Didaktika – ta`lim nazariyasi sifatida ta`Lim paradigmalari

Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. Muayyan fanga xos bulgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy tarakkiyot jarayonida tuplangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruxga ajratiladi:

1) falsafiy tushunchalar;

2) xususiy ilmiy, ya`ni, muayyan fangagina xos bulgan tushunchalar.

Didaktika uchun “umumiy va aloxida”, “moxiyati va xodisa”, “karama-karshilik”, “bogliklik” kabi falsafiy tushunchalar xam muxim axamiyatga ega. Didaktikada kullaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalar orasida “tizim”, “tuzilma”, “vazifa”, “element” kabilar aloxida urin tutadi.

Pedagogikaga xos didaktik tushunchalar sirasiga kuyidagilar kiradi:

1) ta`lim - ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini ustirish va dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon;

2) dars – bevosita ukituvchi raxbarligida muayyan ukuvchilar guruxi bilan olib boriladigan ta`lim jarayonining asosiy shakli;

3) bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan tajriba asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining mustaxkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;

4) ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil etiluvchi xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon.

5) ukuv fani – ta`lim muassasalarida ukitilishi yulga kuyilgan xamda uzida muayyan fan soxasi buyicha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba.

6) ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab berilgan xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar moxiyati.

Didaktikada “idrok etish”, “uzlashtirishi”, “maxorat”, “rivojlanish” va boshkalar (psixologiya) xamda “boshkarish”, “kayta aloka” (kibernetika) kabi turdosh fanlarga xos bulgan tushunchalar xam kullaniladi.

Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va tuldirilib borilmokda.

Didaktikaning asosiy kategoriyalari kuyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta`lim, bilim, kunikma, malaka, ta`lim maksadi, ta`lim mazmuni, ta`lim jarayoni, ta`lim jarayonini tashkil etish, ta`lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta`lim natijasi.

Sunggi paytlarda asosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta`limning didaktik tizimi va ta`lim texnologiyasi kabi tushunchalarni xam kiritish taklifi ilgari surilmokda.

1) bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma`lum obrazlar kurinishida aks etuvchi borlik xakidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma`lumotlar majmui;

2) bilim olish – idrok etish, urganish, mashk kilish va muayyan tajriba asosida xulk-atvor xamda faoliyat kunikma, malakalarining mustaxkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;

3) kunikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish kobiliyati;

4) malaka – muayyan xarakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli;

5) ta`lim – ukuvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy kunikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish kobiliyatlarini ustirish va dunyokarashlarini tarbiyalashga yunaltirilgan jarayon;

6) ta`lim metodlari – ta`lim jarayonida kullanilib, uning samarasini ta`minlovchi usullar majmui;

7) ta`lim mazmuni – shaxsning akliy va jismoniy kobiliyatini xar tomonlama rivojlantirish, dunyokarashi, odobi, xulki, ijtimoiy xayot va mexnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining moxiyati;

8) ta`lim vositalari – ta`lim samaradorligini ta`minlovchi obyektiv (darslik, ukuv kullanmalari, ukuv kurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproyektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, kompyuter va boshkalar) va subyektiv (ukituvchining nutki, namunasi, muayyan shaxs xayoti va faoliyatiga oid misollar va xokazolar) omillar;

9) ta`lim jarayoni – ukituvchi va ukuvchilar urtasida tashkil etiluvchi xamda ilmiy bilimlarni uzlashtirishga yunaltirilgan pedagogik jarayon;

10) ta`lim mazmuni – davlat ta`lim standartlari asosida belgilab berilgan xamda ma`lum sharoitda muayyan fanlar buyicha uzlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar moxiyati;

11) ta`lim maksadi (ukish, bilim olish maksadi) – ta`limning anik yunalishini belgilab beruvchi yetakchi goya;

12) ta`lim natijasi (ta`lim maxsuli) – ta`lim yakunining moxiyatini kayd etuvchi tushuncha; ukuv jarayonining okibati; belgilangan maksadni amalga oshirish darajasi;

13) ta`limni boshkarish – ta`lim muassasalarining faoliyatini yulga kuyish, boshkarish, nazorat kilish xamda istikbollarini belgilash;

14) ta`lim tizimi – yosh avlodga ta`lim-tarbiya berish yulida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi ukuv-tarbiya muassasalari majmui.