tərəfdən isə ekoloji menecmentin elementi kimi baxmaq olar.
Bundan başqa, ekoloji audit həm də ekoloji sferada milli
təhlükəsizliyin təmin edilməsində təşkilati-idarəetmə mexanizmi və
vətəndaşların ekoloji hüquqlarının qarantı kimi özünü göstərir.
Beynəlxalq ticarət palatası ekoloji auditə aşağıdakı kimi
tərif vermişdir. Ekoloji audit-elə idarəetmə vasitəsidir ki, öz
tərkibinə ardıcıl, sənədli təsdiqlənmiş, dövri və cari olaraq
təbiətdən istifadənin idarəedilmə sisteminə və istehsalat
prosesinin ekoloji tələblərə müvafiq olmasına qiymətvermə
məsələlərini daxil edir. Standartlaşma üzrə Beynəlxalq Təşkilat isə
ekoloji auditin mahiyyətinə mütəmadi həyata keçirilən və
sənədləşdirilmiş yoxlama prosesi kimi baxır ki, obyektiv və
qiymətləndirilmiş informasiya sayəsində konkret ekoloji tədbirləri,
şərtləri, ekoloji tələblərin idarəedilmə sistemlərini, habelə həmin
prosesin sifarişçiyə çatdırılmasını nəzərdə tutur. Ekoloji auditə
layihə ardı (layihədən sonra) ƏMTQ-si kimi baxmaq lazımdır.
Bununla cari fəaliyyətin ətraf mühitə təsiri layihə mərhələsi ilə
müqayisə edilir.
Hazırda, yüksək inkişaf tapmış ölkələrdə ekoloji auditi
iri, orta, xırda kompaniyalarla həyata keçirilir. Auditləşdir- mədə
daxili və xarici auditləşdirmələr həyata keçirilir. Daxili audit
könüllü, xarici (məqsədli) audit isə çox vaxt məcburi olur. Daxili
auditi ilk növbədə ekoloji imici təmin etmək üçün aparırlar. Ekoloji
auditi kompaniyalar əsasən ictimaiyyətin, yaxud aksionerlərin
tələbi ilə aksioner cəmiyyətin rəhbərliyinin ətraf mühitə
münasibətini aydınlaşdırmaq üçün aparırlar. Bu zaman həyata
keçirilmiş tədbirin nəticəsi ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılır. Bundan
başqa Avropa Şurası (AŞ) ölkələrində
82
könüllü olaraq Avropa sistemində ekoauditdə reklam məqsədilə və
ictimaiyyətlə əlaqə yaratmaq üçün iştirak etmək olur.
Xarici (zahiri) auditləşdirmə yerli təbiəti mühafizə
xidmətləri və nəzarətçiləri tərəfindən yerli özünü idarəetmə
orqanlarının həm də təbiəti mühafizə tədbirlərini maliyyələşdirən
orqanların tələbi ilə həyata keçirilir (yerli hökümət, məqsədli
ekoloji fond, kommersiya bankı və s.). Eyni zamanda, zahiri
auditləşdirmə fırmalann özəlləşdirilməsində və satılmasında həyata
keçirilir. Yeni sahibkarlar bilməlidir ki, aldıqları müəssisə
ekoloji-iqtisadi cəhətdən hansı vəziyyətdədirlər ki, yüksək ekoloji
sanksiyalar onlan gələcəkdə iflasa uğrada bilər. Zahiri ekoloji
auditləşdirmə-vaxtaşın yoxlamalardır ki, analizlərlə, testlərlə və
istehsalat proseslərinin ətraf mühitə təsirini qanunvericiliyə və
standartlara uyğun olaraq yoxlanılması ilə müşa- iyət olunurlar.
Bununla ekoloji pasportun, normativ sənədlərin də həddi icazə
verilən atılma, həddi icazə verilən axıntı və s. haqqında göstəricilər
əks olunur.
Ekoloji audit bir neçə mərhələdə aparıhr: Birinci
mərhələdə audit üçün obyektlər seçilir, qrafiklər tutulur, komanda
seçilir, audit planı hazırlanır və s. İkinci (əsas) mərhələ ilkin
məlumatların toplanmasına və qiymətləndirilməsinə həsr edilir.
Həm də firmanın heyəti ilə iş aparılır və daxili sənədlərlə tanış
olurlar. Ekoloji audit təcrübəsində anketləşdirmə üsulundan,
material balansından və texniki hesablamalardan, habelə
xəritələrdən istifadə edilir. Üçüncü mərhələ auditin nəticələrinə
əsasən hazırlanmış hesabatı, həmçinin aşkar edilmiş nöqsanların
aradan qaldırılması üzrə tövsiyələri və təklifləri özündə birləşdirir.
Audit fəaliyyəti üzrə aparılan rəy üç hissədən ibarət olmalıdır: giriş,
analitik və yekun hissələr. Təsərrüfat subyekti maraqlı şəxslərə
yalnız rəyin yekun hissəsini təqdim etməlidir. Ekoloji auditləşdirmə
üzrə konkret normativ aktlar olmadığından ümumi audit
prinsiplərindən istifadə etmək olar.
Ekoloji audit istifadə edilə bilər:
- istehsalat-ekoloji nəzarət sisteminin inkişafı üçün;
83
- dövlət və ictimai ekoloji nəzarət zamanı;
- ərazi monitorinq sisteminin inkişafı üçün;
- ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsində ictimai və dövlət
ekspertizası da daxil olmaqla;
- ərazi ekoloji proqramlann hazırlanmasında;
- daşınmaz ərailakın (o cümlədən torpağın) özəlləşdirilmə-
sində və satışında;
- biznes planlarının hazırlanmasında;
- ekoloji sığortanın həyata keçirilməsində (sığorta olunanın
tədqiqi, sığorta hadisəsi olarkən ziyanın hesablanması);
- ekoloji təhsilin, maarifin və tərbiyənin inkişafı üçün.
Firmanın (müəssisənin) fəaliyyətinin ekoloji auditindən
başqa investisiya fəaliyyətinin də ekoauditi mövcuddur. Bu halda
investisiya layihələrinin qiymətləndirilmə prosesi iki istiqamətdə
həyata keçirilir;
1) İnvestisiya sərf edilən ərazinin ekoloji şəraitinin
müəyyənləşdirilməsi və ərazinin ekoaudit qiymətləndirilməsi;
2) Obyektin özünün ekoloji təhlükəsizhyinin müəyyən
edilməsi.
Azərbaycanda, Rusiyada və MDB-in başqa ölkələrində
Auditorlar palatası yaradılmış və bu sahədə geniş fəaliyyət
göstərilir. Lakin ekoloji audit hələlik geniş tətbiq edilmir. Rusiyada
bu prosedur təbii ehtiyatlar nazirliyinin əmri ilə tənzimlənir. Audit
fəaliyyətinin inkişafına maneçilik törədən amillərdən əsası
qanunlarda boşluğun yaranmasıdır. Sifarişçilərin bir çoxu
ixtisaslaşdırılmış ekoloji auditin aparılmasında maraqlı deyillər.
Ekoloji
audit
ekoloji
pasportlaşdırma
və
sertifikatlaşdırma ilə yanaşı müstəqil ekoloji fəaliyyət növü kimi
həyata keçirilə bilər. Bu proses həm də təşkilati-hüquqi bir tədbir
kimi təsərrüfat və digər fəaliyyət növlərinin ekoloji tələblərə uyğun
olub-olmamasım tədqiq etmək üçün də vacibdir. Təbiəti mühafizə
praktikasında ekoloji audit obyektiv və müstəqil analiz və
qiymətləndirmə kimi nəzərdən keçirilir, fəaliyyətlərin ekoloji
tələblərə cavab verməsi sahəsi kimi qiymətləndirilir.
84
Deyilənlərlə əlaqədar tövsiyə və təkliflərin işlənməsi
tələb edilir. Ekoloji auditin digər audit növlərindən fərqi ondadır ki,
onun aparılması üçün müəssisənin təbiəti mühafizə fəaliyyəti
barədə böyük həcmli konkret informasiyanın toplanması, təhlili və
sənədləşdirilməsi tələb olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə
sərt reqlamentə malik prosedur və standartlar yoxdur.
Dostları ilə paylaş: |