«Doqquz Bitik» sırası

Aralıqdənizi  sahillərində  türklərin  tarixi  varlığı  yunan  və 
latın dillərinin yaranmasından, yunan-rum dünyasının ortaya çıxmasından 
əvvəldir
».
102
 Vaxtilə, türk tarixinə sağlam baxıĢı ilə ətrafındakı alimlərdən 
fərqlənən  Atatürk  də  Anadoluda  türk  izinin  miladdan  öncəki  minillərə 
gedib çıxdığını söyləmiĢdir. 
Göründüyü  kimi,  müxtəlif  elm  sahələrinin  ortaya  çıxardığı  tarixi 
bəlgələr türk etnosunun ilkin Atayurdunun Ön Asiyada yerləĢməsi fikrini 
obyektiv  məcraya  salır.  Bu  fikri  təkzib  etmək  istəyən  subyektiv  baxıĢlı 
yazarlar  yuxarıda  sa-
dalanan  bəlgələri  bir-
bir  təkzib  etmək  üçün 
əks  dəlil  gətirmək
 
zo-
rundadırlar,
 
fəqət
 
əla-
həzrət  Tarix
 
onlara  bu 
bəlgələri vermir. Urmu 
teorisi  isə  tarixi  bəlgə 
sarıdan  sıxıntı  çəkmir.  
Beləliklə,
 
bəzi  Dünya 
xalqlarının  ortaya  çıx-
dığı bəlli bölgələrin or-
tasında,  ilk  mədəniyət 
beĢiyi Ön
 
Asiyada türk 
etnosunun  doğulduğu 
Atayurd belə görünür: 
                                                 
100
  ИДВ, 1988, 40-41. 
101
  Azər xalqı, 47-53. 
102
  Самойлович, 1935, 119. 

---

 
219 
Ön Asiyada türk etnosunun qədim etnik-kultur arealı 
zaman-zaman daralsa da, vaxtilə buradan getmiĢ saqa-
qamər  boylarının  qayıdıĢı  türk  etnik  sıxlığını  xeyli 
artırıb,  protoazər  boylarını  dirçəltdi.  Saqa  və  qamər 
boylarının  Azərbaycana  qayıdıĢı  Azər  xalqının  və 
azər türkcəsinin yaranma prosesini baĢa çatdırdı.
 
Azər 
xalqı formalaĢana qədər Atayurdda keçirdiyi protoazər dövrü m.ö. II mini-
lin ortalarından baĢlayıb m.ö.VII əsrə
 
qədər
 
davam
 
etmiĢdir.
 
Türk boyları-
nın Atayurddan ikinci
 
böyük
 
köçü (m.ö. II minil) burada qalan türk etno-
sunun demoqrafiyasında böyük itki və etnik seyrəlmə ilə nəticələnsə də, 
artıq m.ö. XV əsrdən sonra lokal bölgələrdə qalan türk boyları içində dörd 
dialekt üzrə protoazər dilinin və  xalqının  formalaĢma  prosesi  də  baĢlan-
mıĢdı. Bu baxımdan, ikinci Atayurdda formalaĢan digər türk xalqlarından 
fərqli olaraq, Ata ocağında qalan azər-xəzər boylarının Atayurdu kənarda 
deyil, prototürk yurdunun içində idi. Bu yurdun güney və güney-batı coğ-
rafi hüdudları xeyli içəri çəkilmiĢ, oralar baĢqadilli etnoslarla dolmuĢdu. 
Zaman-zaman Azərbaycana saqa-qamər, hun, bulqar, subar, qıpçaq, oğuz 
boylarının qayıtması azər etnik coğrafiyanın bərpa oluması ilə nəticələndi. 
 
Ərəbdilli  qaynaqlarda
 
«Azərbay-
can  xəzərlərin  ölkəsidir»  və
 
«Azərbay-
can  qədimdən  türklərin  yaşadığı  ölkə-
dir» kimi  deyimlər  gerçək  durumu bil-
dirirdi.
103
 
Bugünkü  azər  türklərinin  ya-
Ģadığı etnik coğrafiya vaxtilə protoazər 
boylarının  yayıldığı
 
tarixi
 
coğrafiyanın 
hüdudları
 
ilə üst-üstə düĢür: 
Saqa kulturunun Ön Asiyada ya-
randığını
 
vurğulayan
 
tanınmıĢ  rus  ta-
rixçisi M. Ġ. Artamanovun fikrini «mə-
sələyə düzgün yanaĢma» kimi dəyərləndirən B.V.Texov arxeoloji bəlgə-
lərə
 
söykənərək
 
yazır ki,
 
saqa boyları Qafqazın və
 
Qaradənizin quzeyinə 
getməmiĢdən öncə uzun müddət Ön Asiyada yaĢamıĢlar. Saqa kulturunu 
                                                 
103
    Бцнйадов,
 
1989,  174;    Azər  xalqı,  10-33;    Ġbn  Xordadbeh  ərəblərə  qədər  Aran, 
Curzan  və  əs-Sisacan  bölgələrinin  xəzərlərə  tabe  olduğunu  yazırdı  (Ибн  Хордадбех, 
1986, 108).