Diniy fanatizm asoslari va manbalari

Diniy ekstremizm va terrorizm tahdidini men qanday tushunaman.
Diniy ektsremizm va fundamentlizm, ularga yo‟l qoymaslik chora-tadbirlarini 
ko‟rish. Diniy ekstremizm - muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy 
mutaassib, fanatik unsurlarning faoliyati mafkurasi. Fanatizm o‘z aqidasining shak-
shubhasiz to‘g‘riligiga ishonib, boshha firha va mazxablarni butunlay rad etgan holda 
ularni tan olmaslik, balki ularni diniy asoslarni buzishda ayblab, ularga qarshi urush 
ochishga olib boradigan omillardandir. Diniy fanatizm diniy ekstremizm va terrorizmga 
zamin tayyorlaydi. 
I.A.Karimov «Ma'naviy taxdid deganda avvalo, tili, dini, e'tihodidan hat'i nazar, xar 
haysi odamning tom ma'nodagi erkin inson bo‘lib yashashiga qarshi haratilgan, uning 
aynan ruxiy dunyosini izdan chiharish mahsadini ko‘zda tutadigan mafkuraviy. G‘oyaviy 
va informatsion xurujlarni nazarda tutish lozim.»
1
 
Fundamentalizm - ma'lum din vujudga kelgan ilk davriga qaytish va bu yo‘l bilan 
zamonaning barcha muammolarini hal qilish mumkin degan fikrni ilgari suruvchilarning 
yo‘nalishi. Diniy fundamentalizm - aqidaning o‘zgarmasligini himoya qiladigan, voqea va 
mo‘'jizalarning muhaddas kitoblardagi bayonining talqini tarafdori, ularning har qanday 
majoziy talqiniga murosasiz, so‘zma-so‘z talqinga asoslangan e'tiqodni aqlga tayangan 
mantiqiy dalillardan ustun qoyadigan, muayyan diniy e'tiqod shakllanishining boshlang‘ich 
davrida belgilangan barcha yo‘l-yo‘riqlarni qat'iy va og‘ishmay bajarilishini talab qiladigan 
diniy oqimlarni ifodalashda qo‘llaniladigan istilohdir. 
Fundamentalizm iborasi birinchi bor I Jahon urushi arafasida vujudga kelgan 
protestantizmdagi ortodoksal ohimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu oqim 1910 yildan 
keyin shu nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar xristianlikning an'anaviy 
aqidalariga, ayniqsa Bibliyaning mutlaqo mukammalligiga ishonishni mustahkamlashni, 
uni so‘zma-so‘z sharhlashga qat'iy rioya qilishni talab qildilar. Bu oqim keyinchalik 
Amerikada keng tarhalib ketdi. 1919 yili Filadelfiyada Jahon xristian fundamentalistlari 
assotsiatsiyasiga asos solindi.
Asrimizning 70-yillaridan boshlab esa, bu so‘z islomga nisbatan qo‘llanila boshlandi. 
Islom fundamentalizmi zamonaviy islomdagi uch yo‘nalishdan biridir (qolgan ikkitasi - 
traditsionalizm va modernizm). Islom fundamentalizmining asosiy g‘oyasi - «sof islom» 
printsiplariga qaytish, maqsadi «islomiy taraqqiyot» yo‘lini joriy etishdir. 
XX asrning 80-90-yillarida butun dunyoda diniy omilning faollashuvi sobiq 
sovetlardan keyingi hududda ham o‘z aksini topdi. Bu davr jamiyat taraqqiyotida, bir 
jihatdan, diniy e'tiqodning ijtimoiy-madaniy hayotdagi tabiiy mavqei tiklanayotgan, 
ikkinchi tomondan, mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar tug‘ilishi vaqti bo‘ldi. 
Asosiy qonunimizda yana shu narsa qat'iy qilib belgilab qoyilganki, konstitutsiyaviy 
tuzumni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qoyuvchi, Respublikaning suvereniteti, 
yaxlitligi va xavfsizligiga, fuharolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi 
chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, halqning 
sog‘ligi va ma'naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek harbiylashtirilgan birlashmalarning, 
milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va 
faoliyati taqiqlanadi (57-modda). 
O‘rta Osiyodagi respublikalar o‘z mustaqilligiga erishishi va uning mustahkamlanishi 
davrida «islom omili», «islom uyg‘onishi», «qayta islomlashish», «islom fenomeni» kabi 
iboralar tobora ko‘proq ishlatilib, bu hol ularning beqiyos faollashuvini o‘zida aks ettirdi. 
Bunga sabab sobiq Sovet davlatining mafkuraviy tasavvurlari va qadriyatlarining 
yemirilib, muayyan vaqt davomida hosil bo‘lgan ma'naviy bo‘shlig‘ni to‘ldirish zarur edi. 
Kommunistik mafkura ma'naviy jihatdan qashshoh bo‘lib, o‘ziga xos mutaassibligi va 
muayyan millatlar manfaatlariga qarshi haratilganligi bilan sho‘ro hokimiyatidan keyingi 
makonda diniy fundamentalizm uchun qulay sharoit tug‘dirdi. 
Sobiq ittifoqdagi hukmron partiyaning namoyandalari diniy jamoalarni halqlarning aql 
idrokini egallash uchun kurashda o‘zlarining raqibi deb hisoblashi dinning pinhoniyatga 
chekinishi va hatto uning muayyan ma'nodagi muxolif kuchga aylanishiga olib keldi. 
O‘sha davrda dinning ta'qib ostida bo‘lib kelgani, islom dinining eng salohiyatli ulamolari 
qatag‘on qilinishi, minglab masjid va madrasalarning buzib tashlanishi diniy taassubni 
yo‘qotishga emas, balki uning ildizlarini oziqlantiruvchi xatarli omillarning kuchayishiga 
olib keldi. Millatlar orasida o‘zlikni anglash tuyg‘usi, etnik jihatdan nasl-nasabini izlashga 
intilishlari beqiyos kuchaydi. 
O‘zbekistonga nisbatan islom fundamentalizmining tahdidi aqidaparastlikni yoyish, bu 
yo‘l bilan musulmonlarni islohotchi davlatga ishonchini yo‘qotishga urinishda o‘zini 
namoyon etmohda. Bunday guruhlar mustahkamlanib borayotgan umummilliy birdamlik 
va hamjihatlik, millatlar va fuharolararo totuvlikka rahna solishga harakat qilmoqdalar. 
Demokratiya va dunyoviy davlat tushunchalarini, e'tqod erkinligiga asoslangan ko‘p 
konfessiyali dunyoviy jamiyatni obro‘sizlantirishga yo‘naltirilgan sa'y-harakatlarni amalga 
oshirmoqdalar. 
Prezidentimiz ta'kidlaganidek, «Eng avvalo, jamiyat, guruh, alohida shaxs ma'naviy 
hayotining muayyan sohasi bo‘lgan din umuminsoniy axloq meyorlarini o‘ziga singdirib 
olgan, ularni jonlantirgan, hamma uchun majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan. 
Binobarin din odamlarda ishonch hissini mustahkamlagan. Ularni poklab, yuksaltirgan. 
Hayot sinovlari, muammo va qiyinchiliklarni yengib o‘tishlarida kuch bag‘ishlagan. 
Umuminsoniy va ma'naviy qadriyatlarni saqlab qolish hamda avloddan avlodga 
yetkazishga yordamga kelgan.