Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Ekoloji xərclər və layihələrin smeta dəyərinin
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.3. Ekoloji xərclər və layihələrin smeta dəyərinin
müəyyən edilməsi ] 0 ■ Təbiətdən səmərəli istifadə tədbirlərinin effektivliyi dəqiq ekoloji xərclərin uçotunun aparılmasını tələb edir. Təbiəti mühafizə xərcləri-insanlann yaşayış mühitinin keyfiyyəti 103 ni saxlamaq üçün ictimai zəruri xərclərdir. Təbiəti mühafizə xərclərinin tərkibində aşağıdakı elementləri ayırmaq olar: 1)Ətraf mühitə zərərli maddələrin atılmasını (axıdılması- nı) azaldan tədbirlərə çəkilən xərclər birbaşa olub çoxsahəlidir: qurğuların tikintisi, texnologiyaların təkmilləşdirilməsi, xammalın kompleks istifadəsi, tullantıların duruldulması, neytrallaşdınlması, basdınlması və s. 2) Təbii ehtiyatlar potensialım saxlamaq üçün xərclər xüsusi qorunan təbiət ərazilərinin yaradılmasına, bərpa olunan təbii ehtiyatların təkrar istehsalına və s. sərf edilir; 3) İctimai inkişaf xərcləri-insanların rekreasiya, estetik və digər tələbatlarının təmin edilməsi. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən insanın ətraf mühitə təsir fəaliyyəti aşağıdakı xərcləri tələb edir: - təsirin qarşısının alınması xərclərini; - iqtisadi ziyanlara sərf edilən xərcləri; - bilavasitə ziyanın ləğvinə, neytrallaşdırılmasma və kompensasiyasına yönəldilmiş xərcləri. Göstərilən xərclər ən effektiv ekoloji xərclər hesab olunur. Çünki onlar ziyanın qarşısımn alınmasına sərf edilir. Onlar əsasən mühafizə (preventiv) tədbirlərin yerinə yetirilməsinə yönəldilir. Onlara yeni aztullantılı, mütərəqqi texnologiyaların yaradılması, ekoloji təhsil, kadrlar hazırlığı, ƏMTQ, ekoloji ekspertiza (EE), ekoloji infrastruktur obyektlərinin yaradılması, ekoloji sığorta və s. daxildir. Kompensasiya xərclərinin səviyyəsi isə aşağıdakılar ilə təyin edilə bilər: - ətraf mühiti tam bərpa etmək üçün maksimal zəruri xərclərin həcmi; - minimal effektiv xərclər üzrə, aşağı səviyyəsi, maliyyə xərcləri; - prioritet sayılan sahələr üzrə həyata keçirilən xərclər; - maliyyə cəhətdən məqbul xərclər. 104 Təbiəti mühafizəyə vəsaitlərin maksimum və minimum xərclərə bölünməsi məqsədəuyğun deyildir. Bəzən yeni texnologiyaların (kompleks, aztullantılı) tətbiqi zamanı təbiəti mühafizə xərclərinin hesablanması məsələsi ortaya çıxır. Burada təbiəti mühafizəyə çəkilən xərci hesablamaq çətin olur. Tullantılann istifadəsi əlavə məhsul verir və ətraf mühitə mənfi yükü azaldır. Ona görə də istehsalat prosesini iki yerə bölüb, həm istehsalata, həm də təbiəti mühafizəyə olan xərcləri təyin etmək çətindir. Lakin belə bölgü vergi güzəştlərini müəyyən edərkən lazım gəlir. Mikroiqtisadi səviyyədə təbiəti mühafizə xərcləri aşağıdakı qaydada bölünür: 1) Ümumi, yaxud bütövlükdə təbiəti mühafizə tədbirlərinin realizə edilməsinə çəkilən xərclər; 2) Orta və ya xüsusi-1 ton tullantının (axıntmın) təmizlənməsinə çəkilən xərclər; 3) Həddi (normativ) xərclər- hər bir əlavə tullantının (axıntının) 1 tonunu təmizləmək üçün əlavə xərclər. Bundan başqa, təbiəti mühafizə xərcləri iki dərəcəyə (növə) bölünür: cari və əsaslı xərclər. Kapital (əsaslı) xərcləri ekoloji məqsədlər üçün həyata keçilən, materiallaşdınlan (maddiləşdirilən) xərclərdir. Bəzən kapital qoyuluşu təbiəti mühafizə fondlannda əhəmiyyətli dərəcədə böyük ola bilər (bəzi sahələr üzrə 30-40 %). Ətraf mühiti mühafizə məqsədi daşıyan kapital qoyuluşuna bir dəfəlik xərclər aid edilir: - təbiəti mühafizə obyektlərinin rekonstruksiyası və yeni obyektlərin yaradılması; - ətraf mühitə mənfi təsiri azaltmaq məqsədilə istehsalat texnologiyalarmın modernləşdirilməsi; - istehsalat texnologiyasımn, ətraf mühiti mühafizə məqsədilə müəyyənləşdirilməsi. Kapital qoyuluşları əsasən su obyektlərinin, hava hövzəsinin yə torpaqların mühafirasin^ iştiqaməiləndiri^ Adətən kapital qoyuluşlarının ən çox payı (faizi) su obyektlə 105 rinin mühafizəsinə yönəldilir. Su obyektlərinin mühafizəsi üçün əsas kapital qoyuluşlan tikinti üçün birdəfəlik aşağıdakı xərclərdən ibarət olur: - istehsalat və kommunal tullantı sulanmn təmizlənməsi üçün stansiyalar (təmizləyici qurğular), habelə tullantı sulanmn ilkin təmizlənməsi (lokal təmizləyici qurğular) və təmizlənmiş sulardan istifadə üçün yenidən təmizləmə stansiyaları; - su mühafizə zonalarının kompleks tədbirlərlə əlaqələndirilməsi (texnoloji, meşə meliorativ, aqrotexniki, hid- rotexniki, sanitar və s.); - neftin, mazutun toplanması qurğuları, habelə su akvatoriyalardan zibili və digər tullantıları toplama qurğuları; - su obyektlərini çirkləndirən sənaye tullantılarını zərərsizləşdirmək üçün poliqon və qurğularm tikilməsi; - gəmilərdən təsərrüfat sülarmm qəbul edilməsi üçün sahil qurğularının tikilməsi, habelə zibillərin utiUəşdirilməsi, anbarlaşdırılması və təmizlənməsi; - şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya sis temlərinin tikintisi və s. Hava hövzəsinin mühafizəsi üçün xərclər birdəfəlik aşağıdakı tikinti işlərinə yönəldilir: - texnoloji xətlərdən, digər çirklənmə mənbələrindən ay- rüan maddə və qazlann tutulma və zərərsizləşdirilməsi üçün qurğulann tikintisi; - nəzarət-tənzimləyici punktlarm tikintisi (əsasən toksik avtomobil qazların miqdanm müəyyən etmək üçün); - tüstü borulan, qaz buxarlarının, aspirasiya sistemlərinin tikintisi; - sanitar-mühafizə zonalarının sahnması (müəssisələrət- rafı, yol boyunca və s.). Torpaqların mühafizəsinə yönəldilən əsaslı vəsaitlərə daxildir: 106 - eroziyaya, selə, sürüşməyə qarşı hidrotexniki qurğuların tikilməsi; - dik yamacların terraslaşdırılması; - qoruyucu meşə zolaqlarının, o cümlədən tarla qoruyucu və eroziyaya qarşı meşələrin salınması; - torpaqların bərpası (rekultivasiyası, reablitasiyası); - zibil emalı və zibil yandıran zavodların tikintisi. Cari istismar xərclərinə daxildir: təbiəti mühafizə istiqamətli əsas fondların saxlanması və qulluq edilməsi, təbiəti mühafizə ilə əlaqədar xidmətlərin ödənilməsi, cari təbiəti mühafizə xərclərinin ümumi istehsal xərclərinə görə payı 0,2-3% arasında dəyişir. MDB ölkələrində və eləcə də, Rusiyada, o cümlədən, Azərbaycanda cari xərclər kapital qoyuluşundan ən azı 3 dəfə çox olub, hava hövzəsinə görə isə 5:1 nisbətindədir. Əlbəttə, göstərilən vəziyyəti optimal hesab etmək olmaz. ABŞ-da bu . nisbət l:l-dir. Cari xərclərin çox olması o deməkdir ki, əsaslı təbiəti mühafizə avadanlıqları uzun müddət istismar edilmir. Ekoloji xərclər istehsalat xərclərinin tərkib hissəsidir və nəticədə məhsulun qiyməti vasitəsilə onlarm xərcini alıcı çəkir. Layihənin qənaətbəxş olması əsaslı vəsaitin planlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi smetanın zəruri xərclərini özündə nə dərəcədə əks etdirməsindən asılıdır. Smetanın dəqiqliyi kompleks işlərin əsaslı (mükəmməl) təyin edilməsindən və irəli sürülən təkliflərin düzgünlüyündən çox asılıdır. ^ Smeta dəyərinin göstəriciləri layihə hesabatlarının va riantlarının qiymətləndirilməsində və onlardan ən məqsədəuyğun olanını seçməkdə istifadə edilir. Smeta əsasında və təqvim planına müvafiq olaraq layihənin büdcəsi tərtib edilir. Lakin smeta yalnız layihənin yekun dəyərinin proqnozunu verir və ilkin hesablama yuvarlaqlaşdırılmış normativlər üzrə TİƏ-nin hazırlanmasında həyata keçirilir. Obyektin tikintisinin dəyərini müəyyən edən əsas sənəd- yekun smetanın hesablanmasıdır. Bu iş cari qiymətlər səviyyəsində tərtib edilir. Həmin sənəd özündə aşağıdakıları cəmləşdirir: 107 1) Tikinti sahəsinin hazırlanmasını; 2) Tikintinin əsas obyektlərini; 3) Yardımçı istehsalat və xidmət əhəmiyyətli obyektləri; 4) Energetika təsərrüfatı obyektlərini; 5) Nəqliyyat təsərrüfatı və rabitə obyektlərini; 6) Su təchizatı, kanahzasiya, istilik və qaz təchizatı qurğuları və xarici (bayır) şəbəkələrini; 7) Ərazinin abadlaşdırılması və yaşıllaşdırılmasım; 8) Müvəqqəti bina və qurğularını; 9) Digər işlər və xərcləri; 10) Tikilən müəssisənin müdiriyyətinin saxlanması və müəllif nəzarətinin həyata keçirilməsi obyektlərini; 11) Layihə və axtarış işlərini. Yekun smeta hesablamalarının tərtibi lokal (yerli) və obyekt smetalarına əsaslanır (istinad edir). Burada həmçinin əlavə xərclər, həm də nəzərə alınmayan (əvvəlcədən görünməyən) işlərin vəsait ehtiyatları da nəzərdə tutulur. Obyekt smetaları öz tərkibində lokal smetanın məlumatlarını birləşdirir və onun əsasında obyekt üçün müqavilə qiymətləri formalaşdırır. Bu halda obyekt smetasının rolunu lokal smeta oynayır. Obyekt smeta hesablamalarında (smetada) sətir- bəsətir və həm də yekunda vahid qiymətlər (dəyərlər), məsələn, Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|