Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

3.2.  Bazarın uğursuzluğu. Zahiri effektlər və 
ictimai rifahlar 
Təmiz  bazara  keçid,  xüsusən  təbiəti  mühafizədə,  əsaslı 
surətdə  həyəcan  doğurmaya  bilməz.  Çünki,  bazar  münasibətləri 
avtomatik  yolla  (birdən-birə)  təbiətin  sağlamlaşdırılmasına  imkan 
yaratmır.  Ekoloji  sferada  boşluqlar,  uçurumlar,  uğursuzluqlar 
(fiasko) və yaxud bazarın «kifayət etməyəcək dərəcədə» fəaliyyəti 
özünü biruzə verir. Bazar münasibətləri eko 
44 

---

loji təhlükəsiz texnologiyanın (texnikanın) tətbiqinin ətalətli olması 
ilə  səciyyələnir.  Belə  halda  heç  də  həmişə  ehtiyatların  effektiv 
istifadəsini (paylanmasını) təmin etmək imkanında deyildir, belə ki, 
bazar  qiymətləri  özündə  alternativ  dəyər  qiymətlərini  əks  etdirə 
bilmir və istehlakçıya (alıcıya) yalan informasiya verir. 
Bazardakı «boşluqların» (fıaskonun) mənbələri bunlardır: 
-zahiri  effektlər;  ictimai  rifah;  rifah  üçün  qiymətlərin 
olmaması;  transaksion  xərclər;  mülkiyyət  hüquqları;  biliyin 
olmaması  və  informasiyada  qeyri  -  müəyyənlik;  uzaqgörənliyin 
olmaması («ekoloji yaxmgörmə»). 
Qeyd  olunan  mənbələrin  əksəriyyəti  birbaşa  və  dolayı 
olaraq ekoloji sferaya aiddir. Adətən bazardakı böhranı bəzən ətraf 
mühitin  firmalar  tərəfindən  çirkləndirilməsi  ilə  əlaqələndirirlər. 
Belə ki, istehlakçılara (region  əhalisinə) çirkləndiricilər tərəfindən 
olan  təsir  iqtisadi  və  hüququ  münasibətlərlə  tənzimlənmir.  Bu 
çirklənmələr  zahiridir,  xarici  (eksternal)  effekt  və  bazar 
qiymətlərində  öz  əksini  tapmır.  İstehlakçılar  (alıcılar)  çox  zaman 
mülkiyyət  hüquqları  olmadığından,  yaxud  yüksək  transaksiya 
xərclərinə görə bazar sövdələşməsində iştirak etmirlər və ona görə 
də «günahlardan» onlara dəymiş ziyana görə kompensasiya (əvəz) 
tələb edə bilmirlər. Alıcıların bazar qiymətlərində yaranan itkiləri öz 
əksini  tapmır.  Halbuki,  həmin  malların  istehsah  ətraf  mühiti 
çirkləndirir. Zahiri effektlə rifahın ictimai dəyəri təklif edilir. 
Ümumiyyətlə,  «zahiri  effektlər»  kateqoriyası  (anlayışı) 
təbiətdən  istifadənin  iqtisadiyyatında  fövqəladə  bir  anlayışdır. 
Zahiri  effektlərin  yaxud  eksternalın  mövcud  olması  haqqında  ilk 
dəfə  neoklassiklər  məlumat  vermişlər.  A.Marşall  zahiri  qənaət 
anlayışını,  A.Pitu  isə  neqativ  zahiri  effektlər  haqqında  misal 
gətirmişdir.  Eksternallar-iqtisadi  fəaliyyətin  zahiri  effektləridir 
(xərcləridir)  ki,  üçüncü  tərəfə  (şəxsə)  müsbət  və  ya  mənfi  təsir 
göstərir. Təbiəti mühafizədə ekstemalilərin əksəriyyəti mənfi olur. 
Mənfi zahiri xərclər aşağıdakı şəraitdə baş 
45 

---

verirlər:  1)  bir  agentin  hərəkətləri  digər  agentin  qazancının 
itirilməsinə  səbəb  olur,  lakin  bu  itki  heç  kəs  tərəfindən 
kompensasiya  edilmir;  2)  sövdələşmənin  iştirakçısı  olmayan 
fərdiyyət,  yaxud  qrup  (üçüncü  şəxslər-resipietlər)  itkiyə  məruz 
qalırlar.  Zahiri effektlər  yalnız ehtiyatların məhdudluğu şəraitində 
meydana  gəlirlər.  Ekoloji  sferada  onlar  o  vaxt  fəallaşır  ki,  firma 
(müəssisə) zərərli tullantını həddi normadan (limitdən) çox artırır. 
Bunu isə ətraf mühit dəf edə (neytrallaşdıra) bilmir. Ekstraliya isə 
elə ziyandır ki, (zərərdir ki,) onu ləğv etmək, aradan qaldırmaq üçün 
əlavə xərc tələb olunur (Bax: sxem 7). 
Assim Pt 
potensialı 
O 
J. 
Vo 
V çirklənmə 
Sxem 7. Ziyan həddinin ərazinin assimilyasiya potensialı 
həcmindən asılılığı 
Zahiri effektlərin aşağıdakı növlərini ayırırlar: 
-  müvəqqəti (vaxtarası); 
-  qlobal (ölkələrarası); 
-  sektorlararası; 
-  regionlararası; 
-  lokal (yerli). 
Lokal ekstrenallar ən yaxşı öyrənilmiş zahiri effektlərdir. 
Bazarda  yaranmış  böhranlara  (fiasko  şəraitinə)  çox  təsir 
göstərən  amillərdən  biri  ictimai  rifahın  aşağı  olmasıdır.  Belə 
vəziyyət  bir  çox  halda  təmiz  su,  təmiz,  hava,  mənzərəli  landşaft, 
bitkilər və heyvanlar aləminin bioloji rəngarəngliyi 
46 

---

nin  pozulması  ilə  əlaqədar  olur.  İctimai  rifah  halının  aşağıdakı 
xüsusiyyətləri mövcuddur: 1) bölünməzlik; 2) istifadədən kimi isə 
məhrum  etmək  imkanının  olmaması;  3)  hər  bir  fərdin  (şəxsin) 
sərbəst  olaraq  rifahdan  istifadə  etməsi  və  heç  kəsi  buna  görə 
Ödəməyə məcburetmə imkanının olmaması. 
Kouz teoreminə görə hüquqların dəqiq müəyyən edildiyi 
şəraitdə, cüzi transaksion xərclərlə bazar avtomatik olaraq ictimai 
optimumu  təmin  edə  bilər  və  bu  halda  ekstcrnliləri  dövlətin 
tənzimlənməsinə  ehtiyac  qalmır.  Əgər  transaksiya  xərcləri  çox 
olursa,  o  zaman  hətta  mülkiyyət  hüquqları  olan  halda  da  bazar 
problemini  həll  etmək  qabiliyyətində  olmur.  Beləliklə,  bazar 
böhram  (fiaskosu)  səmərəli  istifadəni  təmin  etmir,  əlavə  xərclərə 
səbəb olur. Ekstralüərin baş verməsi, ictimai rifah halının olması, 
mülkiyyət  hüquqlarının  müəyyən  edilməsinə  tran-  saksional 
xərclərin olması ilə əlaqədar neqativ halların aradan qaldırılmasını 
dövlət  tənzimləməsinin  köməkliyi  ilə  təmin  etmək  olur.  Lakin, 
ekoloji  sahədə  tamamilə  dövlət  (inzibati)  tənzimləməsinə  ümüdlü 
olmaq düzgün deyildir. Eyni zamanda, ilişmələrə, büdrəmələrə rast 
gəhnir. Belə hallar izafi tələbləri həvəsləndirməklə ehtiyaclara aşağı 
qiymətlərin qo-yulması, əsassız subsidiyalara maliyyə köməkliyinin 
ayrılması, «siyasi rentalarm» axtarışı ilə özünü göstərir. 
Ekoloji sferada tənzim edilən bazar olmalıdır. Bu cari və 
perspektiv  ekoloji-iqtisadi  maraqları  razılaşdırmalıdır.  Xalis  bazar 
münasibətləri  ekoloji  effekt  olmayan  sahələrin  uçotunu  aparmağa 
məcbur etməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi (şəxsi) bazarlarda 
ətraf  mühitin  çirklənməsi  nəzərə  alınmır  və  bununla  da  lazımsız 
(səmərəsiz) malların istehsalı özünə yer tapır. Bazarın görünməz əli 
burada  işləmir.  Əksər  xarici  iqtisadçıların  fikrincə,  ekoloji