Dinshunoslik

2. Yahudiylik. Buxoro yahudiylari jamoasi tarixi. Yahudiylik dunyoda 
keng tarqalgan monoteistik dinlardan biridir. Eng yirik yahudiy jamoalari 
Isroilda 5,6 mln., AQSHda 5,6 mln., Kanadada 350 ming, Rossiyada 230 ming, 
G‘arbiy Yevropa davlatlaridan Fransiyada 310 ming, Germaniyada 230 ming, 
Buyuk Britaniyada 280 ming, Argentinada 200 ming, Avstraliyada 110 ming, 
Braziliyada 110 ming kishini tashkil qiladi. 
Yahudiylik miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlarida Falastinda 
vujudga kelgan yakkaxudolik g‘oyasini targ‘ib qilgan dindir. Yahudiylik millat 
dini bo‘lib, faqatgina yahudiy xalqiga xos. 
Falastin hududidan Rim imperiyasining turli tomonlariga butunlay 
badarg‘a qilinadilar. Shu tariqa, bu davrlarda yahudiy xalqining katta qismi asir 
qilib olingan yoki bu yerlardan quvg‘in qilingan. Aynan mana shu hol 
yahudiylarning keyinchalik Falastin hududidan tashqariga, jumladan, Markaziy 
Osiyoga tarqab ketishiga sabab bo‘ldi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, 

---

28 
miloddan avvalgi VII asrdayoq yahudiylar Isroilni tark etib, Misr, Eron va boshqa 
yurtlarda panoh izlashgan. 
Yahudiylar O‘rta Osiyoga qadim zamonlardan ko‘chib kelganlar. Ularning 
bu kelishlari haqida turli xil rivoyatlar mavjud. Miloddan avvalgi 722 yilda Isroil 
podshohligi Ossuriya tomonidan, miloddan avvalgi 586 yilda esa Bobil davlati 
tomonidan bosib olingach, yahudiy xalqining bir qismi o‘lkadan haydab 
chiqarildi. Bu esa yahudiylarning Osiyo o‘lkalari bo‘ylab tarqalib ketishiga sabab 
bo‘ldi. Hatto miloddan avvalgi VIII asrlarda ba’zi yahudiylar Isroilni tark etib, 
Misr, Eron kabi o‘lkalarda boshpana topganliklari haqida ham ma’lumotlar bor. 
Fors davlati ma’lum muddat O‘rta Osiyoni o‘z hukmi ostida tutib turgan va 
xuddi shu davrda yahudiylarning ko‘chib kelishi boshlangan. Yahudiylar O‘rta 
Osiyoda So‘g‘diyona davlati davrida, ya’ni miloddan avvalgi II asrda paydo 
bo‘ldilar. Ular Eron orqali Marvga kelib, so‘ng u yerdan Buxoro, Samarqand, 
Shahrisabz va boshqa shaharlarga tarqaldilar. 
Yahudiylarning O‘rta Osiyoda paydo bo‘lishi tarixi juda murakkabdir. 
Ko‘pchilik tadqiqotchilar ularning bu yerda paydo bo‘lishlarini milodning 
birinchi asrida vujudga kelgan «Buyuk ipak yo‘li» faoliyati bilan bog‘laydilar. 
Buyuk ipak yo‘li, darhaqiqat, bo‘yoqchilik bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan 
yahudiylarning xom ashyo manbalariga yaqinroq mintaqalarga tarqalishiga sabab 
bo‘lgan. Yahudiylarning Balx shahrida paydo bo‘lishlari esa faqatgina milodning 
IV asriga to‘g‘ri keladi. Milodiy IX-X asrlarda yahudiy jamoalari ancha ko‘psonli 
va erkin bo‘lganlar. Ulardan faqat urushga yaroqli bo‘lgan erkaklargina soliq 
(jizya) to‘laganlar. Yig‘ilgan soliqlarning faqatgina yarmi davlat xazinasiga 
topshirilgan. Qolgan qismi esa jamoa boshlig‘i ixtiyorida qolgan. 
Yahudiylarning O‘rta Osiyoda yashaganliklariga guvohlik beruvchi 
arxeologik topilmalar ilk bor 1954 yili olimlar tomonidan Turkmanistonning 
Marv va Bayramali shaharlarida aniqlangan. Bular qadimgi sinagoga qoldiqlari, 
yahudiy yozuvlari va nomalari bitilgan sopol buyumlardir. Topilmalar Yunon-
Baqtriya va Parfiya davlatlari hukmronlik qilgan miloddan avvalgi II - milodiy I 
asrlarga tegishli bo‘lgan. 
1165 yilda Sharqqa sayohat qilgan Veniamin de Tudelning xabar 
berishicha, Sharqqa tomon qancha uzoqroq kirib borilsa, yahudiylar soni shuncha 
ko‘payib borgan. O‘sha davrda Quddus shahrida hammasi bo‘lib 4 ming yahudiy 
yashagan bo‘lsa, Basrada ularning soni 2 ming, Damashqda 3 ming, Isfahonda 15 
ming, Samarqandda esa 30 ming kishini tashkil qilgan. Biroq bu sayyoh Sharqda 
Bag‘dodgacha safar qilib, mahalliy yahudiylarning afsonaviy ma’lumotlariga 
asoslangan. 
Arab tarixchilarining ma’lumotlariga ko‘ra, Sharqda yahudiylar tomonidan 
«Yahudiya» deb ataladigan shaharlar qurilgan. Shunday shaharlardan biri Marv 
shahri yaqinida bo‘lgan. 

---

29 
X-XIII asrlar Buxoro yahudiylari uchun ma’naviy-ruhiy jihatdan o‘sish 
davri bo‘ldi. Ular Iroq yahudiy markazidan uzoqda, O‘rta Osiyo hududlarida 
yahudiylikka oid qarashlarini rivojlantirdilar va Tora qonunlariga moslashtirdilar. 
O‘zlarini aslzoda deb hisoblagan Bobil yahudiylari O‘rta Osiyo 
yahudiylarini kashrut qoidasi (ruxsat etilgan ovqatlarnigina yeyish)ni buzish, 
yerli aholi bilan aralashib ketish va yahudiy dinini bid’atlar bilan buzishda 
ayblay boshladilar. Albatta, bu ayblovlar asossiz emas edi. 
IX-X asrlarda O‘rta Osiyoda karaimlar deb ataladigan yahudiy sektasi 
paydo bo‘ladi. Bu sekta tarafdorlari faqat Torani tan olar, Talmudni esa inkor 
qilar edilar. X asr O‘rta Osiyo karaimlarining ko‘zga ko‘ringan rahnamolaridan 
biri g‘aznalik Menexem Talmud tarafdorlariga qarshi o‘z fikrlarini isbotlash 
uchun Iskandariyaga safar qilgan. Karaimlar sektasi namoyandalaridan yana biri 
Xivi al-Balxiy ko‘plab asarlar yozib, ularda Talmudni tanqid qilgan va uning 
ishonchliligiga shubha bilan qaragan. 
XIII asr boshiga kelib, Chingizxon qo‘shinlari Movarounnahr shaharlarini 
birma-bir qo‘lga kiritgach, yerli aholini shafqatsiz ravishda qirg‘in qildilar. 
Qadimgi yahudiy jamoalari ham inqirozga uchradi. Saqlanib qolgan kam sonli 
yahudiylar Buxoro va uning atroflarida yashaganlar. XIII asrda boshlangan 
yahudiylar inqirozi, ba’zi istisnolardan tashqari, XVIII asrga qadar davom etdi.
Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnahr mintaqasiga Erondan 
ko‘pgina yahudiy jamoalari ko‘chirib keltirilgan, ularning bir qismi Buxoroda 
yashagan. Temuriylar davrida O‘rta Osiyodagi xristian jamoalari inqirozga 
uchragan bo‘lsalar-da, lekin yahudiy jamoalari saqlanib qoldi va o‘zlarining diniy 
markazlaridan ajralib va uzoqlashib qolganliklariga qaramay, ular mintaqada o‘z 
mavqelarini uzoq vaqt egallab turdilar. 
XVIII asrning boshlarida O‘rta Osiyoda yuz bergan siyosiy jarayonlar 
tufayli yahudiylar Eron, Afg‘oniston, Xiva, Qo‘qon va Buxoro jamoalariga 
bo‘linib ketdi. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta 
Osiyoning bir qismi bosib olinishi yahudiylarning yana Turkiston va Buxoro 
jamoalariga bo‘linib ketishiga olib keldi. O‘rta Osiyo yahudiylari Buxoro amirligi 
hududlarida yashaganliklari tufayli «Buxoro yahudiylari» nomi bilan tanilgan 
bo‘lsalar-da, ularning asosiy qismi ko‘proq Samarqandda yashagan. 
Yahudiylik yagona millatga xos din bo‘lganligi sababli yahudiylar qayerda 
yashamasin, biri ikkinchisidan qancha uzoqda bo‘lmasin, ular o‘z diniga va 
muqaddas kitoblariga e’tiqod qilishni davom ettiraverdilar. XVIII asrda O‘rta 
Osiyo yahudiylari ruhiy tushkunlik davrini boshdan kechirdilar. 1793 yili o‘zi 
G‘arbiy Afrikadan bo‘lib, Falastinning Sfat shahrida yashovchi Iosif Mamon 
Mag‘ribiy o‘z shahri yahudiylari uchun moddiy yordam to‘plash maqsadida 
Buxoroga keladi. U mahalliy yahudiylarning o‘z dinlaridan uzoqlasha 
boshlaganliklarini ko‘rib, shu yerda qolishga va millatdoshlariga diniy ta’lim 

---

30 
berishga ahd qiladi. Yahudiylar doimo tinch, kam aholili joylarda yashashni afzal 
ko‘rganlar. 
XIX asrga kelib yahudiylar O‘rta Osiyoning Qarshi, Marv, Xatirchi, 
Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Karmana, Marg‘ilon, Dushanba shaharlarida 
yashaganlar. Ular odatda bir mavzega jam bo‘lib yashar edilar. 1843 yilda 
mahalliy yahudiylarga Samarqandning sharqiy qismidan 2,5 gektar yerni 10000 
kumush tangaga sotish haqida shartnoma tuzildi. Bu shartnomani yahudiylar 
jamoasining 32 a’zosi imzoladi, davlat uning haqiqiyligini to‘rt muhr bilan 
tasdiqladi. Shunday qilib, yahudiylar o‘zlarining birinchi mahallalariga ega 
bo‘ldilar. Jamoa boshlig‘i Moshe Kalontar sotib olingan yerda qurilishlar qilish 
uchun yahudiylardan pul yig‘di. Ular yangi joyda birinchi bulib Bani Isroil 
qabilalari soniga mos 12 ta hovlida uy-joy, maktab, hammom, sinagoga qurdilar. 
XIX asrning 80-yillarida buxoro yahudiylaridan 1,5 mingga yaqini, XX 
asrning 20-30-yillari esa - 4 mingga yaqini yahudiy tilida o‘qish uchun Falastinga 
ko‘chib ketgan. 
O‘rta Osiyoda 1940 yilgacha yahudiylarning ivrit tilidagi maktablari, 
davriy va maxsus nashrlari mavjud bo‘lgan. 1932 yilda Samarqandda yahudiylar 
teatri tashkil qilingan. Keyinchalik yahudiy tilida o‘qitish va madaniy faoliyat 
yuritish to‘xtatilgan. SSSR parchalanib ketguniga qadar Buxoro yahudiylari 
asosan (28396 kishi) O‘zbekiston hududida istiqomat qilganlar. 
Yahudiylarning turmush tarzlari, urf-odatlari qadimiy yahudiy, fors va 
mahalliy madaniy an’analarning qorishmasidan iborat. Tarixning turli 
jarayonlarida bu uch madaniyatdan ba’zilarining ta’siri kuchayishi yoki aksincha, 
susayishi kuzatilgan.
Yahudiylikda ovqatlanishda qat’iy cheklovlar (kosher qoidalari) mavjud. 
Iste’molda foydalaniladigan mol, qo‘y, echki kabi hayvon go‘shtlarini muayyan 
diniy qoidalar asosida so‘yilishi lozim hisoblangan. «Shoxet»lar (qassoblar) 
hayvonni so‘yishdan avval uning terisi, o‘pkasi, jigari sog‘lom bo‘lishi, qorni yorib 
ko‘rilganda uning ichida o‘limiga sabab bo‘luvchi jismlar (tosh, temir, oynak) 
bo‘lmasligini tekshirib ko‘radilar. Shuningdek, so‘yilgan hayvon go‘shti tarkibidan 
qoni butunlay chiqarib yuborilishi kerak bo‘ladi. Baliq go‘shtini tanovul qilganda, 
uning tangali va suzkichli bo‘lishiga e’tibor qaratilgan.
Buxoro yahudiylari orasida islom dinini qabul qilganlar ham bo‘lib, 
bundaylar chala deb yuritilgan. Islomni qabul qilgan yahudiylar musulmonlar 
orasida yashaganlar. Biroq ko‘p hollarda ular o‘zlarining eski urf-odatlarini 
yashirincha saqlab qolganlar. Buxoroda Eshoni Pir mavzeida 100 tacha, Chor 
karvonsaroy mavzeida esa bir nechta mana shunday chala yahudiy oilalari 
yashagan. Ularning asosiy mashg‘uloti hunarmandlik, paxta savdosi bo‘lgan. 
Jamoa oqsoqoli kalontar deb atalib, u o‘z qavmidan soliq va o‘lponlar yiqqan. U 
jamoaning rasmiy vakili hisoblangan. 

---

31 
1991 yilda O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha dinlarga, 
shu jumladan, yahudiy diniga erkin e’tiqod qilish uchun barcha sharoitlar yaratib 
berilgan. Hozirda Toshkent, Buxoro va Samarqand shaharlarida Buxoro hamda 
Yevropa yahudiylarining milliy madaniy markazlari, shuningdek sinagogalari 
faoliyat ko‘rsatib turibdi. 
Hozir respublikada jami 8 ta yahudiy jamoasi, shu jumladan, Toshkent 
shahri (3), Buxoro (2), Samarqand (2) va Farg‘ona viloyatlarida (1) faoliyat 
ko‘rsatib kelmoqda. Ulardan biri (Toshkent sh.) Yevropa yahudiylari (ashkinazlar) 
yo‘nalishiga, qolganlari sefardlar (sharqiy yahudiylar)ga mansub.