün  tələb  olunan  ehtiyatların  səviyyəsinin 
optimallaşdırılması məqsədi ilə riyazi metodlardan istifadə 
edilirdi.  Ehtiyatların  ixtisar  edilməsi  anbar  ehtiyatları  və 
bitməmiş  istehsal  şəklində  dondurulmuş  irihəcmli 
vəsaitlərə  əhəmiyyətli  dərəcədə  qənaət  etməyə  imkan 
verdi.  İlk  “ehtiyatların  avtomatlaşdırılmış  idarə  edilməsi 
sistemləri”ndə  verilmiş  müddətə  (ay,  rüb,  il  və  s.)  hazır 
məhsul 
istehsalı 
planı 
əsasında 
material 
və 
komplektləşdirici  məmulatların  satın  alınması  həcmləri 
hesablanırdı. 
 
 
Henri  Lourens  Qant  (ingiliscə  Henry  Laurence 
Gantt)  menecmeti  nümunə  kimi  Birinci  Dünya 
Müharibəsində  istifadə  olunan  gəmilərin  qurulmasında 
öyrənir və bu sahədə özünəməxsus diaqramı təklif edir.    
  
Ehtiyatların  avtomatlaşdırılmış  idarə  edilməsi 
ideyasını  inkişaf  etdirərək  Oliver  Uayt  istehsalın