Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

Dərsdə problem situasiya yaradılması yol­ları. Müasir dərsə verilən ən mühüm tələblərdən biri onun inkişaf­etdirici olmasıdır. Burada prob­lemli təlim əvəz­olunmaz əhəmiyyət daşıyır.
Problemli təlim isə şagirdlərin təfəkkürü­nün işləmə­sinə, onların axtarıcı, fəal olmasına imkan yaradır. Təlimin problemli xarakter daşı­ması və şagirdlərə inkişafetdirici təsir göstər­məsi üçün dərsdə şagirdlərin problem situasiya ilə qarşılaşdırılması zəruri şərtdir. Özünün baş­lıca mahiy­yətinə görə təfəkkür yalnız yeni məqsədlər olan yerdə, fəaliyyətin köhnə, əvvəlki üsul və vasi­tələrinin azlıq etdiyi yerdə lazım gəlir. Belə şərait problemli situasiya adlanır. Təlim psixo­logiyası sahəsində tədqiqat aparan alimlər dərsdə problem situasiya yaradılmasının şagirdlərin fəallığı üçün zəruri şərt olduğunu qeyd edirlər. Bunu məktəb təcrübəsi də təsdiq edir. Dərsdə müvafiq problem situasiya yaradıldıqda şagirdlər müəyyən çətinliklərlə qarşılaşır, həmin çətinlikdən çıx­maq, qarşıda duran problemi həll etmək üçün mövcud biliklərinin kifayət qədər olmadığını dərk edir­lər. Ona görə də həmin çətinlikdən çıxmaq üçün yollar axtarmağa, təfəkkürlərini işə salmağa başla­yırlar. Məsələn, “Günəş çıxdı, şagirdlər məktəbin həyətində göründülər” cümləsini təhlil edən şagird “Günəş” sözünün mübtəda olduğunu göstərir. Həmin şagirdə “Günəş çıxmamış şagirdlər məktəbin həyə­tində göründülər” cümləsi təqdim edildikdə yenə də «Günəş» sözünü mübtəda kimi qəbul edir, onun eyni söz olmasına, eyni suala cavab verməsinə (şagirdin özü­nün verdiyi suala görə) əsaslanır. Bu zaman müəllim şagirdin cavabının düzgün olmadığını, burada başqa sözün mübtəda olduğunu bildirir. Çətinliklə qarşılaşan şagird həmin problemi həll etmək üçün yeni yol, vasitə axtarmağın zəruriliyini dərk edir. Bu zaman şagirdin fikri prosesi problem situasi­yanın təhlilindən başlayır. Problem situasiyanın təhlili nəticəsində onun strukturundakı əsas cəhət­lər: məlum olmayan, axtarılan cəhətlər ayrılır. Nəyi axtarmaq, nəyi bilmək lazım gəldiyi müəyyən edilir. Nəticədə şagird yaradıcı olur, yüksək fəallıq şəraitində çalışır. Bütün bunlar isə materialı daha yaxşı anlamaq, mənimsəməklə yanaşı şagirdin əqli inkaşafına da təsir göstərir.
Psixoloji ədəbiyyatda problem situasiyanın mahiyyəti, onun tipləri, dərsdə problem situasiyanın yeri və s. məsələlər barədə əsaslı fikirlər irəli sürülmüşdür. Müəl­limin dərsdə yaratdığı situasiya­nın dörd tipi qeyd olunur.
Birinci tip problem situasiya ən çox o zaman meydana gəlir ki, şagird əvvəl əldə etmiş olduğu biliklərdən yeni praktik şəraitdə istifadə etmək zərurəti qarşısında qalsın. Bu zaman şagird bilik, bacarıq və vərdişinin qənaətləndirici səviyyədə olmaması faktını dərk edir ki, bu da onun idrak maraqlarının oyanmasına, yeni biliklər axtarmasına səbəb olur.
İkinci tip problem situasiya məsələnin müm­kün olan nəzəri həlli yolu ilə seçilmiş üsulun praktik olaraq həyata keçirilməsinin qeyri-mümkün­lüyü arasındakı ziddiyyətdən doğur.
Üçüncü tip problem situasiya tədris tapşı­rıqlarını yerinə yetirərkən əldə edilmiş praktik nəticələrlə, şagirddə həmin nəticələri nəzəri ola­raq əsaslandırmağa aid biliyin olmaması arasında ziddiyyət olduqda meydana gəlir.
Dördüncü tip problem situasiya daha geniş ya­yılmış tipdir. Bu tip problem situasiya o zaman yaranır ki, şagird qarşıda qoyulmuş məsələni həll etmək yollarını bilmir, tədris və ya həyat situasi­yasında yeni faktları izah etməkdə çətinlik çəkir, daha doğrusu, əvvəlki biliklər yeni faktı izah etmək üçün kifayət etmir.
Təlim psixologiyası sahəsində aparılmış tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, problem situasiyanın ayrı-ayrı tipləri təfəkkür üçün müxtə­lif şərait yaradır. Problem situasiyanın əsas tip­ləri barədə müəllimin biliyi, şübhəsiz, bu cür situasi­yaların yaradılması yollarını müəyyənləş­dir­mə­sinə, bununla da şagirdlərin idrak fəaliyyə­tini idarə etməsinə şərait yaradır. Məhz buna görə də müəllim dərsi müasir tələblər səviyyəsinə qal­dırmaq üçün həmin cəhətə xüsusi diqqət yetirməlidir.