Dinshunoslik

Tangrichilik. Tangrichilik osmon xudosi «Tangri»ga e’tiqod qilgan qadimiy 
turkiylarning dini bo‘lib, mil.avv. 2-ming yillik oxiri va 1-ming yillikda vujudga 
kelgan. Ko‘pchilik mutaxassislar oliy osmon xudosi shumerlarda – «Dingir», 
qadim xitoyliklarda - «Tyan» va xunnlarda - «Chenli» nomi bilan mavjud 
bo‘lganidan kelib chiqib, ularda aynan bir xudo - Tangri nazarda tutilgan, deb 
e’tirof etadi. Olimlar mazkur qiyosga tayangan holda tangrichilik eng qadimgi 
dinlardan biri ekanini ta’kidlaydilar. 
Ayrim tadqiqotchilar fikricha, 5-6 ming yillar muqaddam qadimgi 
Shumerdan Oltoygacha bo‘lgan ulkan hududda protooltoy qabilalari yashagan. 

---

19 
Qadimgi shumerlar qadimgi turk tiliga yaqin bo‘lgan protooltoy tili lahjasida 
so‘zlashganlar. Shu davrda Tangrichilik protooltoy xalqlarining eng qadimgi dini, 
insoniyat tarixidagi ilk monoteistik dinlardan biri sifatida shakllangan. 
Tangrichilik qadim zamonda jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri 
bo‘lgan. Qadimgi oltoy xalqidan kelib chiqqan turkiy, mongol, tungus-manjur, 
koreys va yapon xalqlarida Tangrichilikning izlari hozirgacha saqlanib qolgan.
Mil. av. 1-ming yillikdan boshlab oltoy xalqlarining turkiy xalqlar guruhi 
G‘arbga qaytish borasida harakatini kuchaytirgan. Hunnlar, sak, massaget, yueyji, 
kushon, eftaliylar yagona osmon ruhi – Tangriga sajda qilganlar. Diniy qarashlar 
sodda va tushunarli bo‘lgani, diniy marosimlarning qat’iy bajarilgani ularning 
ming yillar davomida avloddan avlodga o‘tib kelishini ta’minlagan. Ba’zi olimlar 
tangrichilikda «Olqish» («Qo‘shiqlar to‘plami») yozma manbasi bo‘lgani va unda 
tangrichilik aqidasi, marosimlari va ibodat qilish tartiblari bayon etilganini 
ta’kidlaydilar. 
Tangrichilik ta’limotiga ko‘ra, Tangri bu – Moviy Osmon, Buyuk Osmon 
sohibi ruhi bo‘lib, uning doimiy makoni osmon deb hisoblangan. Tangri so‘zi 
turkiy xalqlarda Tengri yoki Tengeri (oltoy), Tengri (qipchoq), Tanri (turk), Tengri 
(tatar), Tangara (yoqut), Tengiri (kumiq), Teyri (bolqor-qorachoy), Tenger 
(mo‘g‘ul), Tura (chuvash) shakli ham ishlatilgan. Tangri butun borliqning 
yaratuvchisi, cheksiz fazoda faqat uning o‘zi hamma narsadan voqif, adolatli va 
marhamat egasi bo‘lgan erkak qiyofadagi yagona xudo sifatida tasavvur qilingan. 
Butun borliq bo‘ysunuvchi Tangri insonlar, xalq va davlatlarning taqdirini 
belgilaydi deb e’tiqod qilingan. 
Milodiy V-VIII asrlarga oid O‘rxun-Enasoy yodgorliklari bitiklarida Tangri 
yagona, azaliy, abadiy, hayot beruvchi, yaratuvchi, o‘ldiruvchi, hukm qiluvchi, 
yordam beruvchi, jazolovchi, bandaning duosini qabul qiluvchi, himoya qiluvchi 
va mag‘firatiga oluvchi, hamma narsani biluvchi, insonlarga ilm beruvchi va yo‘l 
ko‘rsatuvchi sifatlar bilan maqtalgan. Shuningdek, bitiklarda u hoqonlarni 
hokimiyat bergan va mustaqil davlat tuzishlariga ko‘maklashgani ham qayd 
etilgan. 
Qadimgi turkiylar e’tiqodiga ko‘ra, butun borliq ustidan yagona hukmdor 
Tangri o‘ziga bir qator ko‘makchi ma’budlarni ham yaratgan. Jumladan, ushbu 
panteon Umay (Jumay, ona ma’buda), Erlik (ota ma’bud), Yer, Suv, Olov, 
Quyosh, Oy, Yulduzlar, Havo, Bulut, Shamol, To‘fon, Momoqaldiroq, Chaqmoq, 
Yomg‘ir, Kamalak ma’budlaridan iborat bo‘lgan. Tangri Yer va boshqa ruhlar 
(Yurt egasi, Suv onasi) bilan Yer olami ishlarini hal qilib, barcha jonzotlarning 
umrini belgilagan.
Yerda hayotning sababchisi bo‘lgan Umay (aynan «yo‘ldosh») ma’budi ayol 
qiyofasida va «hayot onasi» deb e’zozlangan. Ushbu ma’buda – xonadon o‘chog‘i, 
farzandlar, homiladorlar homiysi hisoblangan. Qadimiy yozuvlarda quyidagilar 
bitilgan: «Osmon ilohi, Umay va Yer suv bizga zafar olib keldi!». Turkiy xalqlar 

---

20 
Umayni hosildorlik ma’budasi sifatida ham e’zozlashgan (ona Yer, ona Tuproq, 
ona Vatan). VII-VIII asrlarga oid runiy yozuvlarda u haqda qayd etilgan. Ayrim 
tadqiqotchilar Umay obrazi genetik jihatdan eroniylarning mifologik qushi Humoy 
bilan bog‘liq bo‘lganini ta’kidlaydilar. E’tiqodga ko‘ra, Humoyning soyasi tushgan 
inson baxtli bo‘lgan. Bir qator turkiy xalqlar mifologiyasida Umayga e’tiqod qilish 
qoldiqlari saqlanib kelgan.
Erkak jinsidagi Erlik o‘lim sababchisi bo‘lib, uning makoni Yerosti olami 
hisoblangan. 
Tangrichilikka ko‘ra, olam 3 qavatdan iborat. Yuqori olamning hukmdori, 
bosh ilohi Tangri hisoblangan. O‘rta olamni Yer-Suv, Quyi olamni Erlik (Erklig) 
boshqargan. Tangri samodan turib dunyoni o‘z izmiga solgan: insonlarning taqdiri, 
tabiat hodisalari, xoqonlarga donolik, hokimiyat va b. U o‘z xohish istagini so‘z 
bilan ifodalagan, hissiyotlarga ega (antromorfizm), ammo hukmini tabiat orqali 
bildirgan. 
Ko‘rinmaydigan Yer osti olami barcha yovuz ruhlarning makoni bo‘lib, 
ularga qudratli Erlik boshchilik qilgan. To‘qqiz qatlamlararo ko‘chib yurish 
imkoniga ega Yer olamida hayot va o‘limning mavjudligi tufayli u yerda odamlar 
orasida ma’lum vaqt bo‘la oladi xolos. Yer osti olamida Yer olamidan farqli 
ravishda barcha chegaralar ko‘rinib turadi va boshqa hududlarga o‘tish o‘ziga xos 
eshiklar yordamida amalga oshadi. Yer osti va suv olami tirik jonzotlari Erlik 
tasarrufiga kiradi. Inson vafotidan keyin ko‘milgach, uning jismi eng quyi 
qatlamga tushib boradi. 
Tangrichilikda Tangri va Yer ikki qutb sifatida qaralsa-da, ular orasida 
o‘zaro hamkorlik mavjud deb e’tiqod qilingan. Inson Yerda tug‘ilib, Yerda 
yashagan. U vafot etganda, Yer uni o‘z bag‘riga olgan. Yer insonga faqat moddiy 
bo‘lagini bera olgan. Lekin inson boshqa mavjudotlardan farqlanib turishi uchun 
Tangri unga, ruhiy kuch bo‘lgan «qut» (quvvat) va «sur» (ruh)ni ato etgan deb 
e’tiqod qilingan. 
Maqdisiy, turkiy xalqlar «bir Tangri» so‘zi bilan qasam ichganliklarini qayd 
etadi. Uning sharafiga iyun oyining o‘rtasida ommaviy bayramlar o‘tkazishgan. 
Olov yoqib, tabiat qo‘ynida, otni qurbonlik keltirishgan. Tangriga insonlar 
qo‘llarini yuqoriga ko‘targan holda yerga qarab ta’zim qilishgan. Ilohdan omad va 
salomatlik so‘rashgan. Bayram aksariyat holda kamondan o‘q otish va 
mehmondorchilik qilish, qimiz ichish bilan yakunlangan.
Tangrichilikda tabiat va inson o‘rtasida chegara daxlsizligini saqlashga 
alohida e’tibor bilan qaralgan. Agar inson tabiatga me’yordan ortiq zarar yetkazsa, 
unda tabiat ruhlarining roziligiga erishish uchun qurbonlik keltirish zarur bo‘lgan. 
Qurbonliklar yirik tog‘lar yoki daryolar oldida ommaviy ravishda o‘tkazilgan. 
Daraxtlar orqali ma’budlar oziqlanadi, - deb e’tiqod qilingani sababli qurbonlik 
qonlari daraxtlar ostiga quyilgan. Lekin, odamlar tabiat ruhlarini o‘zlariga hamkor 
sifatida qarashgan, ularni qarindosh yoki ajdodlar ruhlari deb bilishgan. 

---

21 
Umuman olganda, qadimiy turkiylarning dunyoqarashida borliqning 
cheksizligi, hayotning doimiy harakat va muntazam yangilanishda ekani muhim 
o‘rin egallagan. Ayni paytda Ruhning ko‘chib yurishiga ishonganligi bois inson 
tiriklik chog‘ida borliqning bir bo‘lagi sifatida barcha diniy marosimlarni to‘la ado 
etishi lozim, aks holda yovuz ruhlar qatoridan joy oladi, deb e’tiqod qilingan.