Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

3-BOB. DON ZARARKUNANDALARI VA ULARGA
QARSHI KURASHISH
Don va don m ahsulotlari sifati va vaznining saqlash davridagi 
kamayishi “don zahiralari” zararkunandalari deb nom lanuvchi tirik 
organizm vakillari ta ’sirida ham yuzaga kelishi mumkin.
Don zararkunandalari qadim -qadim dan m a’lum. Inson qadim 
zam onlarda ham donni zararkunandalardan saqlash m aqsadida turli 
chora tadbirlar q o ‘llab kelgan. Ilk bora don om borlarining yuzaga 
kelishi bilan u yerda turli kem iruvchilar va hasharotlar to ‘plana 
boshladi. B a ’zi turlar uchun bu yangi ekologik m uhit m aqbul b o ‘lib, 
ular asta-sekin faqatgina shu erlarda yashashga va rivojlanishga 
m oslasha bordi. N atijada “om bor” zararkunandalarining butun bir 
guruhi vujudga kela boshladi.
M a ’lumki, donning sifati va m iqdoriga turli zararkunandalar 
katta x av f soladi. D on zaxirasi zararkunandalari insonga qadimdan 
m a ’lum b o iib , inson hatto ibtidoiy ja m o a davrida ham donni bunday 
zararkunandalardan saqlash y o i- y o ‘riqlarini q o ‘llab kelgan.
D ehqonchilikning rivojlanishi, xalqlar o ‘rtasida savdo-sotiqning 
kengayishi, zararkunandalam ing yer shari b o ‘ylab tarqalishiga zam in 
b o id i. N atijada zararkunandalam ing turli sharoitlarga moslashuvi 
jarayoni ro ‘y berib, ularning b a ’zilari butunlay omborxonalarda 
k o ‘payib, rivojlanishga m oslashdilar v a am alda tashqi tabiatdan 
butunlay uzildi (om bor uzun buruni, xrushak, om bor kuyasi). 
B a ’zilari esa tashqi tabiatda ham, om borxonada ham k o ‘payib, 
rivojlana oladi (sholi uzun tum shug“ i, don kuyasi, fasol donxo‘ragi, 
kanalar) uchinchilari esa faqatgina tabiatda ko'payib, rivojlanadi 
v a don saqlash inshootlariga y ig ‘ib olingan hosil bilan birga kelib 
tushadi (no‘xat donxo‘ri, don to ‘plami zararkunandalari v a b). Don 
m ahsulotlarining qabul qiluvchi korxonalarda bu zararkunandalar 
rivojlanar ekan donga katta ziyon yetkazadilar. U larning faoliyati 
natijasida m ahsulot kam ayadi, shuningdek o iim tik la ri g ‘um- 
baklari va boshqalar bilan donni ifloslantirib yuboradi, natijada
81

---

mahsulot sifati pasayadi. Bundan tashqari b a ’zilari donda nam lik 
va issiqlik hosil b o iish in in g m anbai b o iib xizmat qiladi, b a ’zilari 
esa ishlab chiqarish m oslam alari, idishlar va boshqalarni ishdan 
chiqaradi (kem iruvchilar) shuningdek, b a ’zilari k o ‘pgina yuqumli 
kasalliklam i tarqalishi vositasi b o iib xizm at qiladi. B undan tash­
qari zararkunandalar turli oziq-ovqat sanoati korxonalarida qayta 
ishlangan donga va unga ham katta ziyon yetkazadilar. Statistik 
m aiu m o tlarg a k o ‘ra zararkunandalar dunyo b o 'yicha don zahi- 
rasining 5% ni y o ’qolishiga olib kelar ekan.
D onlarning zararkunandalar bilan zararlanishi ко ‘pgina om illarga 
b o g iiq . M asalan don va don m ahsulotlam ing sifatli saqlanishi ge- 
ografik m intaqaga, o ‘sim likni yetishtirish agrotexnikasiga, y ig ‘ib- 
terib olish uslubi va sharoitiga, shuningdek saqlash usuli, sha- 
roitiga, saqlanadigan m ahsulot m iqdoriga saqlanish m uddatiga, 
zararkunandalarga qarshi kurashish choralariga va boshqalarga 
b o g iiq .
Respublikam izda ham boshqa к о ‘pgina m am lakatlar singari 
har yili zararkunandalarga qarshi kurashish uchun k o ‘plab moddiy 
xarajatlar sarflanadi. Faqatgina donning holatini m untazam nazorat 
qilib borish, don zahiralari inshootlarining takom illashtirish, 
zararkunandalar tushishining oldini oluvchi ham da ularga qarshi 
keskin kurash chora-tadbirlarini q o ila s h orqaligina m ustahkam
him oyani tashkil etish m umkin.
Dunyo am aliyotida hasharotlam ing bir necha yuzlab turi, 
kanalam ing esa o ‘nlab turi m a ’lum. 0 ‘zbekiston sharoitida bulam ing 
bir qism igina uchraydi. Q uyida ulam ing k o ‘payishi va rivojlanishi, 
don uyum lariga keltiradigan zararlari ham da ularga atrof-m uhit 
sharoitining ta ’siri tavsiflanadi.