«Doqquz Bitik» sırası

az, as 
azər, asar, asur, qasur  
albastı (albaĢlı)     
alp, alpan 
araz 
 
baq, baqa, bayat 
baba 
qaĢqay (boyadı)   
quday  
qut (ruh, can) 
Kuər (hun iyəadı), kiur (ki-ú-
ru-um lulularda «tanrı»)  
gedar (boyadı) 
tarxan 
tenger       
Turan 
 
tur 
turuq, türk (boyadı) 
BaĢqa dillərdə qarĢılığı 
d
Azaq (sumer), Az-div (qədim pers) 
d
AĢĢur (asur), 
d
Ahura (qədim pers) 
Lamastu demonim (elam)    
Alb demonim (german), Alpan (etrusk) 
d
Araza (urartu)    
d
Baq (hurri, pers)  
d
Baba (sumer, hurri, urartu)      
d
KaĢqay (hat, het) 
d
Xutuinie (urartu), Xuda (pers)   
kut «ruh» (hat), KudĢu «qutsal» (ivrit) 
d
Quer (urartu yazısı), kiri «sahib», kiri-
riĢa «böyük tanrıça» (elam) 
d
Gidar (elam)  
d
Tarxuntas (het), Tarxan teonim (etrusk) 
Dingir «tanrı» (sumer)  
d
Turani (urartu), Turan teonim (etrusk)  
d
Tiru (elam), 
d
Dur (kassi)  
Turk tapınaq adı (hay-erməni) 
Göründüyü kimi, türkcə qutsal anlam daĢıyan sözlərin Ön Asiya 
dillərində
 
yayılması tarixi
 
Sumer
 
çağından üzübəri böyük
 
bir zamanı əha-
tə edir.
 
Ön Asiyadan bu tanrı, iyə və qut adlarını götürüb
 
Altaya qədər 
daĢıyan
 
türk
 
boyları batı yöndə olan sonrakı miqrasiyaları ilə həmin söz-
ləri bir qisim Avropa xalqlarına da ötürə bilmiĢlər.
4
 
Qutsal  sözlərdən  söhbət  açılmıĢkən,  qeyd edim ki,  qədim  bölgəsəl 
sözlərdən biri də elə qut sözüdür. Bu prototürk sözü qut, kut, xut Ģəklində 
əksər türk dillərində qalmıĢ və qədim «ruh» anlamını saxlamıĢdır.
5 
Tanrı 
adlarından
 
biri kimi türkcə yaranan Qut,
 
Quday adının kökündə də həmin 
                                                 
4
 Sumer  teonimləri  sırasında  taxıl,  buğda  tanrısı  AĢnan  və  Uqarit  mətnində  məhsuldarlıq 
tanrısı kimi verilən ‟AĢtar adı da diqqəti çəkir, belə ki, türk dillərindəki «aĢ» (buğda) bu 
teonimdə əks olunmuĢdur. Bu baxımdan,
 
Taru
 
(hat),
 
Dur
 
(kassi),
 
Tiru (elam) teonimləri, 
Elam
 
yazılarında
 
Uduran,
 
Sapak, Sunqursara,
 
Karsa
, 
Aypaksina, Silaqara tanrıadları, hurri 
yazısında  yeraltı  dünyanın  tanrısı  kimi  U.GUR  Ģəklində  verilən,  lakin  fonetik  oxunuĢu 
müəyyən olunmamıĢ ad, subar türk boyunun ene, hurrilərin eni dediyi «tanrı» sözü özəl 
araĢdırma mövzusudur. Bir Urartu yazısında (IX əsr) tanrı və iyələr sırasında Araza 22, 
Kuera  15,  Turani  5-ci  yerdə  verilmiĢ,  40-cı  yerin  sahibi  isə,  adı  çəkilməsə  də,  Kuman 
Ģəhərinin iyəsi kimi təqdim olunmuĢdur (Меликишвили, 1954; Çilingiroğlu, 1997, 154). 
5
 Räsänen, 1969, 205. 

---

 
66 
qut
 
sözü durur; regiona gələn irandilli
 
boylar onu alıb
 
Xoda Ģəklinə salmıĢ 
və bu bumeranq teonim yenidən azər dilinə Xuda formasında qayıtmıĢdır. 
Görünür
, 
m.ö. II-I minildə
 
as-german və ya saqa-german əlaqələri çağında 
bu iyəadı
 
german boylarının
 
dilinə Qod,
 
Qut teonimi kimi
 
keçmiĢdir
, 
lakin 
daha qədim çağlarda
 
Ön
 
Asiya izoqlosu qut hat dilində iĢlənmiĢ
,
 bura gə-
lən
 
hetlərin
 
ritual  məzmunlu  yazısında  «ruh»
 
mənalı  hat  sözü  kimi  qeyd 
olunmuĢdur. Qədim dillər üzrə tanınmıĢ alim Vyaç.Vs. Ġvanov həmin het 
qaynağındakı kut sözünü türk-hat paraleli kimi qeyd etsə də, bu dillər ara-
sındakı əlaqəni Ģərh etməkdə məlum çətinliklə qarĢılaĢmıĢdır, çünki Altay 
nəzəriyəsinə görə, 4-5 minil zaman və bir-birindən uzaq (Anadolu-Altay) 
böyük məkan fərqi fantastik görünür. Lakin zaman-məkan ölçülərinə sığ-
mayan  bu  fakt  izah  olunmalı  idi.  Ona  görə  də,  alim  Anadoludan  «ruh» 
anlamlı kut sözünü Altaya aparan etnosun türk deyil, hər hansı bir  «ölü 
dil» (?) olduğunu yazmaqla vəziyətdən çıxmağa cəhd etmiĢdir.
6
 Halbuki, 
Urmu teoriyası baxımından bu fakt çox doğaldır.
 
 
Hat dilində kut «ruh»
,