Ġdeya və layihə müəllifi

(Müxtəsər xronoloji Ensiklopediya). 
Onu  da  qeyd  etmək  yerinə  düĢərdi  ki,  ADR  hökuməti  Zəngəzur 
azərbaycanlılarını  tamamilə  məhv  edilməkdən  xilas  etmək  üçün  1919-cu  ilin 
oktyabrında  general  mayor  C.ġıxlinskinin  komandanlığı  altında  Zəngəzura  kiçik 
bir hərbi dəstə göndərmiĢdir. Azərbaycan ordusunun dəstələri Gorus yaxınlığındakı 

148 
 
Dığ,  Abdallar,  Xoznavar  və  Xanavak  kəndlərində  ermənilərlə  döyüĢə  girmiĢ, 
böyük  hərbi  qüvvəyə  malik  erməni  silahlı  qüvvələrini  geri  oturda  bilmiĢdir  (71, 
196-198). 
1918-ci  il  -  1919-cu  ilin  axırları.  Arxiv  materiallarına,  habelə  tarixçilərin 
yazdıqlarına  və  şahidlərin  ifadələrinin  saxlandığı  mətbuatın  məlumatlarına  görə, 
"Daşnaksütyun"  terror  təşkilatının  göstərişini  yerinə  yetirən  erməni  quldur 
birləşmələri tərəfindən məhv edilmişdir: 
İqdir və Eçmiədzin qəzalarında - 60 kənd və bütün kişi əhali; 
Göyçə - 22 kənd və 22000 adam; 
Bayazid - 84 kənd və 15000 ailə; 
İrəvan quberniyası - bütün kəndlər; 
Sürməli mahalı - 96 kənd; 
Zəngəzur mahalı - 115 kənd və 10000 azərbaycanlı, o cümlədən 4472 qadın 
və uşaq. (Müxtəsər xronoloji Ensiklopediya). 
Bu dövrdə Zəngəzurdakı bir çox erməni icmaları Azərbaycan hakimiyyətini 
tanımaq  qərarına  gəlmiĢlər.  Lakin  təəssüflər  olsun  ki,  nəqliyyat,  ərzaq,  hərbi  və 
canlı  qüvvə  təminatının  olmaması  səbəbindən,  həmçinin  beynəlxalq  missiyaların 
Azərbaycan  və  Ermənistan  hökumətlərinin  hərbi  əməliyyatları  dayandırmaq,  sülh 
saziĢi imzalamaq təklifinə  uyğun olaraq Azərbaycan Demokratik  Respublikasının 
hərbi dəstələri Gorusa daxil ola bilməmiĢ və yenidən ġuĢaya qayıtmıĢdır (71, 199). 
Amerika  missiyasının  vasitəçiliyi  ilə  1919-cu  il  noyabrın  23-də  Tiflisdə 
Azərbaycanla 
Ermənistan 
arasında 
hərbi 
əməliyyatları 
dayandırmaq, 
kommunikasiyaları  açmaq,  bütün  mübahisələri  danıĢıqlar  yolu  ilə  həll  etmək 
barədə SaziĢ imzalandı (12, v 9). SaziĢə uyğun olaraq Azərbaycan tezliklə öz hərbi 
hissələrini  Zəngəzurdan  çıxartdı.  Bundan  istifadə  edən  Ermənistan  1919-cu  il 
noyabrın  26-da  Zəngəzur  və  Dərələyəz  üzərinə  hərbi  hücuma  baĢladılar. 
Zəngəzurda  erməni  silahlı  qüvvələri  yerli  quldur  dəstələri  ilə  birləĢərək  Qafan 
bölgəsinin Oxçu, ġabadin,  Pirdavdan, Atqız,  Gığı kəndlərinin əhalisinə qarĢı 
çox qəddar hərbi əməliyyatlara baĢladılar (3, vl90). 
Ermənilər  danıĢıq  aparmaq  və  sülh  yaratmaq  adı  altında  Oxçu,  ġabadin, 
Pirdavadan,  Atqız  kəndlərinin  nümayəndələrini  erməni  Panıs  kəndinə  dəvət 
edirlər.  Onları  həmin  kənddə  xəyanətkarcasına  həbs  edərək,  öz  icmalarına  zorla 
məktub  yazdırıb  azərbaycanlıları  silahı  yerə  qoymağa  və  erməni  hökumətini 
tanımağa məcbur etmiĢlər. 
Noyabrın  19-da  danıĢıq  adı  ilə  Oxçu  kəndinə  gələn  erməni  icmasının 
baĢçısı  Hamazaspı  oxçulular  duz-çörəklə  qarĢılamıĢ  və  barıĢığa  hazır 
olduqlarını bildirmiĢlər. Ermənilər isə növbəti dəfə xəyanətkarlıq edərək hökumətə 
sədaqət andı içmək adı altında kənd camaatını karvansaranın həyətinə doldurmuĢ, 
sonra  isə  pusquda  durmuĢ  200  erməni  qəfildən  hücum  edərək,  əliyalın  və 
köməksiz  kənd  adamlarını  -  qocaları,  qadınları  və  uĢaqları  ağılagəlməz  bir 
qəddarlıqla qılıncdan keçirmiĢ, yaralıları süngüləyərək qətlə yetirmiĢlər. 

149 
 
Bu  qəddarlıqdan  ağlını  itirmiĢ  və  namusa  boğulmuĢ  Pakizə  adlı  bir  yerli 
sakin  ermənilərin  əlinə  keçməsin  deyə  ailəsindəki  və  qohumlarındakı  qadın  və 
qızları güllələmiĢdir. 
Ermənilər ġərabanı adlı bir qadının gözü qarĢısında onun 2 azyaĢlı uĢağını 
gurhagurla  yanan  təndirə  atmıĢlar.  Balalarını  xilas  etmək  üçün  həmin  qadın  da 
oraya tullanmıĢ və uĢaqları ilə birlikdə yanmıĢdır (6, iĢ 101). 
Qatar kəndində ermənilər kəndin hörmətli ağsaqqalı MəĢədi Qələmdər 
MəĢədi  Qulu  oğlunun  üzərinə  kerosin  töküb  kəndin  ortasında  diri-diri 
yandırmıĢ,  həmin  kəndin  sakini  Kərbəlayı  Allahverdi  Hüseynəli  oğlunun  əl-
ayağını bağlayaraq erməni zabitinin ayağı altında qurban kəsmiĢlər. 
Bu əməliyyatlar zamanı Oxçu, Pirdavdan, ġabadın və Atqız kəndinin 1200 
nəfər  əhalisindən  cəmisi  216  nəfəri  dağları  aĢaraq  Ordubada  gəlmiĢ  və  orada 
məskunlaĢmıĢlar.  Kənd  əhalisinin  167  nəfəri  Ordubada  çatanadək  dağlarda 
soyuqdan donaraq ölmüĢ və itkin düĢmüĢ, qalanları isə ermənilər tərəfindən qətlə 
yetirilmiĢdir (6, iĢ 101). 
Oxçu  dərəsi  kəndlərini  dağıdandan  sonra  ermənilər  noyabrın  26-da 
ƏliquluuĢağı kəndinə, noyabrın 28-də Zeyvə kəndinə, dekabrın 1-də və 2-də isə 
bir ilə qədər mühasirədə saxladıqları Gığı dərəsinin ġəhərcik, Buğacıq, Mollalı, 
Sofulu  kəndlərinə  hücum  edərək,  həmin  kəndləri  dağıtmıĢ,  əhalini  qırıb-çataraq 
kənddən çıxarmıĢlar. 
Erməni  silahlı  qüvvələri  1919-cu  ilin  dekabrında  və  1920-ci  ilin 
əvvəllərində  Zəngəzur  qəzasının  azərbaycanlılar  qalmıĢ  sonuncu  kəndlərinə  - 
Hacılar,  Zabıxçay,  Muradlı  dəyirmanı,  Mirzə  Cəlil,  Abdallar  və  Əliqulu 
kəndlərinə  basqın  etdilər  (4,  v  14).  1920-ci  il  yanvarın  sonuna  qədər  ermənilər 
Zəngəzurun daha 50 kəndindən azərbaycanlıları qovub çıxartdılar (12, iĢ 200). 
Ermənilərin məqsədi Naxçıvanla ġuĢa arasındakı böyük bir ərazidə bir nəfər 
də  olsun  azərbaycanlı  qoymamaq,  bu  bölgədə  ermənilərin  milli  çoxluq  olduğunu 
Paris  konfransında  bəyan  etmək  və  bölgəni  Ermənistana  birləĢdirmək  üçün 
hüquqi  əsas  yaratmaq  idi.  Ermənilərin  Zəngəzurun  azərbaycanlı  kəndlərinə  son 
hücumları nəticəsində 1920-ci ilin martın ikinci yarısında Əliyanlı, Müsəlmanlar, 
Muradxanlı  və  Qaraimanlı  kəndləri,  martın  31-də  isə  Qubadlı  və  Dondarlı 
kəndləri  daĢnaklar  tərəfindən  tutulmuĢdu  (5,  v  15).  Azərbaycan  Demokratik 
Respublikası  hökumətinin  Zəngəzuru  xilas  etmək  üçün  1920-ci  ilin  aprelin 
əvvəllərindən  baĢlayaraq,  polkovnik  Qacarın  rəhbərliyi  altında  apardığı  uğurlu 
əməliyyatlar  ermənilərin  geriyə  oturdulması  və  bölgənin  bir  neçə  kəndinin  azad 
edilməsi ilə nəticələndi. Aprelin ortalarından baĢlayaraq, erməni hərbi birləĢmələri 
Zəngəzurda  geriyə  sıxıĢdırılmağa  baĢladı  (5,  v  16).  Aprelin  ikinci  yarısından 
baĢlayaraq, Zəngəzurda proseslərin gediĢinə nəzarət ADR hökuməti tərəfindən tam 
bərpa olunsa da, təəssüflər olsun ki, aprelin 27-də demokratik respublikanın süqut 
etməsi, bölgədə yaranmıĢ əlveriĢli Ģəraitdən istifadə olunmasına, itirilmiĢ ərazilərin 
geri qaytarılmasına imkan vermədi. 

150 
 
Доклад 
 
Члена  Азербайджанской  чрезвычайной  следственной  комисси 
Михайлова  по  обследованию  им  мусульманских  селений  Джеванширского, 
Шушинского,  Джебраильского  и  Зангезурского  уездов  Гянджинской 
губернии, пострадавших от погромов и других насильственных действий со 
стороны армян. 
 
Зангезурский уезд 
 
Этот  уезд  и  до  настоящего  времени  находится  в  исключительно 
тяжелых  условиях, в смысле  непрерывно  учиняемых армянами насилий  над 
мусульманами. 
Расположенный  в  высокогорной  местности  этот  уезд  совершенно 
отрезан  со  стороны  Шушинского  уезда  и  почти  от  Джебраильского. 
Пользуясь  тем,  что  мусульманские  селения  единично  находятся  среди 
селений 
армянских, 
армяне, 
обычно, 
воспользовавшись 
этим 
обстоятельством  и  чувствуя  свою  силу  большинства,  сразу  заняли 
господствующее  положение.  Состояние  мусульман  уезда  по  сравнению  с 
другими  провинциями  Азербайджана  ухудшилось  еще  тем,  что  помимо 
вооруженных  банд  армянских  сельчан  в  этом  уезде  находилась  хорошо 
организованная  значительная  воинская  часть  армянских  солдат  под 
предводительством  генерала  Андроника.  Этот  последний,  имея  таким 
образом  в  своих  руках  значительную  боевую  силу  солдат  и  вооруженных 
армян-сельчан,  вторгнувшись  в  пределы  Азербайджана  и  очевидно  имея 
директивы 
Правительства 
Армянской 
Республики, 
предъявили 
мусульманскому  населению требование  или подчиниться власти армян, или 
очистить территорию уезда, стремясь включить таковую в состав Армянской 
Республики. Мусульмане уезда, отрезанные в своих селениях от всего мира, 
не имея ниоткуда защиты и помощи и в редких селениях слабо вооруженные, 
тем  не  менее  не  пожелали  подчиниться  требованиям  армян.  Последние 
проявили  чудовищную  жестокость.  Стремясь  к  расширению  территории 
своей  Республики,  они  не  щадили  мусульман,  даже  и  в  том  случае,  если 
последние  в  поисках  убежища  добровольно  покидали  свои  родные  очаги 
армяне все-таки сжигали, разрушали селения до основания, зверски убивали 
жителей,  угоняли  скот,  увозили  имущество  мусульман  и  распахивали  их 
земельные  участки.  В  настоящее  время  только  мусульманские  селения 
Охчинского  ущелья  продолжают  мужественную  зашиту  своих  родных 
очагов. 
Совершенно  уничтожены  мусульманские  селения  всего  1-го 
полицейского  участка  Сисианского  магала,  большая  часть  2-го  участка, 

151 
 
значительные  -3-го,  4-го  и  5-го  участков.  Некоторые  селения  буквально 
сравнены  с  землей,  а  последняя  даже  распахивается  армянами,  и  до  50000 
мусульманских  беженцев  расселились  в  4-м  участке  и  в  Джебраильском 
уездах. 
По  показаниям  свидетелей  и  официальным  документам  разрушены  и 
уничтожены  в  уезде  115  следующих  селений:  1)  Агуды,  2)  Дарабась,  3) 
Дулусь, 4) Куртлар, 5) Шеки, 6) Урут, 7) Вагуды, 8) Ирмис, 9) Бахрилу, 10) 
Кизильдсик,  11)  Даракенд,  12)  Каракилиса,  13)  Мелюклу,  14)  Дортны,  15) 
Довруз,  16)  Карадыга,  17)  Охтар,  18)  Чобанлу,  19)  Кадаюлу,  20)  Чуллу,  21) 
Шабадин,  22)  Алмалух,  23)  Чанахчи,  24)  Джибилу,  25)  Агкенд,  26) 
Турапханлу, 27) Гулуд, 28) Бекдаш, 29) Инжевар, 30) Сизнак, 31) Карачиман, 
32) Катар, 33) Сейдлар, 34) Халадс, 35) Дашнов, 36) Байдаг, 37) Норашеник, 
38)  Дсидсумлу,  39)  Гягялу,  40)  Гомарат,  41)  Дарзили,  42)  Казанши,  43) 
Шаюплу,  44)  Тагамир,  45)  Тей,  46)  Аткис,  47)  Шарикан,  48)  Долутлу,  49) 
Авганлу, 50) Танзавер, 51) Мадс, 52) Ходсаган 1-е, 53) Эмизлу, 54) Букагар, 
55)  Мульк,  56)  Банавшапюш,  57)  Вартаназур  1-е,  58)  Вартаназур  2-е,  59) 
Легваз, 60) Алидара, 61) Марзигить, 62)  Тугуть, 63) Пушанлу, 64) Разидара, 
65) Мамед Исмаил, 66) Гумань-Даданлу, 67) Татаркенд, 68) Келу-Кишлаг, 69) 
Замлар,  70)  Аскерлар,  71)  Карагел,  72)  Чухур-Юрт,  73)  Надсафляр,  74) 
Каракелу,  75)  Шаифлу,  76)  Гягелу  1-е,  77)  Гягелу  2-е,  78)  Бурунлу,  79) 
Бурдсалилар,  80)  Гюнь-Гишлагь,  81)  Дсанбар,  82)  Хирдакишлар,  83) 
Туафшалу,  84)  Ширикан,  85)  Газанши,  86)  Каралар,  87)  Гемаран,  88) 
Хотанан, 89) Охтарлу, 90) Худаярлу, 91) Шакарлу, 92) Кличлу, 93) Тарналу, 
94) Нювады, 95) Тугун, 96) Богарлу, 97) Саналу, 98) Сафи-Юрт, 99) Кюргилу, 
100)  Чатарист,  101)  Привейслу,  102)  Мешади-Исмаиллар,  103)  Бурджалар-
Дарзилы,  104)  Субуклу,  105)  Мазмазак,  106)  Тазыкурдалы,  107)  Фарадсан, 
108) Суараси, 109) Байрамушаги,  110) Кокнакенд, 111) Кюшлаг, 112) Забух, 
113) Байландур, 114) Багирбеклу, 115) Керавис-Абдалляр. 
Вот перечень  основных более или менее значительных селений  уезда 
частично  или  совершенно  разрушенных,  сожженных  армянами,  затем 
уничтожено  еще  до  10  селений-отсельков,  не  имеющих  самостоятельных 
названий  и  состоявших  от  2  до  5  дымов,  население  которых  проживало  во 
временных подземных помещениях. 
Перечисленные выше селения сожжены, имущество жителей увезено, 
скот  угнан,  а  территории  заняты  армянами,  и  до  настоящего  времени 
мусульмане не имеют туда доступа. 
В  таком  кратком  докладе  нет  возможности  перечислить  по  каждому 
селению  случаи  отдельных  преступлений,  совершенных  армянами  над 
мусульманами,  невероятных  жестокостей,  зверских  убийств  и  истязаний, 
равно  как  и  количество  жертв  по  каждому  селению,  все  это  достаточно 
подробно изложено в деле обследования уезда и в приложенных к нему актах 

152 
 
и документах. Здесь  же  будут приведены  только наиболее жестокие случаи, 
учиненные армянами над мирным мусульманским населением. 
По всем перечисленным селениям убито мужчин 3257, женщин - 2276 
и детей - 2196, ранено мужчин - 1060, женщин - 794 и детей - 485, итого во 
всем уезде убито и искалечено мусульманского населения обоего пола 10068 
человек.  Однако  этот  ужасный  мартиролог  армянских  зверств  едва  ли  от-
вечает  действительности,  и  цифра  эта  должна  быть  значительно  увеличена, 
так  как  при  том  ужасном  хаосе,  который  охватил  уезд  и  при  паническом 
бегстве мусульман многие жертвы осталось невыясненными. 
По показаниями свидетелей установлены следующие случаи зверства, 
совершенные армянами. Так: 1) В селении Багуды 15 самых красивых деву-
шек, розданных солдатам-армянам отряда, не вынеся горя бесчестья, умерли 
также и от физических страданий; 2) В том же селении, когда 400 мусульман 
в поисках  убежища  во время разгрома  селения собрались в мечети, армяне, 
забаррикадировав выходы мечети, бросали вначале в окна ее ручные бомбы и 
затем  сожгли  мечеть  со  всеми  людьми;  3)  В  том  же  селении  мусульманка 
Кадама  Таир  гызы  была  зарезана  кинжалом,  ей  срезали  грудь  и  всунули 
таковую в рот ее же зарезанного грудного ребенка; 4) В том же селении, убив 
Йолчия Ших Гусейн оглу, армяне отрезали ему половой член и всунули его в 
рот убитого; 5) В том же селении были изнасилованы до смерти молоденькие 
девушки  Нисса  Аман  гызы,  Аджаб  Нухбали  гызы,  Сона  Джафар  гызы  и 
Шахнули  Джалал  гызы;  6)  Около  того  же  селения  была  убита  Гюльмаста 
Касум  гызы,  у  нее  срезаны  груди  и  в  спинной  хребет  вбита  подкова;  7)  В 
селении  Нювада  армяне  закололи  штыками  столетнего  старца  Асад  бека 
Мелик Аббасова, лежавшего без движения в постели; 8) В том же селении на 
улицах  армяне  шашками  и  кинжалами  отрубали  головы  бежавшим 
женщинам и детям; 9) В селении Шеки по улицам лежали трупы женщин, с 
отрезанными грудями и пополам разрубленные трупы маленьких детей; 10) В 
селении Ирмишлы  во время разгрома армяне поднимали на штыки грудных 
младенцев,  были  найдены  разрубленные  на  куски  трупы  убитых;  11)  В 
селении  Агуди  армяне  требовали  от  мусульман  принятия  христианства, 
отрезали  груди  женщин  и  всовывали  их  в  рот  младенцам;  12)  В  селении 
Агуди  армяне  отрубили  конечности  ног  сивому  Гулам-Апию  Шакяр  оглу  и 
затем  уколами  штыков  и  плетьми  заставили  его  идти  на  ногах  пока  он  не 
умер  от  потери  крови;  13)  В  том  же  селении  были  изнасилованы  и  затем 
убиты  все  красивые  девушки;  14)  В  селении  Чуллу  армяне  зарезали 
кинжалами  9  больных,  лежавших  в  постели;  15)  В  селении  Багирбеклу 
армяне собрали в один дом 7 мужчин и женщину и заживо сожгли их вместе 
с домом; 16) В селении Мусульманлар трупы были настолько изуродованы и 
обезображены, что невозможно было узнать их принадлежность - без рук, без 
ног,  без  голов;  17)  В  селении  Катар  почетный  старик  Мешади  Каландар 

153 
 
Мешади  Кули  оглу  был  убит,  облит  керосином  и  сожжен;  18)  В  том  же 
селении армяне связали по рукам и ногам Кербалая Аллахверди Гусейн Али 
оглу и  перерезали ему горло; 19) В селении Вартаназур 1-е особенно много 
было  перерезано  кинжалами    женщин    и  детей;    20)    В      селении    Рахман 
Эфенди  Новобоязетского  уезда  Эриванской  губернии  старику  Ибрагиму 
Гадси Гусейн оглу сивому выкололи глаза и труп его сожгли. 
Вот  краткий  и  далеко  не  полный  перечень  зверств,  учиненных 
армянами  в  мусульманских  уездах.  Случаи  зверских  убийств,  истязаний, 
насилий женщин настолько многочисленны, что в настоящем докладе  их не 
перечислить,  свидетели  утверждают,  что  такие  преступления  происходили 
почти в каждом разгромленном селении. 
Подавляющее  количество  мусульманских  селений  разгромленно  и 
сожжено  при  вторжении  в  пределы  уезда  генерала  армянских  войск 
Андроника,  и  по  удостоверению  многих  свидетелей  погромы  происходили 
видимо  под  общим  его  руководством,  от  его  имени  предъявлялись 
требования  покорности.  События  происходили  в  конце  лета  и  осенью  1918 
года. 
Среди  нападавших  армян  и  руководителей  армянскими  бандами,  как 
видно  из  показаний  свидетелей  и  официальных  документов,  мусульмане 
опознали  очень  много  лиц,  их  сотни,  и  они  будут  показаны  в  свое  время  в 
отдельных 
следственных 
производствах, 
здесь 
же 
приводятся 
нижеперечисленные лица с полными именами и фамилиями, наиболее часто 
упоминаемые  свидетелями  виновные,  руководившие  непосредственно 
нападениями. 
А именно: жители гор. Герюсы - Николай Осипов, Симон Мирумов, из 
сел. Дарабась - Шамир Шахназаров, из сел. Мигры - Давид Аршак, Матвесов 
Вачианцы,  жит.  сел.  Ковар  -  Амазасп,  из  сел.  Гялюрь  -  Агабек  Мелик 
Оганджанов, из сел. Астазурь - прапорщик Агабек Мудуси Латваканов, того 
же  селения  -  Николай  Барсамов,  беглый  каторжник,  армянин  под  кличкой 
"Японь", Остазурский священник Терь-Давидь, жит. сел. Дарабась - Давид и 
Каспар Кешишевы, из  сел.  Ахлатиан  -  Оваким Геворков и Ягуб  Арустамов, 
жит. сел. Каладси - Иван Мартиросов, Манучар Погосов, Агало Огандсанов, 
из сел. Дулусь - Непогос Каприелов, Саркисдсань Тевосов, из сел. Дарабась – 
Степан  Погосов,  Александр  Кукиев,  из  сел.  Сиркатась  –  Мисроп  Куниев, 
Ефрем  Рустамов,  из  сел  Курись  –  Лалазарь  и  Гарибь  Гарибевы,  из  сел. 
Савакар  -  Хуба  Давидов,  Давид  Мнацаканов,  Манучар  Тюниев,  из  сел. 
Арчазурь - Костант Асриев, из сел. Хотанан - офицер Ованес Тер-Петросов, 
Хачатур  Давидов,  священник  сел.  Ахтахана  -  Терь-Грикор  Тер-Минасов, 
инженер  Сумбат  Мелик  Степанов,  проживающие  в  г.  Герюсах  бывшие 
полицейские  пристава  -  Исаак  Бушинцев,  Сератиков,  из  сел.  Мугандсик  - 
Дадаш  и  Хачатур  Осипов,  из  сел.  Гюльгюмь  -  Теви  Мнацаканов,  бывший 

154 
 
старшина Угурчальского сельского общества Николай Петросов, из сел. Быхь 
-  Самсонь  Мелик-Парсаданов,  из  сел.  Акарак  -  Иван  Казаров,  Айрапет 
Степанов,  Ефрем  Агаханов,  Аршак  Симонов,  из  сел.  Арчазур  -  Сумбат 
Мелик-Степанов и из сел. Ковар - Агало Погосов. 
Разгром свыше ста мусульманских селений Зангезурского уезда,  угон 
нескольких  десятков  тысяч  крупного  рогатого  скота,  нескольких  сот  тысяч 
баранов,  уничтожение  садов,  полей  -  все  это  в  корне  подорвало 
экономическое  положение  мусульман  уезда,  образовав  до  50000  нищих, 
бежавших в разные селения Азербайджана, и причинило по самым скромным 
подсчетам около милларда рублей убытков (2, в82, 95). 
 
Zəngəzurun qərb hissəsinin Ermənistan SSR-ə bağıĢlanması 
 
Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra...  Zəngəzur  mahalı  Ermənistana 
verilibdir. Baxmayaraq ki, bu qədim Azərbaycan torpağıdır. Bu da Azərbaycanın 
əsas ərazisi ilə Naxçıvanın ərazisini bir-birindən ərazicə ayırıbdır... 
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü nəinki indiki dövrdə, gələcək nəsillər üçün 
də qoruyub saxlamalıyıq. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
1920-ci  ilin  aprel  ayının  28-də  Azərbaycanda  Demokratik  Azərbaycan 
Cümhuriyyəti  süqut  etdi,  XI  Qızıl  Ordunun  süngüləri  üzərində  Sovet  hökuməti 
quruldu  və  bolĢeviklər  əvvəl  Bakıda,  sonra  isə  tədriclə  respublikanın  digər 
bölgələrində hakimiyyəti ələ keçirdilər. Azərbaycanda Sovet hökuməti quruldu və 
hər  Ģey  dəyiĢdi,  milli  siyasət  sinfi  siyasətlə  əvəzləndi.  Hakimiyyətə  gəlmiĢ 
bolĢeviklər, ilk növbədə ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumalı olduqları halda, sinfi 
mübarizəyə,  müxtəlif  təbəqədən  olan  azərbaycanlılar  arasındakı  münasibətlərin 
aydınlaĢdırılmasına baĢladılar. 
O  dövrdə  Azərbaycanın  ən  çox  diqqət  tələb  edən  bölgələri  -  Qarabağ, 
Zəngəzur  və  Naxçıvan  bir  qədər  unuduldu.  Daha  doğrusu,  bu  bölgələrə  olan 
münasibət  və  bu  ərazilərin  taleyi  Sovet  Rusiyasının  siyasəti  ilə  tənzimlənməyə 
baĢladı.  Sovet  Rusiyası  adından  Qafqazda  Leninin  "Zaqafqaziyanın  fatehi" 
adlandırdığı  Serqo  Orconikidze  çıxıĢ  edirdi.  Rusiyanın  mövqeyi  isə  aĢkarda 
tərəfsiz  və  obyektiv  görünsə  də,  əslində  ermənipərəst  bir  mövqe,  çar  Rusiyasının 
Qafqaz siyasətinin davamı idi. 
Məlum  olduğu  kimi,  Sovet  hökuməti  Azərbaycanda  Ermənistandan  əvvəl 
qurulmuĢdur.  Azərbaycanda  Sovet  hökuməti  qurulması  ərəfəsində  S.Orconikidze 
Sovet  Rusiyasının  adından  belə  bir  bəyanatla  çıxıĢ  edirdi  ki,  "yalnız  Sovet 
hakimiyyəti Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin edə bilər" (71, 265). 
Zəngəzur  azərbaycanlılarının  Sovet  hakimiyyətinə  bəslədikləri  ümidlər 
özünü doğrultmadı. Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonrakı ilk aylarda 

155 
 
Zəngəzurla  bağlı  bir  neçə  bəyanat  verilsə  də,  həmin  bəyanatlar  sırf  deklorativ 
xarakter  daĢıyırdı  və  o  bəyanatların  arxasında  heç  bir  əməli  tədbir  və  hərbi  güc 
dayanmırdı. 
Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  Gorusda  Zəngəzur 
qəza komitəsi yaradıldı və komitənin sədri azərbaycanlı ġirvani, onun müavini isə 
milliyyətcə  erməni  olan  Qaragözov  təyin  edildilər  (9,  v  2).  Ancaq  təəssüf  ki, 
Zəngəzura  Sovet  hakimiyyəti tərəfindən nə  maddi,  nə  hərbi,  nə  də  siyasi ideoloji 
cəhətdən heç bir yardım göstərilmirdi. 
AK(b)P  II  qurultayında  Zəngəzurdan  seçilmiĢ  nümayəndə,  milliyyətcə 
erməni  olan  Tatyan  öz  məruzəsində  iki  il  davam  edən  milli  qırğın  nəticəsində 
bölgənin 200 müsəlman kəndinin tamamilə dağıldığını bildirmiĢ, Zəngəzura maddi 
və hərbi baxımdan köməklik göstərilməsi barədə məsələ qaldırmıĢdı. O, çıxıĢında 
belə  bir  faktı  vurğulamıĢdı  ki,  Sovet  hakimiyyətinin  qurulmasından  keçən  4-5  ay 
müddətində  Zəngəzur  əməkçiləri  nə  bir  qəpik  maaş,  kəndlilər  isə  nə  bir  funt 
kerosin belə almamışlar (21). 
ġura  hökumətinin  Zəngəzura  lazımi  diqqət  yetirməməsi,  digər  bir  erməni 
kommunist  -  Zəngəzur  fövqəladə  komissarının  müavini  A.Qaragözov  tərəfindən 
də  söylənilmiĢdir.  A.Qaragözov  1920-ci  ildə  yazdığı  "Zəngəzur  -  Qarabağ