Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA
Yüklə 7,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________1________________________ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ İQTİSADİ İNFORMATİKA Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B A K I – 2 0 1 6 İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________2________________________ Redaktoru: i.e.d., prof., İsayev Fəvrəddin Qurban oğlu Rəy verənlər i.e.d., prof., Balayev Rəsul Ənvər oğlu p.e.n., prof., Məmmədov Əlif Məmmədhəsən oğlu t.e.d., prof., Salihov Samit Cəfər oğlu i.e.n., dosent, Əskərov Həmdulla Əbil oğlu Dizayner: Naşir: Əliyev Zaur Nəsrəddin oğlu Mayılov Valeh Bayram oğlu ƏLİZADƏ MƏTLƏB NURUŞ OĞLU MUSAYEN İSA KƏRİM OĞLU İQTİSADİ İNFORMATİKA, Bakı 2016, “MSVNƏŞR“ nəşriyyatı, Dərslik, şəkilli, 292 səhifə. © Əlizadə M.N., Musayev İ.K., 2016 İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________3________________________ M Ü N D Ə R İ C A T Giriş................................................................................. 5 İqtisadi informatikanın obyekti, predmeti və metodu.... 5 İqtisadi informatika və informasiya sistemləri............... 5 İqtisadi informatikanın inkişaf tarixi.............................. 21 Verilənlər, informasiya və bilik. Ölçü və tətbiq............. 25 İqtisadi informasiya........................................................ 49 İnformasiya sistemlərinin texniki və proqram təminatı........................................................................... 65 Kompüterin təşkili və fəaliyyəti..................................... 87 Kompüter şəbəkələri....................................................... 115 Verilənlər bazası (VB) texnologiyalarının əsasları......... 173 Mətn axtarış texnologiyalarının əsasları......................... 191 Veb texnologiyaları....................................................... 205 İdarəetmədə informasiya sistemlərindən istifadənin əsasları............................................................................. 223 Şirkətin informasion infrastrukuturu.............................. 241 İnformasiya sistemi və idarəetmə................................... 269 Ədəbiyyat........................................................................ 289 İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________4________________________ İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________5________________________ GİRİŞ İQTİSADİ İNFORMATİKANIN OBYEKTİ, PREDMETİ VƏ METODU İQTİSADİ İNFORMATİKA VƏ İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİ “İnformatika” termini fransızca İnformatique sözündəndir. Bu, informasiya və avtomatika sözləri əsasında yaradılmışdır. Odur ki, informatika, ilk növbədə, informasiyanın avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir. İnformatika – ixtiyari (texniki, bioloji, sosial) təbiətli obyektlərdəki informasiya və onun elektron vasitələrin tətbiqi ilə yığılması, saxlanması, işlənməsi və təqdim edilməsi haqqında elmdir. QEYD: Keçən əsrin 60-cı illərində rus, ingilis, fransız və alman dillərində istifadə olunan “ sənədlər” (“документация”) terminini “ informasiya” termini ilə əvəz etmək adət şəkilini aldı. “ İnformatika” terminindən ilk dəfə 1957-ci ildə alman mütəxəssisi Karl Şteynbux jurnalda çap etdirdiyi “İnformatik: Automatische İnformations verarbeıtung (İnformatika: İnformasiyanın avtomatik təhlil olunması)” məqaləsində istifadə edir. Fransızca “informatigue” terminindən istifadəni isə 1962- ci ildə fransız Filip Dreyfus təklif etmiş və sözü avropa İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________6________________________ xalqlarının əksər dillərinə tərcümə etmişdir. Fransada termin rəsmi olaraq 1966-cı ildən istifadə edilmişdir. Rus dilində “sənədlər” (“документация”) terminindən törənən kəlmə bir müddət “ Dokumentalistika” (“документалистика”) kimi istifadə olunur. “ İnformologiya” və “İnformatika” terminləri 1962-ci ildə keçmiş sovetlər məkanında, Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Aleksandr Xarkeviç tərəfindən təklif olunur. İnformatikanın əsasları bir elm kimi alimin çap etdirdiyi “İnformasiyanın elmi əsasları” (“Основы научной информации”) kitabında öz əksini tapır. Alim sonrakı illərdə (1968-ci ildə) kitabı “İnformatikanın əsasları” (“Основы информатики”) adı ilə yenidən çap etdirir. İnformatika sahəsində böyük nüfuz qazanmış Kristen Niqaard (1926-2002) göstərir ki, informatika – təbiətdə, cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən hadisələrlə bağlı olan informasiya prosesləri haqqında elmdir. Bu tərif göstərir ki, informatikanın fəaliyyət dairəsi “kompüter haqqında elm” olmaqdan daha genişdir. İqtisadi informatika – iqtisadiyyatda tətbiq edilən informasiya sistemləri (İS) və onların iqtisadiyyatı haqqında elmdir. İnformasiya sistemlərinin iqtisadiyyatı dedikdə, onların istifadə edilməsi ilə bağlı olan xərclərin həmin sistemin səmərəliliyi ilə müqayisəsi nəzərdə tutulur. İnformasiya sistemlərinin xərclərini mühasıbat kitablarındakı qeydlərə əsasən təyin etmək mümkündür. Sözügedən sistemlərin səmərəliliyi isə hazır məhsulun reallaşdırılması və göstərilən xidmətlərin haqqı ödəndikdə İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________7________________________ müəssisə gəlirinin təşkiledicisi kimi ortaya çıxır. Müəssisə gəlirinin formalaşmasında informasiya sistemlərilə yanaşı, digər şöbə və xidmətlərin də payı vardır. Buna görə də informasiya sistemlərinin səmərəliliyini təyin etmək o qədər də asan məsələ deyildir. Kristen Niqaard (norveçcə Krist- en Nygaard) Norvaç alimi, hesablama sistemləri sahəsində görkəmli alim, A.Tyurinq mükafatı laureatı, Ole-Yoxan Dal ilə birlikdə obyekt- oriyentasiya proqramlaşdırmanın yaradıcısı, həmçinin ilk Simul obyekt- oriyentasiya proqramlaşdırma dili müəllifi. İqtisadi informatika bir tərəfdən, proqramlaşdırma, aparatura, şəbəkələr və verilənlər bazası kimi ənənəvi aspektləri əhatə edirsə, digər tərəfdən də texnoloji, funksional, tətbiqi, yəni konkret iqtisadi məsələlərin həllinin təşkilini və informasiya sisteminin iqtisadi və sosial aspektlərini araşdırır. İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________8________________________ Bu aspektlər içərisində texnoloji aspekt həlledicidir. Çünki bu, konkret proqram vasitələrini, kompüter qurğularını və telekommunikasiya mühitini əhatə edir. İkinci aspekt iqtisadi-idarəetmə vahidlərinin (müəssisələrin, ofislərin, korporasiyaların və s.) funksional məsələlərinin kompüter texnologiyalarını əks etdirir. Üçüncü aspekt informasiya sisteminin iqtisadiyyatını əhatə etməklə, onun səmərəli tətbiqi problemini ön plana çəkir. Dördüncü aspekt isə iqtisadi informatikanın sosial problemlər törədib-törətməyəcəyi üzərində qərar tutmuşdur. İnformatikada informasiya ilə verilən fərqləndirilir. Verilən – hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heç bir dəyişikliyə uğramadan ixtiyari müddətə saxlana bilər. İnformasiya isə qərar qəbulu üçün yararlı formada təqdim edilən işlənmiş verilənlərdir. Sistem dedikdə, müəyyən məqsədə çatmaq üçün qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən komponentlər məcmusu başa düşülür. Sistem altsistemlərdən, altsistemlər isə elementlərdən təşkil olunur. Hər bir altsistem özünü sərbəst sistem kimi aparır. Müxtəlif elementlərə də sistem kimi baxmaq mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, sistem öz təşkiledicilərinin iyerarxiyasıdır. Sistemin əsas xarakteristikalarına: məqsəd, sərhədlər, ətraf mühit, kodlar, giriş, çıxış və əks-əlaqə aiddir. Məqsəd – sistemin fəaliyyətinin səbəbidir. Sərhədlər sistem komponentlərini ətraf mühitdən ayırır. İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________9________________________ Sistem komponentlərinə aid olmayanlar sistem üçün ətraf mühit təşkil edir. Giriş - ətraf mühitdən sistemə daxil olan maddi, maliyyə obyektləri və informasiyadır. Çıxış – sistemdən ətraf mühitə daxil olan maddi, maliyyə obyektləri və informasiyadır. Əks-əlaqə - sistemin fəaliyyətini korrektirovka etmək üçün istifadə edilən çıxış informasiyadır. İnformasiya sistemi dedikdə, qərarın hazırlanması və qəbulu ilə bağlı olan informasiya proseslərini və idarəetmə servisini həyata keçirən aparat və proqram vasitələrinin və informasiya resurslarının əlaqəli məcmusundan ibarət texniki sistem başa düşülür. İnformasiya sisteminin işlənib hazırlanması və tətbiqindən əsas məqsəd kompaniyanın (şirkətin) idarə edilməsi üçün müasir informasiya infrastrukturunun yaradılmasıdır. Kompaniya 3 səviyyədə idarə edilir: Strateji; Taktiki; Operativ. Strateji idarəetmə səviyyəsində informasiya sistemlərinin vəzifəsi kompaniya rəhbərliyini uzunmüddətli inkişaf meyli, ən yaxşı texnologiya, ən yaxşı məhsul, ən yaxşı idarəetmə metodları barədə olan informasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir ki, bu da kompaniyanın uzaq perspektivdə rəqabət qabiliyyətini qoruyub saxlamağa imkan verən strategiyanın hazırlanmasında istifadə edilir. Taktiki idarəetmə səviyyəsində informasiya sistemlərinin vəzifəsi kompaniyadakı orta və yüksək İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________10________________________ idarəetmə həlqələrinin mütəxəssislərini maksimum cəld və keyfiyyətli informasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir ki, bu da ən yaxşı qərar qəbulu üçündür. Operativ idarəetmə səviyyəsində informasiya sistemlərinin vəzifəsi ilkin informasiyanın daxil edilməsi, işlənməsi və lazımi sənədlərin təqdim edilməsi ilə bağlı, çoxqat təkrar edilən bezdirici işlərin cəld və keyfiyyətli icrasını təmin etməkdən ibarətdir. Qərar qəbulu dedikdə, mövcud informasiya əsasında mümkün həll variantlarının ən yaxşısının seçilməsi nəzərdə tutulur. Qərar qəbulu həmişə risklə bağlı olur. Lazımi informasiya cəld və keyfiyyətli hazırlandıqda risklər minimum olur. İnformasiya sisteminin əsas funksiyalarından biri məhz bununla bağlıdır. Beləliklə, informasiya sistemləri – iqtisadi informatikanın əsas obyektidir. Çünki iqtisadi- idarəetmə vahidlərində meydana çıxan işgüzar və təşkilati məsələlərin həlli ilk növbədə, informasiya təminatına ehtiyac duyur. Odur ki, iqtisadi informatikanın əsas problemi real təşkilati idarəetmə və təsərrüfat məsələlərinin optimal həllini təmin edən informasiya sistemləri işləyib hazırlamaqdan, onları işçi vəziyyətdə saxlamaqdan və səmərəli inkişaf etdirməkdən ibarətdir. İqtisadi informatikanın əsas vəzifələrindən biri də informasiya sistemlərinin iqtisadi səmərəliliyini qiymətləndirməkdir. Bu, aşağıdakı suallara cavab verməlidir: Verilmiş kompaniyaya necə informasiya sistemləri lazımdır? İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________11________________________ Həmin informasiya sistemlərinin hansı parametrləri olmalıdır? Həmin informasiya sistemləri kompaniyanın rəqabət qabiliyyətinin qorunub saxlanmasında necə iştirak edə bilər? Bu mənada, iqtisadi informatikanın əsas predmeti informasiya sistemlərinin iqtisadi cəhətdən səmərəli tətbiqinin təmin edilməsindən ibarətdir. Beləliklə, dərslikdə aydınlaşdırılmalı olan suallar bunlardan ibarətdir: 1.İnformasiya sistemi nədir, nələrdən ibarətdir, necə işləyir, necə inkişaf edir, necə idarə olunur, neçəyə başa gəlir, nədən ötrüdür, nə xeyri vardır? İqtisadi informatikada baxılan informasiya sistemləri 3 əsas komponentdən təşkil olunur: İnformasiya texnologiyaları; Funksional altsistemlər və biznes-əlavələr; İnformasiya sistemlərinin idarə edilməsi. Reallıqda kompaniya bir-birindən asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bir-neçə informasiya sisteminə malik ola bilir. Lakin bu o qədər də səmərəli olmur. Buna görə də adətən inteqrasiya edilmiş idarəetmə sistemlərinə (İEİS) üstünlük verilir. İQTİSADİ İNFORMATİKA VƏ BİZNES PROSESLƏRİ İnformasiya texnologiyaları müəssisənin əsas fəaliyyət prosesinə necə daxil olur? Başqa sözlə, İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________12________________________ müəssisənin mənfəətinin artmasında, rəqabət qabiliyyətinin qorunmasında informasiya texnologiyaları necə iştirak edir? Daha dəqiq desək, istehlak dəyərinin artmasında informasiya texnologiyalarının rolu nədən ibarətdir? QEYD: Bizim eradan əvvəl, IV əsrdə Mesopotamiyada yazılmış traktatlarda “ texnologiya” termininə rast gəlinir. XVIII əsrdə elmin texnika sahəsində “ texnolgiya” adlanan yeni bir sahəsi əmələ gəlir. 1772-ci ildə İohan Bekman (1739-1811) ilk dəfə olaraq “ texnologiya” terminindən elmi əsərləri ilə yanaşı almaniyanın Hettingen universitetində oxuduğu mühazirələrdə istifadə edir. 1777-ci ildə alim “ Texnologiyaya giriş” adlı elmi məqaləni sayılan jurnalların birində çap etdirir. Sonrakı illərdə çap etdirdiyi beş cilidli “ Kəşflərin tarixi” adlı əsərində alim “ texnologiya” termini anlayışını daha aydın izah edir. O dövrdən texnologiya müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. O vaxtlar texnologiya sadə vərdiş mənasını verirdisə, indiki zamanda biliyin mürəkkəb kompleksi kimi başa düşülür. Texnologiya yunanca texne - sənətkarlıq, ustalıq, bacarıq, loqos – düşünmək, səbəb, metodika, yaratmaq üsulu deməkdir. Texnologiya geniş mənada yaradıcılığın istənilən sahəsində elmi üsullar, proseslər və materiallar metodikası, texniki istehsal üsullarının elmi şəkildə təsvir olunma anlamını, məhdud mənada isə elmin, texnikanın və cəmiyyətin ümumilikdə texniki şərtlər daxilində İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________13________________________ inkişafına imkan verən, nominal keyfiyyətlə və optimal xərclə hazırlanan, qulluğa, təmir və istismara xidmət edən təşkilatı tədbirlər, həyata keçirilən əməliyyatlar və məqbul sayılan bir kompleksdir. Alimlərdən D.N.Uşakov və B.M.Volin hesab edirlər ki, “texnologiya – bu və ya digər xammalın hazır fabrik malına və ya hazır məhsula çevrilməsi üçün həyata keçirilən emal proseslərinin cəmi və elmi toplumudur”. S.A.Smirnov və İ.B.Kotova texnologiyanı “verilmiş parametrlərə uyğun ilkin materialların təhlilində istifadə olunan üsullar ardıcıllığı və üsullar toplumu” kimi şərh edirlər. N.Y.Şvedova və S.İ.Ojekov texnologiyanı belə şəkildə müəyyənləşdirirlər: texnologiya müəyyən istehsal sahələri və prosesləri, həmçinin istehsal üsullarının cəmi olmaqla yanaşı istehsal üsullarının elmi təsvir olunmasıdır. 20-ci əsrin 90-cı illərində Harvard biznes məktəbində dəyərin yaradılması (və ya artırılması) zənciri konsepsiyası işlənib hazırlanmışdır. Konsepsiya müəllifi Maykl Porter göstərdi ki, kompaniyanın rəqabət qabiliyyətli olması çoxsaylı əsas və köməkçi proseslərin optimallaşdırılması yolu ilə mümkündür. Bu proseslərin optimallaşdırılması isə zəngin, aktual və keyfiyyətli informasiyadan, başqa sözlə, optimal fəaliyyət göstərən informasiya sistemindən birbaşa asılıdır. Biznes-proses dedikdə, girişi resurs sərfindən, çıxışı isə istehlak dəyərindən ibarət olan müxtəlif növ fəaliyyətlər İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________14________________________ zənciri nəzərdə tutulur. Bu tərif qara qutu səviyyəsini ifadə etdiyindən, səmərəli deyil. Çünki, sözügedən zəncirin optimallaşdırılması üçün onun hansı həlqələrdən ibarət olması və zəif həlqələrin necə möhkəmləndirilməsi barədə informasiyaya malik olmaq lazımdır. Maykl Yucin Porter (ingiliscə Michael Eugene Porter) 1947-ci ildə anadan olmuşdur. Amerika iqtisadçısı, Harvard biznes məktəbinin professoru, iqtisdadi rəqabət, ümumdünya bazar rəqabəti və ölkələr və regionlar arası rəqabət sahəsində sayılan mütəxəssisdir. Ölkələrin rəqabətdə üstünlük nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır. Bu baxımdan, biznes-proses – vahid natural və ya dəyər kriterisi ilə xarakterizə olunan nəticəyə gətirən bircins İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________15________________________ işlər ardıcıllığıdır. Biznes-prosesə aid iş biznes-proses addımı adlanır. Biznes-prosesin modelləşdirilməsi iqtisadi informatikanın əsas metodudur. İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN ƏSAS KOMPONENTLƏRİ İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI VƏ FUNKSİONAL ALTSİSTEMLƏR İnformasiya texnologiyaları dedikdə, informasiya proseslərinin reallaşmasını təmin edən infrastruktur nəzərdə tutulur. İnformasiya texnologiyalarını informasiyanın ötürüldüyü rabitə kanalları, informasiyanın yığılması, saxlanması, emalı və təqdim edlməsi prosedurlarını idarə edən proqramlar və həmin proqramların icrasını təmin edən kompüter və digər aparat vasitələri formalaşdırır. İnformasiya texnoloji səviyyədə verilən kimi iştirak etdiyindən, verilən informasiya texnologiyasının təşkiledicisi sayılır. İnformasiya proseslərinin reallaşmasında iştirak edən proqramlaşdırma dilləri, informasiyanın ötürülməsini reallaşdıran protokollar, verilənlərin saxlanması və ötürülməsi modelləri və s. kimi instrumentlər də informasiya texnologiyalarına aid edilir. Beləliklə, informasiya texnologiyalarının infrastrukturu bir tərəfdən, aparat-proqram mühiti və telekommunikasiyadan ibarətdirsə, digər tərəfdən də, informasiya proseslərinin həyata keçirilməsi İQTİSADİ İNFORMATİKA ________________________16________________________ instrumentariyasından ibarətdir. Verilənlər isə infrastrukturun nüvəsini təşkil edir. İnformasiya texnologiyası adətən standart texnoloji platformaya, məsələn, ORACLE verilən bazası ilə işləyən HP UX serverlərində reallaşdırılmış UNİX platformasına əsaslanır. QEYD: Bizim eradan əvvəl, IV əsrdə Mesopotamiyada yazılmış traktatlarda “ texnologiya” termininə rast gəlinir. XVIII əsrdə elmin texnika sahəsində “ texnolgiya” adlanan yeni bir sahəsi əmələ gəlir. 1772-ci ildə İohan Bekman (1739-1811) ilk dəfə olaraq “ texnologiya” terminindən elmi əsərləri ilə yanaşı almaniyanın Hettingen universitetində oxuduğu mühazirələrdə istifadə edir. 1777-ci ildə alim “ Texnologiyaya giriş” adlı elmi məqaləni sayılan jurnalların birində çap etdirir. Sonrakı illərdə çap etdirdiyi beş cilidli “ Kəşflərin tarixi” adlı əsərində alim “ texnologiya” termini anlayışını daha aydın izah edir. O dövrdən texnologiya müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. O vaxtlar texnologiya sadə vərdiş mənasını verirdisə, indiki zamanda biliyin mürəkkəb kompleksi kimi başa düşülür. Texnologiya yunanca texne - sənətkarlıq, ustalıq, bacarıq, loqos – düşünmək, səbəb, metodika, yaratmaq üsulu deməkdir. Texnologiya geniş mənada yaradıcılığın istənilən sahəsində elmi üsullar, proseslər və materiallar metodikası, texniki istehsal üsullarının elmi şəkildə təsvir olunma anlamını, məhdud mənada isə elmin, texnikanın və cəmiyyətin ümumilikdə texniki şərtlər daxilində Yüklə 7,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|