«Doqquz Bitik» sırası

Bölgəsəl 
sözlər  

---

 
63 
Göydəki
 
Yaradıcı
 
prototürk  dilində
 
«tanrı»
 
anlamında
 
*Teñeri  (Ten-
geri) adı ilə adlanmıĢ, bu tanrı sözü qədim çağlardan bugünə qədər ayrı-
ayrı türk dialektləri üzrə Tañrı, Tenqeri, Tenqri,
 
Tenqer,
 
Dingir,  Tārı fo-
netik variantları ilə iĢlənmiĢdir. Azərbaycanda Dingir-bulaq, Dingir-dağı 
toponimləri  deyimində  hətta  [cingir]  forması  yaranmıĢdır.  Ġkiçayarasına 
IV minildə gələn sumerlər yerli türk boylarından eĢitdiyi *Teñer (Tenqer) 
deyimini  mixi  yazı  yarananda 
DĠNGĠR
  loqoqramı
 
ilə  vermiĢ,  sonralar  bu 
yazı sistemini qəbul edən elam, akad-asur, het, hurri, urartu xalqları yazı 
vasitəsilə yayılan həmin loqoqramı «tanrı» determinativi kimi iĢlətmiĢlər.  
Beləliklə, prototürk teonimi həmin xalqların
 
yazısında tanrı adları-
nın qarĢısında iĢlənməklə bütöv Ön
 
Asiyaya yayılmıĢdır. Lakin hər xalq 
onu öz dilindəki «tanrı» sözü ilə oxumuĢdur, yalnız sumerlər bu sözü türk 
xalqlarında olduğu kimi, sağır nun-u iki samitə (ñ
 
>
 
ng) ayırıb, dingir Ģək-
lində  yazıb-oxumuĢlar.
1
 Tanrı  sözündə  göy-səma  və  tanrı  anlamı  olması 
bu  sözün  çin  dilinə  keçmiĢ  variantında  da
 
özünü
 
göstərir.  Çin
 
dilində
 
«r»
 
səsi
 
olmadığından
 
onlar
 
bu
 
türk
 
sözünü  «göy»
 
və
 
«tanrı»  anlamında
 
t`ien 
Ģəklində  iĢlətmiĢ,
 
Tanrı  dağı  adını  T`ien-ġan  formasında  vermiĢlər.  Et-
rusklar da «tanrı» anlamlı Ten (ten-ri) sözünü Ġtaliyaya aparmıĢlar. Hətta, 
bu dildə
 
[Tinas-oklenar] kimi oxunan  «Tinoğulları» deyimi (Tinasclenar) 
vardı. 
Sonrakı bitiklərdə tanrı sözünün geniĢ yozumu (VI Bitik) və etimo-
logiyası (VII Bitik) verilsə də, onun Ön Asiya izoqlosu olmasını, Azərbay-
candan  doğu  və  batı  ölkələrə  aparılmasını  göstərən  bir-iki  örnəyi  Urmu 
teoriyasının bəlgəsi kimi burada təkrarlamaq gərəkir: 
 teñri damğasının oxunuĢu - [teñ//tiñ, tañ//dañ, teñri//tengri]  
Tanrı sözünün ilkin forması: *teñ-ir-i  >  teñri 
Tanrı  sözünün  müxtəlif  dillərdə  deyiliĢi:  monqol  [tengeri],  sumer 
[dingir], cin [t`ien, tienli] > kore [tienli], yapon [ten], etrusk [ten//tin] və s. 
Ön Asiyada Tengir türk sözü yalqız deyildir, burada çoxlu türk-hat, 
türk-sumer, türk-elam, türk-het, türk-urartu qutsal söz paralelləri də vardır 
və  bu  areal  izoqlosları  prototürk  etnosunun  həmin  xalqlarla  olan  qədim 
                                                 
1
 Mahmud
 
KaĢğari