Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________122________________________ 
 
zamanda  İnternet-şəbəkədən  milyardlarla  istifadəçi 
bəhrələnir.  Hal-hazırda  Tim  Berners-Li  yaratdığı 
Ümumdunya  Hörümçək  Toru  şəbəkəsi  Konsorsimuna 
(World Wide Web Consortium) rəhbərlik edir. 
 
 
Ser  Timoti  Con  Bernars-Li  (ingiliscə  Sir  Timothy 
John «Tim» Berners-Lee) 1955-ci ildə anadan olmuşdur. 
İnhilis  alimi,  URI,  URL,  HTTP,  HTML-in  yaradıcısı, 
Ümumdünya Hörümçək Torunun yaradıcısı (Robert Kayo 
ilə 
bitlikdə), 
Ümumdünya 
Hörümçək 
Toru 
Konsersiumunun  başçısı,  Semantik  Hörümçək  Toru 
konsepsitasının  müəllifi,  informasiya  texnologiyaları 
sahəsində çoxlu sayda tədqiqatların müəllifi. 
 
İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq, server müxtəlif 
cür  adlandırılıa  bilir.  Məsələn,  telekommunikasiyalar 
serveri  lokal  şəbəkə  ilə  digər  şəbəkələr  arasında  əlaqə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________123________________________ 
 
yaradır.  Buna  görə  də  bu  server  xəbərlərin 
marşrutlaşdırılmasını  və  gəlib-gedən  informasiyanın 
buferləşdirilməsini təmin etməlidir. Hesablayıcı server işçi 
stansiyaların  gücü  çatmayan  hesablamaları  aparmaq 
üçündür.  Disk  serveri  geniş  xarıcı  yaddaş  resurslarına 
malik  olmaqla,  işçi  stansiyalara  əlavə  yaddaş  xidməti 
göstərmək üçün qurulur.  
Bu  bölgü  yalnız  funksional  bölgü  olduğundan,  real 
həyatda  bir  kompüterdə  həm  kommunikasiya  serveri, 
həm verilənlər bazası serveri, həm poçt serveri və həm də 
işçi stansiya təşkil etmək mümkündür. 
Verilənlər bazası serveri üçün isə bir neçə kompüter 
ayırmaq  mümkündür.  Lakin  bütün  bu  kompüterlərə 
funksional aspektdə vahid kompüter kimi baxılacaqdır.  
Şəbəkə həm də müxtəlif proqram və altproqramların 
qarşılıqlı 
fəaliyyətini 
təmin 
etdiyindən, 
həmin 
proqramların  hansı  kompüterlərdə  yerləşməsindən  çox 
şey  asılıdır.  Yəni  elə  etmək  lazımdır  ki,  şəbəkə  boyu 
ötürülən informasiyanın həcmi minimum olsun.  
“Müştəri  –  server”  texnologiyasında  funksiyalar  və 
informasiya  xidməti  müştəri  (informasiya  istifadəçisi)  ilə 
server  (informasiya  sahibi)  arasında  elə  paylanır  ki, 
şəbəkə  üzrə  informasiya  ötürülüşü  minimum  olsun.  Bu 
texnologiyada  müştəri  serverə  sorğu  göndərir.  Sorğuda 
tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi, həmçinin 
verilənlərin  təşkili  forması  göstərilir.  Bunun  əsasında 
lazımi  informasiyanı  server  verilənlər  bazasında  axtarır, 
tapır  və  tələb  olunan  formada  dəyişdirir,  alınmış  nəticə 
müştəriyə 
ötürülür. 
Bu 
texnologiyada 
interfeys 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________124________________________ 
 
proqramları müştəri kompüterdə, sorğunu işləyən sistem 
proqramları isə serverdə işləyir. 
Global, regional və lokal şəbəkələrin geniş yayılması, 
xüsusilə  İNTERNET-in  meydana  çıxması  bir  sıra  yeni 
xidmətlərin yaranmasına səbəb oldu ki, bunlardan da ən 
populyarı  elektron  poçtdur.  Bununla  yanaşı,  verilənlərin 
şəbəkə vasitəsilə ötürülməsi, uzaqdakı verilənlər bazasına 
və  proqramlara  müraciət,  telekonfransların  keçirilməsi, 
İnternet  vasitəsilə  telefon  zənglərinin  icrası  mümkün 
olmuşdur.  İnternet  artıq  bir  sosial  hadisə  olaraq  müasir 
cəmiyyətin  həyat  ukladlarının  hamısına  televiziya  qədər 
güclü təsir göstərməkdədir. 
 
QEYD:  1965-ci  ildə  Massaçuset  Texnologiya 
İnstitutunun əməkdaşları Noel Morris və Tom Van Vlek 
IBM  7090/7094  kompüterinə  quraşdırılmış  CTSS 
(Compatible  Time-Sharing  System)  əməliyyat  sistemi 
üçün MAIL proqramını hazırlayırlar. 
Sonrakı illərdə bu istiqamətdə digər mütəxəssislərin 
də elmi araşdırmalar aparmasına baxmayaraq bu sahədə 
hiss ediləcək irəlləyiş əldə olunmur. 
Öncə elektron poçtu böyük ölçüyə malik verilənlərin 
mərkəzləşdirilmiş  təhlilini  həyata  keçirə  bilən  böyük 
kompüterlərdə 
– 
maynfremlərdə 
informasiya 
mübadiləsinin  yerinə  yetirilməsi  üçün  nəzərdə 
tutulmuşdu.  Bu  məsələ  istifadəçilərdən  ötrü  o  qədər 
əlverişli  oldu  ki,  onlar  (N.Morris  və  T.V.Vlek)    belə 
əməliyyatları  müxtəlif  kompüterlər  arasında  da  həyata 
keçirməyə başladılar. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________125________________________ 
 
İlk  elektron  məktub  26  mart  1976-cı  ildə 
İngiltərənin kraliçası Yelizaveta II-yə göndərilmişdir. Hal-
hazırda  hər  bir  kəs  “smaylam”ın  xidmətindən  istifadə 
edir.  Amma  əksəriyyəti  bilmir  ki,  smaylamın  yaranma 
tarixi əslində 12 aprel 1979-cu il hesab olunmalıdır. 
    
 
   Tom Van Vlek                       Noel Morris 
 
 
 
VERİLƏNLƏRİN RABİTƏ KANALLARI İLƏ ÖTÜRÜLMƏSİ. 
ŞƏBƏKƏDƏ QARŞILIQLI FƏALİYYƏT METODLARI 
 
Kompüterlər  arasında  əlaqə  onların  arasında  fiziki 
rabitə  yaratmaq  yolu  ilə  əldə  edilir.  Verilənlər  şəbəkədə 
xüsusi kabelin köməyi ilə, telefon və ya radio ilə ötürülür. 
Bu  xətlərin  fiziki  xarakteristikaları  kompüterdəki  şinin 
xarakteristikalarına 
uyğun 
olmadığından, 
siqnalın 
dəyişdirilməsi lazım gəlir. İnformasiya kabellə ötürülərkən 
dəyişdirmə prosesi üçün şəbəkə adapterindən, telefon və 
ya radio ötürməsində isə modemdən istifadə edilir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________126________________________ 
 
Şəbəkəyə  qoşulmuş  kompüterlər  şəbəkə  düyünləri, 
məlumat ötürən xətlər isə rabitə kanalları adlanır. Əslində, 
şəbəkə  düyünü  dedikdə,  ya  adapter,  ya  da  modem 
nəzərdə tutulur. Odur ki, bir kompüterdə bir neçə şəbəkə 
adapteri və ya modem olduqda həmin kompüter şəbəkə 
düyünləri kimi fəaliyyət göstərir.  
Bir  və  sıfırlar  sırası  şəklində  ötürülən  məlumat 
blokunun  ilki  və  sonu  müəyyən  edilir.  Buna  paketlərin 
sinxronlaşdırılması  deyilir.  Sinxronlaşdırma  qaydasına 
kommunikasiya  protokolu  deyilir.  Siqnalötürmə  prosesi 
şəbəkə  trafiki  adlanır.  Biristiqamətli  ötürmə  kanalına 
simpleks kanal deyilir. İkiistiqamətli kanal dupleks kanal 
adlanır. 
 
KOMMUNİKASİYA AVADANLIĞI 
 
Şəbəkədə  telefon  xətlərindən,  xüsusi  naqildən, 
koaksial  və  optik  kabellərdən  və  radio  dalğalarından 
istifadə edilir. Ən ucuz kabel 2-3 naqilli kabeldir ki, bu da 
saniyədə  10  Meqabit  informasiya  ötürə  bilir.  Lakin  küyə 
qarşı  müqaviməti  azdır.    Bu  problem  kabelin 
ekranlaşdırılması  üsulu  aradan  qaldırılır.  Bu  halda  kabel 
bahalaşır. Koaksial kabel orta bahalığa malik, küyə qarşı 
yaxşı müdafiə olunan kabeldir. Bir neçə kilometrə ötürmə 
zamanı istifadə edilir. Saniyədə 100 Meqabit informasiya 
ötürür.  Hər  kilometr  yarımdan  sonra  gücləndirici 
(təkrarlayıcı və ya fəal konsentrator), son ucda isə xüsusi 
siqnaluducu (terminator) olmasını tələb edir. Optik kabel 
bahadır.  Lakin  ötürmə  sürəti  saniyədə  10-50  Qiqabayta 
çatır. Kabelin uzunluğuna məhdudiyyət yoxdur. Küy təsir 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________127________________________ 
 
etmir.  Kabeli  budaqlandırmaq  çox  mürəkkəbdir.  Paralel 
qoşulmaq, gizli dinləmək qeyri-mümkündür. 
Son  zamanlar  rabitə  kanalları  daha  çox  peyk 
rabitəsinə  əsaslanır.  Kommunikasiya  peyklərinin  3  tipi 
vardır: 
 Aşağı orbitli peyklər (LEO – Low Earth Orbit) 290 - 1600 
km yüksəklikdə Yerin fırlanma sürətindən çox sürətlə uçur. 
Bunlar  səmərəli  deyil.  Küyə  qarşı  müqaviməti  azdır. 
Atmosferin  yuxarı  qatlarında  müqavimətə  rast  gələrək 
yavaşıyıb mövqeyini dəyişir. 
 Orta orbitli peyklər (MEO – Middle Earth Orbit) 10-16 min 
km  yüksəklikdə  Yerin  fırlanma  sürətindən  artıq  sürətlə 
uçur. 
 Geostasionar  (geosinxron)  orbitli  peyklər  (GEO  – 
Geostationary Earth Orbit) 35 min km yüksəklikdə Yerlə 
bərabər sürətlə fırlanır. Buna görə də bu peyklər ekvator 
üzərində  bir  nöqtədə  asılmış  şəkildə  uçur.  Retranslyator 
stansiyaları üçün bu peyklər çox münasibdir. 
Şəbəkə adapteri verilənlərin ötürülməsi ilə bağlı baza 
funksiyalarının bir hissəsi ilə proqramlaşdırılmışdır. Bunu  
prosessor kompüter portuna görə tanıyır. Şəbəkə adapteri 
prosessorun porta daxil etdiyi əmrlərlə idarə edilir. Qalan 
funksiyaları özü icra edir. Şəbəkə adapteri rabitə kanalı ilə 
daxil  olan  məlumatlar  arasından  lazımi  verilənləri  qəbul 
edib  öz  buferinə  yığaraq  prosessorun  qəbuledici  əmrini 
gözləyir. Şəbəkəyə ötürüləcək məlumatları prosessordan 
öz  buferinə  yığan  şəbəkə  adapteri  şəbəkənin  azad 
olmasını gözləyir və sonra ötürür. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________128________________________ 
 
 
 
Şəbəkə adapteri 
 
Şəbəkə  drayveri  şəbəkə  adapteri  ilə  bilavasitə 
qarşılıqlı  fəaliyyət  göstərən  proqrama  deyilir.  Bu, 
prosessorun  sorğularını  adapterin  anladığı  əmrlərə  və 
əksinə tərcümə etmək üçündür.  
Şəbəkə  modulu  paketləri  bu  və  ya  digər 
kommunikasiya protokoluna uyğun surətdə işləyən sistem 
proqramıdır. Şəbəkə modulu şəbəkə drayveri ilə, şəbəkə 
əməliyyat  sisteminin  proqramları  ilə  və  digər  şəbəkə 
modulları ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərir.  
Şəbəkə interfeysi şəbəkə adapteri, şəbəkə drayveri 
və  şəbəkə  modulunun  birgə  fəaliyyətinin  nəticəsi  kimi 
meydana çıxır. 
Körpü bir texnologiya ilə yaradılmış iki şəbəkəni bir-
birinə qoşan şəbəkə düyünüdür. Körpü öz şəbəkəsi üçün 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________129________________________ 
 
nəzərdə  tutulan  məlumatlara  toxunmur,  yalnız  başqa 
şəbəkəyə ötürüləsi məlumatları ötürür.  
Marşrutizator  və  ya  paket  kommutatoru  müxtəlif 
texnologiyalarla  qurulmuş  şəbəkələri  qoşmaq  üçündür. 
Marşrutizatorun funksiyasını şəbəkə kompüterlərindən biri 
icra edir. 
Şlüz  müxtəlif  şəbəkə  avadanlığı  və  müxtəlif 
protokollu  verilənlərlə  xarakterizə  olunan  iki  şəbəkəni 
birləşdirir. 
Multipleksor  xəbəri  təkrarlayaraq  eyni  vaxtda  bir 
neçə  kanalla  ötürməyə,  həmçinin  bir  neçə  kanalla 
ötürülən siqnalları bir kanalda birləşdirib ötürməyə imkan 
verən şəbəkə moduludur. 
Şaxələndirici  bir  neçə  işçi  stansiyanı  bir  rabitə 
kanalına qoşan qurğudur. Bu, bir kanalla ötürülən siqnalı 
iki  və  ya  üç  kanala  şaxələndirir.  Daha  çox  kanala 
şaxələndirmə  halında  xab  (ingiliscə,  Hub)  deyilən 
təkrarlayıcı qurğudan istifadə edilir.  
 
 
 
24 portlu USB-XAB (24 Port USB Monster Hub) 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________130________________________ 
 
KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİNİN ARXİTEKTURASI. 
AÇIQ SİSTEMLƏRİN ŞƏBƏKƏDƏ QARŞILIQLI 
FƏALİYYƏTİNİN ETALON MODELİ
 
 
Müasir 
cəmiyyət 
üçün 
xarakterik 
olan 
standartlaşdırma  problemi  qlobal  informasiya  fəzasının 
yaranması  ilə  əlaqədar  olaraq  informasiya  yayımı 
sferasında  xüsusilə  kəskindir.  Şəbəkələrarası  qarşılıqlı 
fəaliyyət  prosedurları  üçün  Beynəlxalq  Standartlaşdırma 
Təşkilatı  (İSO  –  İnternational  Standard  Orqanization) 
tərəfindən  işlənib  hazırlanmış  standartlardan  istifadə 
edilir. Bu, “açıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartları” 
(OSİ  Ref.  Model  –  Open  Systems  İnterconnection  – 
Reference  Model)  və  ya  “Yeddisəviyyəli  şəbəkə 
mübadiləsinin etalon modeli” adlanır. 
İSO modeli şəbəkədə məlumat ötürülüşü məsələsini 
7 səviyyəyə bölür: 
1.  Fiziki səviyyə (
Physical Layer); 
2.  Kanal səviyyəsi (
Data Layer); 
3.  Şəbəkə səviyyəsi (
Network Layer); 
4.  Nəqliyyat səviyyəsi (
Transport Layer); 
5.  Seans səviyyəsi (
Session Layer); 
6.  Verilənləri təqdimetmə səviyyəsi (
Presentation Layer); 
7.  Tətbiqi səviyyə (
Application Layer). 
Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə 
və  onunla  bağlı  istismar  hazırlığını  təmin  etməkdən 
ibarətdir.  Bu  səviyyə  üçün  şəbəkə  adapteri  və  modem 
proqram  təminatı  məsuliyyət  daşıyır.  Fiziki  səviyyə 
paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________131________________________ 
 
Kanal  səviyyəsi  məlumat  ötürən  rabitə  xətlərinin 
idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri 
idarə edir. Bilavasitə rabitə xətti ilə ötürülən paketə kadr 
deyilir. Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər 
səbəbdən işə hazır deyilsə, buna şəbəkə konflikti deyilir. 
Konflikti həll etmək üçün ötürməni təxirə salmaq lazımdır. 
Şəbəkə  səviyyəsinin  protokolları  lokal  şəbəkə 
daxilində fəaliyyət göstərir. Bu səviyyədə şəbəkə modulu 
ötürülən  informasiyaya  mənbə  və  ünvan  barədə  lazımi 
informasiyanı  əlavə  edir  ki,  bunun  nəticəsində  də  hansı 
kompüterin hansı kompüterlərlə bağlantıya malik olduğu 
məlum  olur.  TCP/IP  ailəsinə  daxil  olan  IP  (Internet 
Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir.  
Nəqliyyat  səviyyəsinin  protokolları  aralarındakı 
məsafədən asılı olmayaraq iki kompüter arasında kəsilməz 
ötürməni  təmin  edir.  Protokollar  sistemində  nəqliyyat 
səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur: 
 
TCP – Transmission Control Protocol ; 
 
UDP – User Datagramm Protocol. 
Bir  seans  daxilində  müxtəlif  kompüterlər  bir  neçə 
dəfə informasiya mübadiləsi  etdikdə sean səviyyəsindən 
istifadə edilir. 
Məlumatın  ötürülməyə  hazırlanmasına  tətbiqi 
səviyyədə başlanır. Bu səviyyəyə məlumat ötürən tətbiqi 
proqram məsuldur (cavabdehdir). Tətbiqi  səviyyəyə http, 
telnet və s. İnternet servisləri aiddir. 
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________132________________________ 
 
LOKAL ŞƏBƏKƏ TOPOLOGİYASI 
 
Lokal  şəbəkə  topologiyası  dedikdə,  şəbəkə 
düyünlərinin  birləşdirilməsinin  həndəsi  forması  nəzərdə 
tutulur.  Ulduzşəkilli,  dairəvi  və  şin  topologiyaları  geniş 
yayılmışdır. 
Ulduzşəkilli  topologiyada  düyünlərdən  biri  mərkəz 
olur.  Mərkəzi  kompüter  bütün  işçi  stansiyalarla  birbaşa 
əlaqələndirilir.  Bu  topologiyada  konflikt  yaranmır,  lakin 
kabel sərfi artır. Məhsuldarlıği yüksək olsa da, şəbəkənin 
etibarlılığı  mərkəzi  kompüterin  etibarlılığı  qədərdir. 
İcazəsiz müdaxilədən qorunmaq asandır.  
 
 
Ulduzşəkilli topologiya 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________133________________________ 
 
Dairəvi topologiyada işçi stansiyalar bir-biri ilə ardıcıl 
qoşulur.  Kompüter  bir  şəbəkə  adapteri  ilə  informasiyanı 
qəbul  edir,  digər  adapterlə  ötürür.  Bu  halda  məlumat 
dairə  üzrə  hərəkət  edir.  Ötürmə  asanlaşır.  Ötürmə 
müddəti dairədəki kompüterlərin sayından asılıdır. Dairəvi 
qoşulmuş  kompüterlərdən  hər  hansı  biri  imtina  etdikdə 
şəbəkə  imtina  edir.  Lakin  bu  topologiyada  şəbəkəyə 
istənilən  sayda  kompüter  qoşmaq  mümkündür.  Çünki 
faktiki  olaraq  şəbəkə  hər  dəfə  yalnız  iki  kompüter 
arasındakı məsafə ilə bağlı olur. 
 
 
Dairəvi topologiya 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________134________________________ 
 
 Şin topologiyasında bütün işçi stansiyalar bir rabitə 
kanalına qoşulur. Bu halda kanaldan istifadə üçün növbə 
yaradılır.  Ünvan  ötürülən  paketdə  göstərilir.  Konflikti 
aradan qaldırmaq üçün şin arbitrajı metodundan istifadə 
edilir.  Adətən  müxtəlif  kompüterlər  üçün  kanal  müxtəlif 
tezliklə işləyir. 
 
 
 
 
Şin topologiyası 
 
Praktikada  ağacşəkilli  topologiyadan  geniş  istifadə 
edilir.  Bu,  adı  çəkilən  topologiyaların  kombinasiyasından 
yaradılır. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________135________________________ 
 
 
Ağacvarı topologiya 
 
 LOKAL ŞƏBƏKƏLƏRİN FƏALİYYƏT TEXNOLOGİYASI
 
 
Lokal  şəbəkələrdə  düyünlərin  qarşılıqlı  fəaliyyətinin 
təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına müraciət metodu 
oynayır. Kompüterlərin kabel birləşmələrinin 3 növü tətbiq 
edilir: 
 Token Ring (marker dairəsi); 
 Arcnet; 
 Ethernet. 
Token  Ring  texnologiyası  IBM  kompaniyası 
tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu texnologiyada dairəvi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________136________________________ 
 
hərəkət  edən  marker  məlumat  ötürmək  istəyən  düyün 
tərəfindən dayandırılır. Məlumat ötürən düyün ünvandan 
ötürmənin  bitməsi  barədə  təsdiq  alan  kimi marker  azad 
edilir və marker, onu gözləyən düyünlər növbəsindəki ilk 
düyünə keçir. 
 
 
 
Tokren Ring texnologiyası 
 
Arcnet  (Attached  Resource  Computer  Network) 
texnologiyası  1977-ci  ildə  Datapoints  korporasiyası 
tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə, ucuz, etibarlı və çevik 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________137________________________ 
 
lokal  şəbəkə  arxitekturasıdır.  Bu  texnologiyada 
kompüterlərdən  biri  xüsusi  marker  yaradır  və  ardıcıl 
olaraq  bir  kompüterdən  digərinə  ötürür.  Əgər  hər hansı 
stansiya  məlumat  ötürmək  istəyirsə,  həmin  markeri 
gözləyir,  marker  alan  kimi  ötürəcəyi  məlumata  ünvan 
informasiyasını  qoşub  markerlə  birlikdə  ötürür.  Arcnet 
texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir. 
 
 
Arcnet texnologiyası 
 
Ethernet  texnologiyası  şəbəkə  düyünlərinin  ümumi 
şinə paralel qoşulması şəraitində işləyir. Marker azad olan 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________138________________________ 
 
kimi  şəbəkənin  növbəti  ötürməyə  hazır  olduğunu  xəbər 
verir.  Bu  texnologiyanı  1970-ci  illərin  sonunda  Xerox 
Corporation kompaniyası təklif etmişdir. 
 
 
 
Ethernet texnologiyası 
  
ŞƏBƏKƏDƏ İŞİN SİSTEM TƏMİNATI 
 
Lokal  şəbəkədə  məlumat  ötürülüşü  prosesi  şəbəkə 
əməliyyat  sistemini  təşkil  edən  proqram  vasitələri 
kompleksinin  köməyi  ilə  həyata  keçirilir.  Bəzi  şəbəkə 
əməliyyat  sistemləri,  məsələn,  Novell  NetWare,  ayrıca 
kompüter  üçün  yaramır.  Bu  halda  şəbəkə  örtüyündən 
istifadə  edilir.  UNİX  və  ya  Windows  NT  həm  şəbəkədə, 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________139________________________ 
 
həm  də  ayrıca  kompüterdə  işləyir.  Şəbəkə  əməliyyat 
sisteminin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: 
 Verilən və proqramları bir kompüterdən digərinə ötürmək; 
 Ayrıca kompüterdə proqram işlətmək; 
 Şəbəkədə fayl sisteminin idarə edilməsi; 
 İstifadəçilərin  şəbəkə  resurslarına  müdaxiləsinin  və 
verilənlərin  icazəşiz  müdaxilədən  qorunmasının  idarə 
edilməsi; 
 Xarici və operativ yaddaşdakı verilənlərin təhlükəsizliyinin 
təmin  edilməsi,  imtinalardan  qoruma,  verilənlərin 
arxivləşdirilməsi və təkrarlanması; 
 Giriş-çıxış üzrə şəbəkə resurslarının paylanması; 
 Şəbəkədən kollektiv istifadə qaydalarına əməl olunmasının 
uçotu və nəzarət edilməsi; 
 Şəbəkənin  əmr  prosessorunun  interfeysinin  təmin 
edilməsi. 
Şəbəkə  əməliyyat  sisteminin  proqram  təminatı  2 
hissəyə bölünür. Əgər mərkəzi server varsa, bəzi modullar 
şəbəkəni  idarə  edən  sistem  cədvəllərinin  saxlandığı 
mərkəzi  serverdə  işləyir.  Bu  modullar  şəbəkə  sisteminin 
nüvəsini  təşkil  edir.  Digər  modullar  işçi  stansiyalarda 
işləyir. Adətən şəbəkə elə qurulur ki, işçi stansiyalar yalnız 
serverin  disklərinə  və  birgə  istifadə  edilən  printerlərə 
müraciət edə bilir. Stansiyalar bir-birinin diskinə müdaxilə 
edə  bilmir.  Lakin  Net  Link  proqramı  serverə  müraciət 
etmədən iki kompüter arasında (əgər həmin proqram hər 
iki 
kompüterə 
yüklənibsə) 
birbaşa 
informasiya 
mübadiləsinə imkan verir.  
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________140________________________ 
 
QLOBAL KOMPÜTER ŞƏBƏKƏSİ İNTERNET 
 
İNTERNET NƏDİR? 
 
İnternet  müxtəlif  lokal  və  qlobal  şəbəkələr 
birləşməsindən 
yaranmış 
Ümumdünya 
kompüter 
şəbəkəsidir.  İnternet-in  xarakterik  xüsusiyyəti  odur  ki, 
şəbəkələrarası informasiya mübadiləsi TCP/IP protokolları 
üzrə  həyata  keçirilir.  Bu  protokollar  hətta  etibarlılığı 
yüksək olmayan xətlərdə də etibarlı ötürməni təmin edə 
bilir.  IP-ünvanları  sistemi  İnternet  vasitəsilə  lokal 
şəbəkələrdəki  hər  bir  kompüter  resurslarını  birmənalı 
şəkildə təyin edir. 
Sosial  baxımdan,  İnternet  -  özünəməxsus  düşüncə 
tərzi,  dili  və  əxlaqı  ilə  seçilən  informasiya  mədəniyyəti 
törədən informasiya fəzasıdır.  
İnternetin  özəyini  ölkə  və  kontinentləri  birləşdirən 
super  sürətli  transkontinental  optik  rabitə  xətləri  təşkil 
edir.  Bu  xətlərə  konkret  coğrafi  regionlara  xidmət  edən 
nisbətən aşağı sürətli, az güclü xətlər birləşdirilir. Bunlara 
isə  nisbətən  daha  zəif  ötürmə  qabiliyyəti  olan  lokal 
şəbəkələr qoşulur.  
İnternetdə bütün şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz 
yoxdur.  İnternet  texnologiyanın  köməyi  ilə  fəaliyyət 
göstərir və idarə edilir. 
İnternetdən əvvəl ABŞ Müdafiə Nazirliyinin sifarişi ilə 
ARPANET  şəbəkəsi  yaradılmışdı.  Sonra  bir-neçə 
universitet  arasında  şəbəkə  yaradıldı.  Bu  şəbəkələrin 
əsasında İnternet quruldu.  
Bu şəbəkələr aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: