«Doqquz Bitik» sırası

 
Protoazər 
Atayurdu 

---

 
220 
buradan quzeyə və Orta Asiya ilə Sibirə miqrasiya edən boylar aparmıĢ-
dır.
104
  
Ġlkin  Atayurddan  Quzey 
Qafqaz  və  Türküstan  yönündə 
miqrasiya  edən  türk  boylarının 
köçü m.ö. XV əsrdən sonra inten-
sivləĢmiĢdir.  Qaradənizin  quzey 
və 
doğu  yaxalarına  yayılan 
saqaların Asiyadan (Araz qırağın-
dan)  köçdüyünü  və  bu  köçün 
Ġran-Yunan savaĢından minil öncə 
(m.ö.  XVI)  gerçəkləĢdiyni  He-
rodot da qeyd  etmiĢdir.
105
 Rus  ta-
rixçisi  B.V.Texova  görə  də,  Ön 
Asiyadan
 
saqaların  (skitlərin)  qu-
zey və doğu yöndə köçü belədir:  
 Saqaların
 
Azərbaycana  qayıdıĢı  tarixçilərin  diqqətindən  ya-
yınmamıĢdır.  BaĢqa  rus  tarixçiləri  kimi,  Y.  Krupnov  da  saqa-qamər 
boylarının Ön Asiyaya gəliĢini (qayıdıĢını!) belə verir:  
Azaq  dənizi  yaxasından  qal-
xan qamər və saqa boyları m.ö.VII 
əsrdə artıq Ön Asiyada böyük qüv-
vəyə çevrilib, «regional jandarma» 
rolunda  çxıĢ  edirdi.  Həmin  əsrdə 
bütöv  regionun  geosiyasi  durumu-
nu  dəyiĢən  olaylarda  aktiv  iĢtirak 
edən bu boylar Azərbaycanda azər 
xalqına  qarıĢıb,  Saqa  Eli  (dövləti) 
qurmuĢdular. DıĢ oğuz və  Ġç oğuz 
boylarının  qovuĢması  prosesi  ge-
dən  bu  çağlarda  yerlilərin  oturaq 
kulturu  ilə  bura  qayıdan  coydaĢla-
rın köçəri kulturu qaynayıb qarıĢır, 
                                                 
104
  Техов, 1980, 17-18. 
105
 Геродот, IV. 7,11. 

---

 
221 
fomalaĢan azər xalqının dili  də zənginləĢirdi.  Lakin 
belə toparlanma uzun sürmədi,  iç savaĢlar nədəniylə 
Azərbaycana  gələn  saqaların  elit  təbəqəsi  öz 
tayfaları  ilə  quzeyə  qayıtdılar  və  orada  yenidən 
böyük bir Saqa (Skit) dövləti qurdular.  
Ġlkin Atayurddan dıĢarı köçən türk boylarının saldığı 
yeni  yurdlardan  bəzisi  müəyyən  dövrdən  sonra  yeni  Atayurda 
çevrilmiĢdir.  Ġlkin  yurddan  fərqli  olan  yeni  yurd
 
miqrasiyanın  səbəb-
nəticəsindən,  köçün  böyük-kiçik,  içəri-dıĢarı,  məcburi-könüllü,  uzaq-
yaxın  növlərindən,
 
bölgənin
 
tarixi-coğrafi,
 
sosial-iqtisadi
 
və    etno-
linqvistik
 
durumundan,
 
bölgə  əhalisi  ilə  əlaqənin  loyallıq  dərəcəsindən 
asılı  olaraq  formalaĢa  bilir.  Etnosun
 
və
 
protodilin  yaranıb  formalaĢdığı 
Ġlkin  Atayurd  dövlətsiz  olduğu  halda,  ikinci  vətəni  Atayurd  yapan 
dövlət qurumudur. Ġstər ilkin yurd yerində, istərsə də, bu yurddan dıĢa-
rıda siyasi hakimiyət qurumlarının verdiyi impulsla yaranan Atayurdların 
ortaya çıxması prototürk dövründən sonrakı minillərə aiddir.
106
 Prototürk 
dili  Ġlkin  yurdda  monosillabik  mərhələni  keçirib  baĢa  vurduğu  halda, 
sonrakı yurdlara erkən köçən bəzi türk boyları bu mərhələni yeni vətəndə 
fərqli mühitdə tamamlamıĢlar.  
Ġlkin yurd prtotürk dialektlərində danıĢan boyların birgə ailə ocağı 
idisə, sonrakı yurdlar qonĢu dillərin əlaqəsi ilə yaranan dil ittifaqının tə-
mas məkanı idi. Ġkinci yurdda baĢqa
 
dil
 
ailəsinə
 
mənsub
 
etnosla iç-içə ya-
Ģayan türk boyları istər-istəməz bilinqvizm durumuna düĢür və bu mühit 
yeni dil ittifaqını formalaĢdırır, necə ki, türk-finuqor, türk-monqol-tunqus-
mancur və etrusk (araz)-latın dil ittifaqları olmuĢdur.
107
 
Areal dilçiliyinin 
                                                 
106
 Prototürk dövrü baĢa çatandan minil sonra ilkin yurdda qalan türk boyları islamaqə-
dər Qut, Turuk, Manna, Subar, Mada, Saqa, Alban,  Atropaten kimi bir neçə dövlət və 
bəyliklər  qurmuĢlar  ki,  bu  da  protoazər  və  azər  boylarına  aid  Atayurdun  etnik-coğrafi 
konturlarını  reallaĢdırmıĢdır.  Ġlkin  yurddan  dıĢarıda  ikinci  Atayurdların    yaranmasında 
Saqa,  Hun,  Göytürk,  Uyğur,  Bulqar,  Avar,  Xəzər,  Səlcuq,  Osmanlı  imperiyalarının  və  
baĢqa türk dövlətlərinin böyük rolu olmuĢdur.   
107
 Vaxtilə prototürk dilindən törömiĢ türk dillərini baĢqa dil ailəsi ilə qohumluğu olma-
yan ayrıca «Türk dili ailəsi» sayılmasını təklif edərək, dillərin genetik qohumluğu ilə son-
rakı əlaqə nəticəsində yaranan dil ittifaqı anlamını qarıĢıq salan Nostratik, Boreal, Ural-
Altay və Altay nəzəriyələrini tənqid etmiĢ, bu teoriyalarda «qohumluq» əvəzinə ittifaq-
birlik
 
sözünü
 
iĢlətməyi
 
irəli
 
sürmüĢdüm
 
(Ъялилов,
 
1988,
 
29,
 
34;
 
1989; Azər xalqı,166-
168).  Baxmayaraq  ki,  Altay  teoriyasını  əvvəllər  də  tanınmıĢ  dilçilərdən  bəzisi  qəbul 
etməyib, onu müdafiə edən türkoloqların sayı da artmayıb, hələ də monqol dili ilə türk 
dilini  qohum  sayanlar  vardır.  Prototürk  dilini  ən  azı  10  minil  cavanlaĢdıran  və  onun