«Doqquz Bitik» sırası

as/az  -  *as-tarañur (as-tarak),  as-qur,  az-ar (azər) 
kas/ xaz - kas-pi,  kas-ax,  xaz-dar (xazlar)       
 
Beləliklə,
 
II  Sarqonun  və  Pompeyin  Azərbaycana  yürüĢünü  təsvir 
edən asur və yunan-latın qaynaqları m.ö.VIII və
 
I əsrlərdə Arazdan aĢağı 
və  yuxarı  bölgələri  haqqında  gərəkli  bəlgələr  verir.  Azərbaycanın  etnik 
demoqrafiyası baxımından bu bəlgələrin böyük əhəmiyəti vardır. Belə ki, 
Güney
 
Azərbaycanda bars, xoruz, qaban, subar, sabar, zəngi,
 
qızıl,
 
qaralı, 
dəli,
 
saqa,
 
bardı boylarının,
 
Quzey
 
Azərbaycanda as/az, azər, kaspi,
 
alban 
boylarının  yaĢadığı bəlli olur. Sonrakı qaynaqlarda aran və ağvan adları 
ilə tanınan alban boylarının Ġrəvan-Borçalı arasında yaĢadığı da bəlli olur. 
Eyni durum kaspi boylarında da özünü göstərir, onlar həm Xəzər  yaxası 
bölgələrdə,  həm  də  Borçalının  ayrı-ayrı  bölgələrində  görünür.  Eyni  adlı 
türk boylarının
 
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə yayılması saqa,
 
subar, 
zəngi, bars boylarında da özünü göstərir. 
Bu
 
yürüĢlər
 
boyu
 
tanıĢ olduğumuz Buya,
 
Aratta, Kisil-axa, Kambis, 
Araq, Kasax, Araz, Kür, Albana kimi çayların, onlarla yer-yurd, dağ ad-
larının  türkcə  olması  da  aydın  göstərir  ki,  Güney  Qafqazda  və  Güney 
Azərbaycanda  yerli  əhali  türklər  idi.  Alban  çarı  Uruz  və
 
qardaĢı
 
Kutus,
 
Mana  çarı  Ullusun  türk  adı  daĢıyır,  qaynaqlarda  bəzi  qalabəylər,  bölgə 
baĢçıları «böyük»,
 
«yanzu»
 
titulları
 
ilə
 
verilmiĢ,
 
«qəbilə» anlamında uruk 
sözü
 
qeyd
 
olunmuĢdur.
 
Qaynaqlarda
 
adı keçən türk etnonimlərində boya-

---

 
61 
dına qoĢulub topluluq bildirən ar/ər, but, bi sözcüklərinin güneydə, həm 
də
 
quzeydə  geniĢ  yayıldığını  görmək  olur:  subar,  azər,  daqar,  qızılbut, 
sanqibut, karsibut, suvbi (subi), lulubi,
 
ellibi, kasbi 
 
və
 
sair. 
 
 
  
 
    

---

 
62 
2. TARIXI COĞRAFIYA COĞRAFĠ DĠLÇĠLĠK 
ĠġIĞINDA
 
Qədim
 
çağlarda
 
coğrafiya
 
və
 
tarixə  aid  yazılmıĢ  əsərlərdə  yeradı, 
boyadı,  dağadı  və  çayadı  kimi  məsələlərdən  də  bəhs  olunmuĢ,  onların 
dil  mənsubiyəti
 
haqqında
 
bəzən
 
ötəri
 
məlumatlar  verilmiĢdir  ki
, 
bu  da
 
coğrafi-dilçilik elminin ilk örnəkləridir. Lakin coğrafi dilçilik yalnız XX 
əsrin ortalarından sonra özəl metodları ilə bir elm sahəsi kimi formalaĢa 
bildi və linqvogeoqrafiya adı altında ciddi tədqiqatlar ortaya çıxdı.
 
Burada 
tarixi coğrafiyanın müxtəlif sahələrindən deyil, ancaq mövzumuzla bağlı 
areal  izoqlosları  (bölgəsəl  sözlər),  xalq  coğrafi  terminləri,  paleotoponi-
miya adı altında qədim oykonimlər (yaĢayıĢ yeradı), hidronimlər (çayadı), 
oronimlər (dağadı), yeri və adı dəyiĢən toponimlərdən bəhs olunacaqdır. 
Dilçilik
 
elmi
 
baxımından
 
areal
 
izoqlosları  geniĢ
 
sahəni 
əhatə etsə də,
 
coğrafi məzmunlu vahidləri,
 
toponimiya 
yaradıcılığında iĢtirak
 
edən  söz
 
və
 
Ģəkilçiləri
 
«bölgəsəl 
sözlər»
 
adı altında tədqiq
 
etmək mümkündür.
 
Bu termin 
elmi ədəbiyatda iĢlənən
 
areal izoqlosları
 
anlamını tam 
ifadə  etmir,  lakin  dilimiz  üçün  daha  uyumludur.  Ön  Asiyanın  bölgəsəl 
sözləri  dedikdə  ilk  ağla  gələn  bu  regionda  iĢlənmiĢ  ortaq  sözlərdir  ki, 
bunların  da  ön  sırasında  tanrıadları  durur.  Belə  teonimlərdən  sonrakı
 
bi-
tiklərdə
 
geniĢ
 
bəhs
 
olunacaq
, 
burada  yalnız
 
bir  neçə  ortaq  «tanrı»  anlamlı 
sözə,  tanrıadına  diqqəti  çəkməkdə  məqsəd  prototürk  etnosunun  ilkin 
coğrafi yurduna iĢıq tutan yardımçı faktların üzə çıxarılmasıdır. 
Bəllidir ki,
 
Tanrıçılıq dininə tapınan türk etnosu heç vaxt çoxallahlı 
xalqlarda olduğu kimi, tanrılara bütlər qoymamıĢ, bir neçə tanrıya sitayiĢ 
etməmiĢdir.
 
Qədim  türklər
 
Yeri-Göyü  yaradana  «Bir
 
Tanrı»,
 
«Tək  Tanrı», 
«Xan Tanrı» deyimi ilə tapınmıĢlar. Lakin bütün yaĢamı ilə təbiətə, coğ-
rafi duruma  köklənən  türk  etnosu  təbii  varlıqların qutsal hamisi,  yiyəsi 
(iyəsi) və ruhu (qutu) olması inancına da sahib olmuĢ, bu iyələrə Asar, 
Araz, Alpan, Albasdı, Baba, Bağa, Qut, Humay, Erlik, Kambar, Zəngi və 
sair adlar verilmiĢdir. Bu sözlərə tanrıadı anlamında teonim kimi deyil
, 
iyəadı kimi baxmaq  daha  doğru  olardı. Belə ki,
 
qırğız-qazax ellərində 
qaramal iyəsi kimi Zənqi-Ata adının teonim kimi verilməsi düzgün deyil, 
yəni qırğızlar
 
içində  yayğın
 
olan Oysulata (dəvə
 
iyəsi)
,
 
Çolponata
 
(qoyun
 
iyəsi)
,
 
Zəngibaba  (sığır
 
iyəsi)
, 
Kambarata  (ilxı  iyəsi),  bütöv  Qırğız  elini 
himayə  edən  Kırqızata  kimi  iyəadları  və  Koçkor-Ata,
 
Çolpon-Ata,
 
Isık-
Ata kimi
 
qutsal yeradları çoxtanrılı etnosların teonimlərindən fərqlənir.