Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

Hasharotlar
H asharotlar 
um urtqasiz jonivorlar 
ichida 
don 
va 
don 
m ah su lotlarigaengko‘p zarark eltiradi.H o zirg ik un d ad u n y o b o ‘yicha 
hasharotlam ing m illionlab turlari mavjud b o iib , ular zoologiya
82

---

■Uflida batafsil o ‘rganilib bitta sin f - Insesta ga birlashtiriladi. Don 
b x ir u s ig a ziyon yetkazadigan zararkunandalar ichida eng salmoqlisi 
«U
hlisharotlardir. H ozirgi kunda hasharotlarning m illiondan ortiq 
fori uniqlangan bo'lib, ular barchasi ensesta sinfiga mansubdir.
Hasharotlar turli-tum an tuzilishga, shakl va kattalikka ega. 
Umuman olganda tuzilishi jihatdan hasharotlarni uch qismga 
Hjratish mumkin: bosh qismi, ko‘krak va qorin qismi. H asharotlar 
0
‘zIarining barcha xossa xususiyatlari yuzasidan sinflar, sinfchalar, 
oilalar va boshqa b o iim la rg a ajratiladi. D on zaxirasining barcha 
Zararkunanda hasharotlari qattiq qanotlilar, q o ‘n g ‘izlar va parda 
qanotlilar yoki kapalaklar guruhiga mansubdir.
M a’lumki barcha hasharotlar jinsli hisoblanadi. U larning erkak 
va u rg ‘ochilari bir-biridan katta-kichikligi, shakli, rangi v a boshqa 
belgilari bilan yaqqol ajralib turadi. H asharotlarning barchasi tuxum 
q o ‘yish orqali k o ‘payadi. U rg'ochi hasharotlar otalangandan so‘ng 
turiga b og‘liq holda bitta, ikkita yoki to ‘p -to ‘p qilib tuxum q o ‘yadi. 
Odatda hasharotlar tuxum ini ozuqa ichiga yoki unga yaqin b o ‘lgan 
jo yg a q o ‘yadi, negaki undan chiqqan lichinka m ana shu oziqa bilan 
ovqatlanadi, Bundan tashqari k o ‘pgina tur urg'ochi hasharotlar 
tuxum larini tashqi xavflardan (harorat, nam lik, zararli hasharotlar va
b) him oya qilish m aqsadida maxsus suyuqlik bilan him oyalaydi yoki 
don ichiga berkitib q o ‘yadi. Tuxum lar hasharotlarning turiga b o g ‘liq 
holda turli rang, shakl va kattalikda b o ‘ladi. Shuningdek turli vaqt 
oralig‘ida undan lichinkasi chiqadi.
Tuxum dan chiqqan lichinkalarning rivojlanishi ikki xil b o ‘ladi: 
to ‘ liq bo ‘ lm agan va to ‘ liq. To ‘ 1 iq bo ‘ lmagan r i voj lanishda hasharotlar 
uch bosqichni bosib o ‘tadi: tuxum , lichinka va yetuk hasharot.
Bunda tuxum dan chiqqan lichinka k o ‘rinishi jihatdan ota- 
onasiga o'xshab ketadi, faqat unda qanotlar b o ‘lmaydi va shakli 
kichik b o ‘ladi.
Rivojlanishi davom ida unda asta-sekin qanot hosil b o ia d i. 
Lichinkaligining oxirgi davridagi p o ‘st tashlashi bilan yetuk ha- 
sharotga aylanadi. Bunday ko‘payuvchi hasharotlarga tripslar, dala 
qandalalari, pichanxo‘rlarni misol qilib olish mumkin.
83

---

Hasharotlarning to ‘liq rivojlanishida to ‘rtta bosqich mavjud: 
tuxum , lichinka, g ‘um bak va yetuk hasharot. Гuxiundan chiqqan 
lichinkaota-onasiga um um an o'xsham aydi, y a ’ni chuvalchangsim on 
k o ‘rinishda b o ia d i. Ular o ‘sish va rivojlanish davrida kuchli oziq- 
lanadilar.
Lichinkaligining oxirgi davrida o ‘ziga qulay joy qidirishadi, 
chunki g ‘um baklikka o ‘tishi bilan ular harakatdan to ‘xtaydilar. 
K o ‘pgina hasharotlar g ‘umbaklikka o ‘tish davrida o ‘zlariga bosh- 
pana yasab oladilar, b a ’zilari belanchak, b a ’zilari esa pillaga o ‘ralib 
oladilar.
G ‘um baklikka o ‘tishda ulam ing tanasi kichrayadi, k o ‘krak qismi 
esa qalinlashuvi kuzatiladi, so ‘ngra g ‘um bak ichida uning asosiy 
organlari shakllana boshlaydi.
Yetuk hasharotga aylangach ular tashqi qobiqni yorib chiqadi 
va tarqaladi. D astavval g ‘umbakdan chiqqan hasharotning qanotlari 
yorqin rangda va yum shoq b o ia d i. B iroz m uddat o ‘tgach kattala- 
shadi va rangi to ‘qroq tusga kiradi.
Q o ‘n g ‘izlar qulay sharoitda tez k o ‘payish xususiyatiga ega. 
U rg‘ochi q o ‘n g ‘izlar m ahsuldor b o ig a n d a n keyin don zaxi- 
rasiga, qoplarga, y o g ‘ochlarga va boshqa joylarg a tuxum q o ‘ya- 
dilar. B a ’zi turlari don ichini kovlab shu yerga tuxum q o ‘yadi. 
Tuxum dan lichinkalar chiqadi. C hiqqan lichinkalar ju d a ham
ozu q ax o ‘rlik xususiyatiga ega b o iib , o ‘zining rivojlanishi 
davrida kuchli oziqlanadi. K o ‘pgina q o ‘n g ‘izlam ing lichinkalari 
chuvalchangsim on b o ia d i va k o ‘kragida uch ju ft oyoqlari b o ia d i. 
Q o ‘n g ‘izlar donga k atta zarar yetkazadi. U lar donni o ‘suvchi 
qism ini ham zararlab donning unuvchanlik darajasini pasaytiradi. 
Shuningdek, donni o ‘zining ekskrim entlari g ‘um baklari, lichin­
kalari va boshqa chiqindilari bilan ifloslantirib yuboradi. D on 
zaxirasi q o ‘n g ‘izlarining bir necha yuz m ing turlari m avjud. U lar 
don elevatorlarida v a don om borlarida keng tarqalgan b o ii b don 
zaxirasiga kuchli ziyon yetkazadi. Shularning b a ’zi b ir turlari 
bilan quyida tanishib chiqam iz.
84

---

U zunburunlar (C ursulionidae) 24.r
B u o ila g a k iru v c h iq o ‘n g ‘izlarning boshi ch o ‘zinchoqtrubasim on 
b o ‘ 
ladi. 
M ana shu uzunchoq qismi tum shuq deb ataladi. U larda m ana 
ih u
uzun tum shuq b o ‘lganligi sababli uzun tum shuqlar yoki filchalar 
deb 
ataladi. D on zaxirasida b u turga kiruvchi hasharotlar dan ombor, 
sh o li, 
m akkajo‘xori uzu n tum shuqlari k o ‘p uchraydi.