Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

əlaqədardır və ümumilikdə qlobal təzahürlər yaranır. 
Gələcək  nəsillərin  tələbatları  da  aydınlığı  ilə  üzə 
çıxmaqdadır. Ekofob xarakterli ekologiyalaşdınlmış tələbatlar həm 
də özünə ətraf mühitin çirklənməsi ilə bağlı tələbləri də birləşdirir. 
Eyni  zamanda  ekosistemlərin  potensiabmn  öz-  özünü  bərpasını 
həyata  keçirtmək  mümkün  olmur.  Özü  də  tələbatların  ekofob 
formada özünü göstərməsi çox zaman insanların fəaliyyətinin əsas 
məqsədlərinə daxil edilmir, onlar yolüstü, dolayısı nəticə kimi üzə 
çıxırlar. 
Ekoloji-iqtisadi 
tələbatların 
kəmiyyətcə 
təmin 
olunmasını,  onların  təminedilmə  dərəcəsi  ilə  təyin  etmək  olar. 
Mütləq  (tam)  ekoloji-iqtisadi  tələbatların  göstəricisi  kimi 
ekosistemlərin  öz-özünü  bərpaetmə  potensialım  qəbul  etmək  olar. 
Ekoloji-iqtisadi 
tələbatların 
təmin 
edilməsinin 
növbəti 
səviyyəsi-həqiqi  tələbatlardır.  Onları  normativlər  vasitəsilə  təyin 
etmək  olar  (yol  verilə  bilən  həddə  görə).  Təmin  edilməli 
ekoloji-iqtisadi  tələbatlar  sahələrdən  asılı  olaraq  müxtəlif  olur. 
Həddən  çoxtullantılar  mühiti  çirkləndirir.  Bəzən  razılaşdırılmış 
atılmalar da (tullantılar) həmin prosesdə iştirak edir. Bu normativlər 
ən  yüksək  texnoloji  səviyyəyə  nail  olmamış  müəssisələrə  tədbiq 
edilir. Ekoloji  tənzimləmə prosesində  ekoloji  sabit şəraitə və ətraf 
mühitin  keyfiyyətinin  yaxşılaşmasına  nail  olarkən  ekoloji-iqtisadi 
tələbatların  təmin  edilməsi  tədricən  yerdəyişməyə  məruz  qalır. 
Məsələn,  həddi  yol  verilə  bilən  qatılıq  həddin  (HYVBQH)  təmin 
edilməli tələbatların səviyyəsini səciyyələndirməlidir. 
26 

---

indiki mərhələdəki ekoloji tələbatlar prinsip etibarilə bir 
çox  sahələrdə  təmin  edilə  bilər.  Bunlar  əsasən  ödəmə  tələbi 
formasında ortaya çıxa bilər. Ona görə də həmin səviyyədə ekoloji 
tənzimləmədə  ekoloji-iqtisadi  tələbatların  təmin  edilməsində 
bazarın tələblərindən istifadə etmək olar. Digər səviyyələrə çatmaq 
üçün  onlara  əhalinin  və  müəssisələrin  ödəmə  tələbləri  təsir 
göstərməyərək,  inzibati-hüquqi  vasitələr  (qaydalar)  tətbiq 
edilməlidir. 
Tələbatlar  obyektiv  realhqlardan  irəli  gəlir,  çünki  onlar 
insanların  həyat  fəaliyyətinin  əsasını  təşkil  edir.  Onlar  adətən 
mənafelərlə qırılmaz vəhdətdə olur. 
Ekoloji-iqtisadi  maraqlar  cəmiyyət  və  təbiət  arasındakı 
qarşılıqlı asılılıq əsasında ortaya çıxır, eyni zamanda çox mürəkkəb, 
ziddiyyətli  anlayışdır.  Ekoloji-iqtisadi  mənafelər  dərk  edilmiş, 
öyrənilmiş və daxili niyyətə (həvəsə) çevrilmişdir. 
Ekoloji  -  iqtisadi  mənafeləri,  onların  subyektlərinə  görə 
təsnif  etmək  olar.  Bu  əlamətə  görə  ekoloji-iqtisadi  maraqların 
subordinasiya 
sistemini  aşağıdakı  kimi  göstərmək  olar: 
ərazi-əhali-şəxsiyyət-cəmiyyət-bəşəriyyət-müəssisə 
(firma), 
kollektiv, məhəllə, sahə. Ekoloji-iqtisadi maraqların təsnifatını həm 
də müvəqqəti əlamətə görə də aparmaq olar. 
Yuxarıda  qeyd  edilən  bütün  ekoloji-iqtisadi  maraqlar 
qrupları cari və perspektivli ola bilər. Perspektiv maraqlar, gələcək 
nəsillərin  mənafeini  ifadə  edərək,  tükənmə  və  ənənəvi  istifadə 
edilən  təbii  ehtiyatların  bahalaşma  şəraitinə  adaptasiya  etməklə 
səciyyələnir,  habelə  ətraf  mühitin  çirklənməsinə  və  qabaqcıl 
(ekoloji  təhlükəsiz)  texnologiya  və  texnikadan  istifadəyə  hazır 
olmaq  lazımdır.  Cari  maraqlarda  əsasən,  indiki  nəslin  tələbatları 
nəzərə  alınır.  Perspektiv  maraqlar  ən  çox  qlobal  (ümumi  insani), 
ictimai,  regional  və  şəxsi  (xüsusən  də  dərketmə  səviyyəsində) 
tələbatlarla  əlaqədardır.  Əsasən  kollektiv,  sahə  və  şəxsi  (praktiki, 
gündəlik səviyyədə) tələbatlar nəzərdə tutulur. 
İnsan həyatında, kollektivlərdə kəskin problemlər bir çox 
hallarda müəyyən ərazi ilə əlaqədardır. Ərazi nə 
27 

---

inki  müəssisələrin  yerləşdiyi  sahədir,  həm  də  ona  məxsus  olan 
iqtisadi, sosial və ekoloji funksiyalar və vəzifələrlə zəngin mürəkkəb 
bir orqanizmdir. Regional ekoloji-iqtisadi  maraqların  iqtisadi əsası 
təbii zənginliklər üzərindəki mülkiyyətdir ki, həmin ərazidə yaşayan 
xalqların  üstünlüyünü  səciyyələndirir.  Hkoloji  əsasa-  regiondakı 
ekosistemin bütövlüyü aiddir. Təbiətdən səmərəli istifadə yalnız və 
yalnız ərazi səviyyəsində və çərçivəsində mümkündür. 
Təbiətdən 
istifadənin 
təsərrüfat 
mexanizminin 
formalaşmasında 
və 
gələcəkdə 
təkmilləşdirilməsində 
ekoloji-iqtisadi  maraqların  uzlaşdırılmasına  və  onlar  arasındakı 
ziddiyyətlərin  həll  edilməsinə  yönəldilmiş  metod  və  vasitələrə 
(rıçaqlara)  söykənmək  lazımdır.  Cəmiyyətlə  təbiət  arasındakı 
ziddiyyətlər  bəşəriyyətin  ömürlük  problemidir,  onun  inkişafının 
əbədi  yol  yoldaşıdır.  Onlarla  biz  hər  yerdə,  həmişə  toqq.uşuruq, 
onlar  var  və  həmişə  olacaqlar.  Lakin  bəşəriyyətin  inkişafının 
müxtəlif  dövrlərində  onların  özünü  biruzəvermə  formaları,  həm 
kəmiyyətcə,  həm  də  keyfiyyətcə  (kəsginliyinə  görə)  müxtəlif 
olduğundan onların həllolma yolları da müxtəlif olacaqdır.