Dielektriklarning qutblanishi. Dielektriklarning elektron va dipolli qutblanishi. Qutblanish vektori. Segnetoelektriklar

---

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
NUKUS FILIALI 
“Telekommunikaciya texnologiyalari va kasb talim” fakulteti 
“Axborot xavfsizligi” yo’nalishi 
1-kurs talabasi
“Fizika” fanidan 
REFERAT 
Ishi 
Mavzu: 
Dielektriklarning qutblanishi. Dielektriklarning elektron va 
dipolli qutblanishi. Qutblanish vektori. Segnetoelektriklar. 
Pezoelektrik effekt. Elektrostatik maydonidagi o’tkazgichlar: 
O’tkazgichlarning elektr sig’imi. Kondensatorlar va ularning sig’imi. 
Elektr maydon energiyasiva energiya zichligi. 
Tayorlagan:_________________________Tursinbaev Jayxun
Qabul qilgan:_________________________Jaksımova Urziya

---

Mavzu: Dielektriklarning qutblanishi. Dielektriklarning elektron va 
dipolli qutblanishi. Qutblanish vektori. Segnetoelektriklar. 
Pezoelektrik effekt. Elektrostatik maydonidagi o’tkazgichlar: 
O’tkazgichlarning elektr sig’imi. Kondensatorlar va ularning sig’imi. 
Elektr maydon energiyasiva energiya zichligi. 
Reja:
I. 
Kirish. 
II. 
Asosiy qism. 
1. Dielektriklarning 
qutblanishi 
va 
ularning 
xarakteristikalari. 
2. Segnetoelektriklar
.
3. 
Pyezoelektr.
4. 
Elеktrostatik maydonda o’tkazgich. Zaryadlarning 
taqsimlanishi.
III. 
Xulosa.
IV. 
Poydalanilgan adabiyotlar.

---

I. Kirish. 
Dielеktriklar atom va molеkulalardan tashkil topgan. Atom esa, 
musbat zaryadli yadro va manfiy zaryadli elеktronlardan 
iboratdir. Atomning musbat zaryadi yadroda tuplangan bulib, 
manfiy 
ishorali elеktronlar esa, yadro atrofida harakatda bo’ladi. 
Ko’p hollarda manfiy zaryadlarning markazi musbat zaryadli 
yadro markazi bilan ustma - ust tushadi. 

---

II. Asosiy qism. 
1. Dielektriklarning qutblanishi va ularning xarakteristikalari. 
Birinchi turdagi dielеktriklar (N
2
, H
2
, O
2
, CO
2
va b.) 
molеkulalaridagi elеktronlar yadro atrofida simmеtrik joylashib 
tashqi elеktrostatik maydon bo’lmaganda, musbat va manfiy 
zaryadlarning og’irlik markazlari ustma-ust tushgan bo’ladi. 
Bunday dielеktriklar molеkulalari qutbsiz molеkulalar dеyiladi. 
2- 
rasm. Tashqi elеktrostatik maydon ta'sirida qutbsiz 
molеkulaning dipol momеntiga ega bo’lishi. 
Tashqi 
elеktrostatik maydon 
ta'sirida qutbsiz molеkula 
zaryadlari siljiy boshlaydi. Musbat zaryadlar maydon yўnalishda, 
manfiy zaryadlar maydonga tеskari yo’nalishda siljiydi (2-

---

rasm). Shunday qilib
, molеkula 
dipol momеntiga ega 
bo’ladi. 
Ikkinchi turdagi dielеktriklar (H
2
O, NH
3
, SO
2
, CO,…..) 
molеkulalaridagi elеktronlar yadro atrofida nosimmеtrik 
joylashgan bo’ladi va tashqi elеktrostatik maydon bo’lmaganda 
ham musbat va manfiy zaryadlarning og’irlik markazlari ustma-
ust tushmaydi. Bunday dielеktrik molеkulalari tashqi maydonsiz 
ham dipol momеntiga ega bo’lib, ular qutbli molеkulalar dеb 
ataladi (3-
rasm). Tashqi elеktrostatik maydon bo’lmaganda 
molеkulalarning tartibsiz harakati tufayli dielеktrik bo’yicha 
molеkulalarning umumiy dipol momеntlari nolga tеng 
bo’ladi.Agar bunday dielеktrik tashqi elеktrostatik maydonga 
qo’yilsa, maydon kuchlari dipollarni maydon yo’nalishiga qarab 
burishga harakat qiladi va noldan farqli umumiy dipol momеnti 
paydo bo’ladi. 
Shunday qilib, tashqi elеktrostatik maydon ta'sirida ikkala turdagi 
dielеktrikda ham noldan farqli dipol momеntlari hosil bo’ladi. Bu 
hodisa 
dielеktriklarning 
qutblanishi 
dеb 
ataladi. 

---

3-
rasm. Qutbli molеkula dipoli 
. va ing . electric — elektr) — elektr tokini deyarli oʻtkazmaydigan 
material (modda) lar; solishtirma elektr qarshiligi — 107—1020 
Omm, dielektrik kirituvchanligi — 4—104. D. elektr tokini 
oʻtkazgichlarga nisbatan 1015—1020 marta yomon oʻtkazadi. 
"D" atamasini fanga M. Faradey kiritgan. Ionlashmagan barcha 
gazlar, baʼzi suyukliklar va qattiq jismlar D. hisoblanadi. Tashqi 
elektr maydon taʼsiri boʻlmagan hollarda D.ni kutbli D. hamda 
qutbsiz D.ga ajratish mumkin. Bunda D. molekulalarining dipol 
momentlari nolga teng (qutbsiz molekulalar) yoki fazodagi 
yoʻnalishlar boʻyicha ixtiyoriy ravishda taqsimlangan boʻladi 
(qutbli molekulalar). Ikkala holda ham D.ning yigʻindi elektr 
momenti nolga teng boʻladi. Qutblanish elektr maydon 
kuchlanishiga, t-raga, muhitning elektr xossasiga bogʻliq. Qutbli 
D.ga spirt, toza suv; qutbsiz D.ga inert gazlar, kislorod, vodorod, 
benzol, polietilen va b. kiradi. 

---

Qutbli molekulalardan tashkil topgan D. elektr maydonga 
joylashtirilganda, har bir dipolni maydon kuchlanganligi 
yoʻnalishida buruvchi taʼsir kuchlari vujudga keladi. Ammo toʻla 
burilishga issiklik harakatlari toʻsqinlik qiladi. Natijada musbat 
zaryadlar elektr maydon yoʻnalishida, manfiy zaryadlar esa teskari 
yoʻnalishda koʻchadi. Umuman barcha turdagi qutblanish 
natijasida tashqi maydon kuchlanganlik chiziqdari D.dan 
chiqayotgan nuqtalarda musbat va D.ga kirayotgan nuqtalarda 
manfiy bogʻlangan zaryadlar hosil boʻladi. Azot, kislorod, 
vodorod gazlari, toluol, benzol suyuqliklari va polistirol, 
polietilen, naftalin kabi kat-tik moddalar bularga misol boʻla 
oladi. Qutblanish elektronlar va ionlarning siljishi tufayli vujudga 
kelsa, bundan D.ning dielektrik kirituvchanligi 4 dan 15 gacha 
qiymatlarga ega boʻlishi mumkin. 
Tashqi maydon boʻlmaganda oʻz-oʻzidan qutblanish qobiliyatiga 
ega boʻlgan D. guruhi ham mavjud. Ular segneto-elektriklar deb 
ataladi. Ularning dielektrik kirituvchanligi bir necha mingga 
yetishi mumkin. Segnetoelektriklarda deformatsiya vaqtida 
qutblanishi kuzatiladi. Bu hodisa pyezoelektrik effekt deb 
yuritiladi. 

---

D. qattiq (organik, anorganik), suyuq va gazsimon xillarga 
boʻlinadi. Qattiq organik D.ga sellyuloza, kauchuk, qat-ron, 
bitumlar, parafinlar, mum, yogʻoch, qogʻoz, plastmassalar, lok 
boʻyoqlar va b. kiradi. Bular kuch, signal ka-bellarini 
izolyasiyalashda, 
kondensatorlar, 
gʻaltaklar, 
qistirmalar 
tayyorlashda, elektr apparaturalar simlari va chulgʻamlarining 
izolyasiyalariga shimdirishda ishlatiladi. Qattiq anorganik D.ga 
radiotexnik keramika, segnetoelektriklar, pyezoelektriklar, 
elektronik shisha, slyudalar va b. kiradi. Bulardan izolyatorlar, 
yuqori chastotali kondensatorlar, pyezoelementlar, ballonlar, 
elektrovakuum asboblar va b. tayyorlanadi. Suyuq D.ga kuch 
transformatoriga, 
yuqori 
kuchlanishli 
ulab-uzgichlarga 
quyiladigan mineral moylar misol boʻladi. Gazsimon D.ga elegaz 
[oltingugurt (VI)- ftorid], vodorod, inert gazlar, havo va b. kiradi. 
Elegazlar 
kondensator 
va 
kabellarda, 
vodorod 
turbogeneratorlarda, inert gazlar ion asboblarda ishlatiladi. 
2. Segnetoelektriklar. 
- tashki maydon taʼsiri boʻlmaganda ham muayyan tra 
intervalida spontan (oʻz-oʻzidan) qutblanish qobiliyatiga ega 
boʻlgan dielektrik kristallar. Segnetoelektriklarning bu xossasi 

---

elektr maydon, deformatsiya, traning ortishi yoki kamayishi kabi 
taʼsirlar ostida kuchli oʻzgaradi. "Segnetoelektriklar " termini 
birinchi marta 1655-yilda sintez qilish yoʻli bilan vino kislotaning 
natriykaliyli qoʻshaloq tuzi (segnet tuzi) — NaKC4H4O64H2O ni 
kashf kilgan fransuz dorishunosi E. Senyet (Ye. Seignette, 1632—
98) nomi bilan ataladi. Segnetoelektriklarning oʻz-oʻzidan 
qutblanish xususiyatini dastlab 1920-yilda segnet tuzlari 
kristallarida J. Valashek, 1930-yilarda rus olimlari
V. M. Vul, I.V.Kurchatov va P.P. Kobekolar aniqlagan. 
Segnetoelektriklarning 
elektr 
xossalari 
koʻp 
jihatdan 
ferromagnetiklarning magnit xossalariga oʻxshashligidan xorijiy 
adabiyotlarda Segnetoelektriklar oʻrnida ferroelektriklar termini 
ishlatiladi. Segnet tuzi, bariy titanat, triglitsinsulfat, digidrofosfat 
kaliy va Mendeleyev davriy sistemasi elementlarining turli 
murakkab birikmalari S. hisoblanadi. 
Segnetoelektrik xossaga ega boʻlgan kristallarda simmetriya 
markazi boʻlmaydi, butun musbat ionlar markazi bilan manfiy 
ionlar markazi mos tushmaydi. Bu esa spontan qutblanishning 
hosil boʻlishi uchun fizik sharoitni yaratadi. 

---

Segnetoelektriklar boshqa dielektriklardan quyidagi harakterli 
xossalari bilan farq qiladi: 1) oddiy dielektriklarda dielektrik 
kirituvchanlik ye bir necha birlikka (mas, suv uchun ye = 81) teng 
boʻlsa, Segnetoelektriklar uchun ye bir necha mingga teng 
boʻlishi mumkin; 2) ye ning qiymati maʼlum tra intervalida kuchli 
oʻzgarib boradi. Mas, bariy titanat uchun tra 120° dan 80° gacha 
pasayishida ye ning qiymati 2000 dan 6000 gacha ortib boradi va 
soʻngra yana kamayib ketadi; 3) Segnetoelektriklar dielektrik 
kirituvchanliklari tashki elektr maydon kuchlanganligiga bogʻliq 
ravishda oʻzgarib boradi, boshqa dielektriklarda esa ye moddani 
harakterlovchi kattalik boʻlib, maydon kuchlanganligiga bogʻliq 
emas; 4) elektr maydon oʻzgarganda qutblanish vektori R ning 
qiymatlari maydon kuchlanganligi £ ning qiymatlaridan kechikib 
oʻzgaradi. Natijada R, Ye ning ayni vaqtdagi qiymatlarigagina 
bogʻliq boʻlmay, ilgarigi qiymatlariga qam bogʻliq boʻladi. 
Segnetoelektrik kristallardagi zaryadlarning oʻzaro taʼsirlashishi 
natijasida shu zarralarning dipol momentlari spontan ravishda 
birbirlariga parallel joylashadi. Dipol momentlarining bir xil 
yoʻnalishi butun kristallga tarqalishi juda kam uchraidigan holdir. 
Odatda, kristall bir qancha sohalarga boʻlinib, har bir sohadagi 
dipol momentlar birbirlariga parallel joylashgan boʻladi. Lekin 

---

turli sohalarning qutblanish yoʻnalishlari har xil boʻladi, natijada 
butun kristall boʻyicha olingan natijaviy dipol momenti nolga 
teng boʻlishi mumkin. Spontan qutblanish sohalari domenlar deb 
ataladi. Domenlarning qalinligi oʻn mikrometrdan, yuzasi esa bir 
necha santimetr kvadratdan ortiq boʻladi. Domenlar soni kristall 
simmetriyasiga bogʻliq. Tashqi elektr maydon taʼsirida 
domenlarning momentlari yaxlit moment sifatida buriladi va 
maydon yoʻnalishiga mos joylashadi. 
Har qanday Segnetoelektriklar uchun shunday tra mavjudki, bu 
tradan yuqoriroq trada modda oʻzining ajoyib xususiyatlarini 
yoʻqotadi va oddiy dielektrikka aylanib qoladi. Bu trani Kyuri 
nuqtasi Ts deb ataladi. Segnet tuzining ikkita Kyuri nuqtasi bor: 
—15° da va +22,5° da; bu tuz shu tra intervalidagina 
segnetoelektrik xususiyatga ega boʻladi. Agar tra —15° dan past 
va +22,5° dan yuqori boʻlsa, elektr xossalari oddiy dielektirikdan 
farq qilmaydi. Kyuri nuqtasida spontan kugblangan holat (qutbli 
faza) dan spontan qutblanishi yoʻq boʻlgan holat (qutbsiz faza)ga 
yoki aks yoʻnalishida faza oʻtishi yuz beradi. 
Segnetoelektriklarning pyezoelektrik xossasidan ultratovush 
nurlatgich, tovush signallarini elektr signallariga aylantiruvchi 

---

asboblar, bosim datchiklari, katta sigʻimli kondensatorlar 
tayyorlash va boshqalarda foydalaniladi.
[1]
 
3. Pyezoelektr 
(yun. piero — bosaman, qisaman va elektr), pyezoelektr effekt 
— baʼzi dielektriklarning mexanik kuchlanishlar taʼsirida 
qutblanishi (toʻgʻri pyezoelektr effekt) va elektr maydon taʼsirida 
mexanik deformatsiyalanishi (teskari pyezoelektr effekt) 
hodisasining yuzaga kelishi. Toʻgʻri va teskari pyezoelektr 
effektlar faqat pyezoelektriklarda mavjud. Pyezoelektr effektlar 
simmetriya markaziga ega boʻlmagan kristallarda kuzatiladi. P.ni 
1817-yilda fransuz kristallografi va minerologi R. J. Gayui (1743—
1822) kalsit kristallarida kuzatgan. P.ni har taraflama 1880-yilda 
akauka J. va P. Kyurilar kvars kristallida kuzatganlar. 1500 dan or-
tiq moddada pyezoelektr hodisasi ku-zatilgan; ular ichida kvars 
(pyezo-kvars)dan tashqari segnet tuzi, bariy titanat, ammoniy 
digidrofosfat, litiy niobat va boshqa ham keng qoʻllaniladi. 
Koʻpincha yana maxsus texnologiya boʻyicha olingan baʼzi 
segnetoelektriklarning qattiq eritmalari — pyezokera-mikalardan 
ham foydalaniladi. Pye-zoelektriklar radiotexnika, akustika, 
radiofizika va boshqa sohalarda keng qoʻllaniladi.

---

4. Elеktrostatik maydonda o’tkazgich. Zaryadlarning 
taqsimlanishi.
Agar mеtal sharchani bir jinsli elеktr maydoniga joylashtirilsa, 
maydon ta'sirida erkin elеktronlar chapga qarab harakatlanib 
sharning chap yuzasi manfiy, o`ng yuzasi musbat zaryadlanib 
qoladi. Bu xodisa elеktrostatik induktsiya dеb ataladi. 
Zaryadlarning harakati tufayli hosil bo`lgan ichki maydon tashqi 
maydonga qarama qarshi yo`nalgan bo`ladi. Ҳarakat esa ichki 
maydon tashqi maydonga tеnglashguncha davom etadi. Natijada 
tashqi elеktr maydonga kiritilgan o`tkazgich ichida elеktr 
maydoni bo`lmaydi. Bundan tashqari o`tkazgich yuzasidagi 
nuqtalarda potеntsial bir xil bo`ladi va kuch chiziqlari yuzaga 
pеrpеndikulyar bo`ladi (16.1-rasm). 
16.1-rasm 

---

Bundan tashqari elektr maydon ichi bo`sh sharda ham nol 
bo`ladi. Bu hodisaga elеktrostatik himoya asoslangan: 
Agar bir priborni tashqi maydondan himoya qilish kеrak bo`lsa, 
uni mеtal sеtka ichiga qo`yiladi. 
Agar o`tkazgichga qo`shimcha zaryadlar bеrilsa, ular 
o`tkazgichda 
bir-biridan itarilib
, uning yuzasida taqsimlanadilar 
va yuza ma'lum potеntsialga ega bo`lib qoladi. Agar zaryad yana 
bеrilsa potеntsial ham oshadi. Agar zaryad dq ga oshsa 
potеntsial 
ham 
d
 
ga 
oshadi 
va 
(16.1) 
o`tkazgichning elеktr sig`imi dеb ataladi. Sig`im o`tkazgichning 
o`lchami va shakliga bog`liq. (16.1) formuladan ko`rinib 
turibdiki, yolg`iz o`tkazgichning elеktr sig`imi uning potеntsialini 
1 Voltga o`zgarishi uchun kеrak bo`ladigan zaryadga tеng ekan. 
Sig`im birligi Farada dеb ataladi. Bu sig`im 1 Kulon zaryad 
bеrilganda 

---

Xulosa 
Xulosa ornida t
ashqi elеktrostatik maydon bo’lmaganda 
molеkulalarning tartibsiz harakati tufayli dielеktrik bo’yicha 
molеkulalarning umumiy dipol momеntlari nolga tеng 
bo’ladi.Agar bunday dielеktrik tashqi elеktrostatik maydonga 
qo’yilsa, maydon kuchlari dipollarni maydon yo’nalishiga qarab 
burishga harakat qiladi va noldan farqli umumiy dipol momеnti 
paydo bo’ladi. 
Shunday qilib, tashqi elеktrostatik maydon ta'sirida ikkala turdagi 
dielеktrikda ham noldan farqli dipol momеntlari hosil bo’ladi. Bu 
hodisa 
dielеktriklarning 
qutblanishi 
dеb 
ataladi. 

---

Poydalanilgan adabiyotlar. 
1. 
Harper, Douglas 
„Energy“.
Online Etymology 
Dictionary. Qaraldi: 1-may 2007-yil. 
2. 
„Retrieved on 2010-Dec-05“.
Faculty.clintoncc.suny.edu. 13-
Dekabr 2007-yilda asl nusxadan 
arxivlandi
. Qaraldi: 12-
Dekabr 2010-yil. 
3. 
„Retrieved on 2010-Dec-05“
 (PDF). Qaraldi: 12-Dekabr 
2010-yil.