«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 6,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Türklərin ikinci Atayurdları 222 verdiyi substrat, adstrat və areal izoqlosları, bir dildən o biri dilə keçən sözlər, yerdəyiĢən toponimlər məsələnin çözülməsində nəzərə alınır. Ġlkin və sonrakı yurdların antropoloji, arxeoloji və etnokultur bəlgələri arasında da müəyyən fərqlər vardır. Bu sadalanan məsələlər kontekstindən problemə baxanda bütün türk xalqlarının ilkin Atayurdunun Ön Asiyada, ayrı-ayrı türk xalqlarının ikinci Atayurdunun isə Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində olduğu aydınlaĢır. Azərbaycan sınırlarından dıĢarıda yaranmıĢ Atayurdlar və ayrı-ayrı türk xalqlarının tarixi Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi üçün nəzərdə tutulmuĢ «Doqquz bitik» mövzusundan kənarda qalsa da, bu yurd- ların bir-iki detalı üzərində durmağa ehtiyac vardır. Çünki bir çox yazar yanlıĢ olaraq, bir-birindən aralı bölgələrdə yaranan türk xalqlarının ikinci Atayurdlarına ilkin Atayurdu «statusu» vermiĢlər. Sonrakı Atayurdların tarixi-coğrafi hüdudları, tarixi xronologiyası ayrıca tədqiqat mövzusu olsa da, hər iki yurd anlamının müqayisəsi üçün onların özəlliklərinə ümumi Ģəkildə baxmaq gərəkir. Bugün 200 milyondan artıq olan türk xalqlarının ümumi sayı tarixi demoqrafiyaya uyğun olaraq, qədimə getdikcə azalır. Lakin Hun çağından Altun Ordu çağına qədər türk boylarının yayıldığı ərazilərin tutumu çağ- daĢ tutumdan xeyli artıq idi. Bir ucu Uzaq Doğuda Saxa ölkəsini əhatə edən, digər ucu isə Avropanın göbəyinə çatan belə yayılmaların zaman- zaman artıb-azaldığını görmək olur. Qara dənizin batı yaxaları ilə Baykalın batı hövzəsi arasındakı geniĢ məkanda tarixi miqrasiyalarla boĢalıb-dolan bölgələr gəlib bugünkü durumda dayanmıĢdır: yaĢını «türk dilinin monqol dilindən ayrıldığı Hun çağı» ilə baĢlandığını güman edənlərin bir qismi bunu bilərəkdən edir, bir qismi isə məsələnin mahiyətini anlamadan bunu təkrarlayır. 223 Son 4-5 minildə türk boylarının Avrasiyada çox geniĢ ərazilərə yayılmasına baxmayaraq, ikinci Atayurd o qədər də çox deyil, minillər boyu yalnız bir neçə etnik-kultur bölgədə yaranmıĢ dialekt yaxınlığı və etnoqrafiya eyniliyi ilə bütöv görünən türk xalqlarının sayı qədərdir. Tarixi köçlər nəticəsində ikinci Atayurddan çıxıb, baĢqa bir etnokultur bölgədə üçüncü Atayurd yaradan boylar da vardır. Bu yurdları batıdan doğuya sıralasaq, səkkiz əsas yurdun Anadolu-Azərbaycan, Quzey Qafqaz ilə Azaq dənizi yaxası, Ġtil-Ural bölgəsi, Orta Asiya ilə Qazaxıstan, Doğu Türküstan, Altay-Tuva və Baykal bölgələrində yerləĢdiyini görmək olar. 108 Bu yurdlardan bir neçəsini gözdən keçirək: (1) Türk xalqlarının ikinci Atayurdu baxımından klassik örnək olan Anadolu həm də özəl etnik tarixi ilə seçilir. Belə ki, prototürklərin Ġlkin Atayurdunda batı bölgələri təĢkil edən Doğu və Güney-Doğu Anadoluda m.ö. III minildən sonra türklərin etnik seyrəlmə olayı yaĢansa da, burada qalan azsaylı qaĢqay, urmu, subar//sabir, kuman (iki ayrı bölgədə), matien- ermən, kumuq və baĢqa türk boyları saqa-qamər boylarının qayıdıĢından sonra xeyli dirçəlsə də, Mada çağından islama qədər ayrı-ayrı dövlətlərin təsir dairəsində olduğu üçün ayrıca dövlət qura bilmədilər. Asur-Urartu dövlətlərinin arasında 250 il müstəqil qalan Subar bəyliyi də m.ö. 672-də Asur çarı Asarxaddon tərəfindən yağmalanıb dağıdılmıĢdı. 108 Bu ikinci Atayurdlar yanlıĢ olaraq, türklərin ilk Atayurdu sayılmıĢ, hər bir yazar sub- yektiv baxıĢla uyğun bildiyi bölgəni ilkin Atayurd kimi seçmiĢdir. Ona görə gə «Türk tarixi» kitablarında elmdən uzaq (bir neçə ilkin yurdu olan) bir durum ortaya çıxmıĢdır. 224 Azaq yaxalarından m.ö.VIII əsrin sonunda Anadoluya qayıdan qa- mər boyları burada bəylik qurmuĢdu. Azırbaycandakı Saqa elinin batıda uzantısı olan Qamər bəyliyi Anadolunun quzey-batısında idi, buradan batı və doğu bölgələrə vaxtaĢırı yağma akınları edən qamər atlı alayları Asur, Urartu və Friqiya dövlətlərinin yıxılmasında mühüm rol oynamıĢlar. An- caq Lidiya kralı Aliatt onları yenəndən sonra Qamər bəyliyi zəifləyib da- ğıldı. Lemni adasında təxminən m.ö. 690-larda göytürk və etrusk əlifba- larının ortaq variantı olan bir abc ilə Aker Taqar Ģadın bəngüdaĢına türcə yazılan yazının da qamərlərə aid olduğunu güman etmək olar. Hələlik bu yazı bəlli olan qədim türk yazılarının ən qədimidir. Ümumiyətlə, qədim türk bəlgələri ilə dolu olan Anadoludan tarixçiləri Ģoka salacaq bəlgələrin zaman-zaman otraya çıxacağına əminəm, necə ki, haqqında öncə yazdı- ğım güney-doğu bölgədəki Kuman bəyliyi ərazisindən (Hakkari) bu ya- xınlarda ən qədim türk daĢbabaları üzə çıxdı. Əvvəllər Qamər bəyliyi olan bölgəyə soralar vaxtaĢırı sızan bun- türk, vənənd, qıpçaq və sair boylarla baĢlanan konsolidasiya oğuz-səlcuq axınları ilə gücləndi. Türkmənistandan gələn köçlər burada mövcud olan dərəbəyliklərin toparlanıb dövlət qurmasına Ģərait yaratdı. Osmanlı impe- riyası Anadolunu burada toparlanan yerli və sonradan gələn türk boyları- nın ikinci Atayurdu kimi qurulmasına Ģərait yaratdı. Ulu Atatürksə bütün türk xalqlarının güvənc yeri olan bu Atayurdun Türkiyə, millətin türk adı daĢımasını rəsmiləĢdirdi. Beləliklə, Ulu Türk Babanın qədim ocağında Ġlkin Atayurdun bir parçası və yeni Atayurd olan Anadoluda doğulan sonbeĢik yavrular baĢqa bölgələrdə yaĢayan qardaĢların sırasında «türk» adı daĢımaq Ģərəfinə nail oldular. (2) Qut ilə Saqa çağı arasında Azərbaycan bölgələrinin protoazər (m.ö.XXIII-VII əsr), sonralar da azər//xəzər boylarının ikinci Atayurduna çevrilməsi haqqında yuxarıda danıĢmıĢdıq. Bu yurdun özəlliyi ondadır ki, bütövlükdə ilkin yurdun sıxılmıĢ sınırları daxilindədir və burada yaranan dialektlər prototürk dialektlərinə məxsus əlamətlərin bəzisini donuq for- mada saxlamıĢdır. 109 Məsələn, prototürk çağından qalma d~y, r~z, l~Ģ, k~s, k~Ø dialekt fərqləri ayaq~adaq, ir~iz, dəl~deş, qarı~sarı «qarĢı», Yüklə 6,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|