Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

2.3.  İqtisadi qanunların ckolojiləşdirilməsi və ekoloji- 
iqtisadi qanunauyğunluqların təhlili 
Real  həyatda  iqtisadi  qanunlar  işlədikcə  öz  təsirini 
göstərir. Qanunların fəaliyyəti və istifadə mexanizmləri bir- birini 
tamamlamalıdır, iqtisadi qanunlar obyektivdir, ekoloji- 
35 

---

iqtisadi 
qanunauyğunluqlar 
isə 
çox 
zaman 
şərti 
qiymətləndirildiyindən  insanların  subyektiv  fəaliyyətinin  nəticəsi 
kimi qəbul edilir. 
İqtisadi qanunların istifadə prosesi üçün ən vacibi onların 
dərk  edilməsidir.  İqtisadi  qanunların  dərk  edilmə  prosesi  maddi 
əsasların 
öyrənilməsini, 
habelə 
onların 
fəaliyyətinin 
ekoloji-iqtisadi şəraitini tələb edir. Bu isə öz növbəsində, qanunun 
fəaliyyətinin  məhdudlaşmasına,  modifikasiyasma,  yaxud  yeni 
qanunlann yaranmasına gətirib çıxarır. 
Bir çox alimlər ekoloji şəraitlərin iqtisadi qanunlan- mn 
əhatə dairəsinə onların ekologiyalaşdırılması kimi baxırlar. İqtisadi 
qanunların ekologiyalaşdırılması (ekofil yaxud ekofob formada) o 
zaman baş verir ki, ekoloji-iqtisadi hadisələr və proseslər özlərini 
artıq fəaliyyətdəki qanunların səbəb-nəticə əlaqələrində çox aşkar 
göstərirlər.  İqtisadi  qanunların  ekoloji-  ləşdirilməsi  yeni  iqtisadi 
qanunların  yaranmasına,  fəaliyyətdəki  qanunların  dəyişməsinə 
(modifikasiyasma) və inkişafına səbəb olur. 
 
1,2,4,5,6,7- İqtisadi hadisə və proseslər 
3,8- ekoloji-iqtisadi hadisə və proseslər. 
Sxem 3. İqtisadi qanunların ekolojiləşdirilməsi prosesi 
36 

---

3-cü  sxemdən  göründüyü  kimi,  iqtisadi  qanun,  hətta 
insanlar  ekoloji-iqtisadi  hadisələri  qəbul  etməsələr  də,  öz 
fəaliyyətini  davam  etdirməlidir.  Bu  zaman  iqtisadi  qanunun  cko- 
fob  forması  özünü  göstərəcəkdir.  Əgər  insanlar  ekoloji 
problemlərin  iqtisadiyyatın  inkişafında  rolunu  nəzərə  alsalar,  o 
zaman  qanunun  ekologiyalaşdırılmasının  ekofil  forması  özünü 
göstərəcəkdir. 
Cəmiyyət  və  təbiətin  qarşılıqlı  əlaqələrinə  hələlik 
«cəmiyyət və təbiət» yaxud «noosfer kompleksi kimi yox», sistem- 
lərarası kompleks kimi baxmaq olar. Bu kompleks sistemdə təbiət 
və  iqtisadi  qanunların  bir-birinə  bağlanması  tələbatı  ortaya  çıxır. 
Ekologiyalaşdırılmış  iqtisadi  qanunlarla  təbiət  qanun-  lannın 
qarşılıqlı 
təsiri 
(fəaliyyəti) 
nəticəsində 
ekoloji-iqtisadi 
qanunauyğunluqlar  meydana  gəlir.  Həmin  qanunauyğunluqlar  bir 
sıra  qanunların  səbəb-nəticə  əlaqələri  kimi  özlərini  təzahür 
etdirdikdə geniş tətbiq olunmaq imkanına malik ola bilirlər. Onların 
tələblərinə  praktikada  (həyatda)  riayət  etməmək  insanın 
fəaliyyətində birdən-birə özünü göstərmir. 
Elmin 
indiki 
səviyyəsində, 
ekoloji-iqtisadi 
qanunauyğunluqların mahiyyətini tam mənada dərk etmək çətindir. 
Lakin  iqtisadi  və  təbii  hadisələr  arasındakı  xeyli  əsas  parametrlər 
artıq  aşkar  edilmişdir.  Bu  əsas  qarşılıqlı  əlaqələr  ekoloji-iqtisadi 
prinsiplər və ya əsas qaydalar adlanırlar. Ümumilikdə, əgər insanlar 
öz əməli fəaliyyətlərində bu prinsiplərə riayət etsəydilər, o zaman 
sabit  inkişaf  modelinə  keçid  problemi  gələcəkdə  çox  az  iqtisadi 
xərclər hesabına başa gələrdi. 
Ekoloji-iqtisadi  prinsiplərə  müəyyən  edilmiş  və  qəbul 
edilmiş aşağıdakı qarşılıqlı əlaqələri aid etmək olani) ətraf mühitin 
keyfiyyət  vəziyyəti  ilə  iqtisadi  zərərin  (ziyamn)  arasındakı 
əlaqəsini.  Qeyri-sabit  ekoloji  şəraitdə,  antropogen  təsirin  təbii 
sistemlərə  təsiri  artmırsa,  bütün  bunlara  baxmayaraq  zərərin  illik 
artımı  3-5%  təşkil  edəcəkdir;  2)  ekoloji  məqsədlər  üçün  ayrılmış 
maliyyə  vəsaitin  (kapital  qoyuluşun),  ətraf  mühitin  vəziyyəti  ilə 
mütənasib  qurulmasını.  Ekoloji  şəraitin  sabit  saxlanması  naminə 
təbiətdən səmərəli istifadəyə hər il ümumi da 
37 

---

xili məhsulun (ÜDM) 2-3 % qədər vəsait ayrılmalıdır. Əgər ekoloji 
şərait gərgindirsə bu faiz 5-6, hətta 10-15 olmalıdır. Belə bir fikir 
var  ki,  təbiəti  mühafizə  fondları  cəmiyyətin  əsas  fondları 
strukturunda  15  %  qədər  olmalıdır.  Göstərilənlərlə  yanaşı  həyat 
səviyyəsi  (keyfiyyəti)  ilə  ətraf  mühitin  çirklənməsi  arasındakı 
asılılıq (Kuznets əyrisi) - qanunauyğunluq 4-cü sxemdə verilmişdir. 
Ətraf mühitin mühafizəsinə ayrılmış xərclərin həcmi ilə 
ətraf  mühitin  keyfiyyəti  arasındakı  qanunauyğunluğu  istehsalat 
imkanları əyrisindən istifadə etməklə (sxem 4») və ekoloji-iqtisadi 
potensialın  (EİP)  təbii  mühitin  çirklənməsi  arasındaL  asılılıqla 
(sxem 4^^) ifadə etmək olar. 
 
Sxem 4. 
çirklənmə 
Sxem 4®. 
Sxem 4^ 
Fərz  edək  ki,  cəmiyyət  bütün  ehtiyatlarını  (maddi, 
əmək)  yalnız  ÜDM  artımına  sərf  edə  bilər.  Belə  halda  ÜDM 
oxunun  B  nöqtəsi,  ekoloji-iqtisadi  potensialın  toplanmasına  sərf 
edilər.  EİP  oxunda  A  nöqtəsi  AEBV  əyrisini,  yəni  istehsalat 
imkanlarını ifadə edir və ÜDM istehsalının mümkün maksimum 
həcmi  və  EİP-ın  bütün  ehtiyatlarının  tamamilə  istifadəsi  zamanı 
müxtəlif  variantları  əks  edir.  Əgər  cəmiyyət  nəğd  resursların 
müəyyən  hissəsini  sabit  inkişafı  təmin  etmək  üçün 
ekolojiləşdirdiyi  potensialın  saxlanmasına  ayırarsa,  belə  halda 
ÜDM maksimum zəruri istehsalını təmin edəcəkdir. Burada 
38 

---

özünəməxsus  bir  əmtəə  qrupunun  «qiyməti»  ÜDM,  alternativ 
miqdarda digər əmtəə qrupunun EİP qiymətinə bərabər olacaqdır. 
İstehsalat  imkanlarının  əyrisindəki  E  nöqtəsi  ÜDM  və 
EİP-m optimal həcminə o vaxt uyğun gəlir ki, cəmiyyət təbiətdən 
səmərəli istifadəyə ÜDM-un 5-6 % ayırmış olsun. Bu nöqtə ekoloji 
vəziyyətin sabitləşməsi ilə təbii mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşması 
arasındakı sərhəddi göstərir. Bu model ekoloji borc nəzəriyyəsi ilə 
tamamilə  uyğun  gəlir.  Belə  vəziyyət  cəmiyyət  ilə  təbiət  arasında 
kredit-pul  münasibəti  kimi  qiymətləndirilir.  Cəmiyyətdə  pul 
şəklində  ifadə  olunmuş  ekoloji  borc  təbiət  qarşısındakı 
kəsiridir-ödənilməmiş  borcdır.  4  b  sxemində  təbiətin  tənəzzül 
sektoru o deməkdir ki, cəmiyyət təbiət qarşısında borcla yaşayır, O, 
V xətti onu göstərir ki, cəmiyyət öz borcunu faizlə ödəyir. Yalnız 
ekoloji  vəziyyətin  sabitləşməsi  sektorunda  cəmiyyətlə  təbiət 
arasında  bərabər  hüquqlu  kredit-  pul  qarşılıqlı  münasibətləri 
müşahidə edilir. 
Deməli, tarazlı ekoloji-iqtisadi inkişaf o vaxt reallaşır ki, 
cəmiyyətdə  təbii  tarazlıq  nəzərə  alınmaqla  ekoloji  sferaya  lazımı 
məbləğdə  kapital  qoyuluşu  yönəldilmiş  olsun.  Belə  şəraitdə 
təbiətdən  istifadənin  arzu  edilən  vəziyyəti  (O,  E  xətti) 
«cəmiyyət-təbiət» münasibətlərinin sabit inkişaf trayektoriya- sına 
keçidi düzgün əks etdirər və noosferin tarazlı vəziyyətinə yaxınlaşa 
bilər. Kuznets əyrisi göstərir ki, sabit inkişaf o vaxt mümkündür ki, 
cəmiyyət  varlı olsun. Yalnız əhalinin  rifah halının  yüksək olduğu 
şəraitdə cəmiyyət təbiəti mühafizəyə kifayət qədər vəsait ayıra bilər. 
Bir sözlə, cəmiyyət çalışmalıdır ki, Kuznets əyrisi daha yastı qövsə 
malik olsun. 
Ekoloji-iqtisadi 
qanunauyğunluqlar 
cəmiyyət-təbiət 
əlaqəsinin həmahəng (harmonik) olmasına xidmət etməlidir. Buna 
nail  olmaq  üçün  ən  vacib  amil  təbii-istehsalat  ritmlərinin 
razılaşdmması (sinxron) olmalıdır. 
39 

---

 
Sxem 5. Kuznets əyrisi 
Məlumdur ki, həm iqtisadiyyat, həm də təbiət özlərinin 
inkişafında  müəyyən  mərhələdən  keçirlər.  Cəmiyyət  və  təbiət 
qarşıdurmasında  bunun  proqnozunu  (bilimini)  verməmək,  nəzərə 
almamaq mümkün deyildir. Cəmiyyət özünün iqtisadi inkişafında 
dövriyyələri  (tsiklləri)  iqtisadi  yüksəlişdə  yox,  həm  də  təbii 
ehtiyatların  artmasında,  onlann  iqtisadi  qanunlara  təsirində  də 
nəzərə  alınmalıdır.  Biz  öz  fəaliyyətimizin  daima  təbii-istehsalat 
dövriyyələrinin  tələbatına  müvafiq  olaraq  ölçüb-  biçməli, 
inkişafımızı ona uyğunlaşdırmalıyıq.