«Doqquz Bitik» sırası

 
//
 
idi 
sözü ilə bildirilir. 
Prototürk  boylarının  batı  yöndə  miqrasiyası  ola  bilsin  ki,  Uqarit, 
Ebla  bölgələrindən  çox  uzağa  gedir.  Görünür,  uzağa  getdikcə  onların 
yalnız niĢanələri qalmıĢ, özləri isə yerli xalqların içində ərimiĢlər. Bu ba-
xımdan, olsun ki, Cəbəllütariq boğazı bölgəsində indiki Tenjer (Tanjer) Ģə-
hərinin əvvəlki Tenqiz adı belə miqrasiyanın bəlgəsi kimi qalmıĢdır. Ten-
qiz adı sonralar latın (z~r) və ərəb (q~j) dillərinə uyğun Tenqer 
> 
Tenjer 
Ģəklini almıĢdır. Plutarx yazır ki
, 
liviyalıların
 
dediyinə  görə
 
Antey
 
həmin 
Tenqis Ģəhərində dəfn olunub.
12
  
Bölgəsəl  izoqloslar  ayrı-ayrı Ģəkilçiləri də  əhatə  edir.  Dildə  bume-
ranq sözlər  olduğu  kimi,  baĢqa dillərə  keçən Ģəkilçilərin müəyyən dövrdə 
geri qayıtması halları olur.
 
QonĢu dillərdə paralel Ģəkilçilər uzun müddətli 
kontakt nəticəsində ortaya çıxır.
 
Bu durum
 
coğrafi
 
adlarda
 
iĢtirak
 
edən
 
-lu
, 
-ar
, 
-aq
, 
-uq
, 
-an
, 
-qan
, 
-van
,
 
-Ģen
, 
-bi
, 
-bat,
 
-(a)bad kimi bir çox Ģəkilçilərdə 
                                                 
10
 Bu sumer adının GilqamıĢ deyil, Bilqamıs olması haqqında bax: Celilov, 1985.  
11
 Эбла, 285;  
12
 Плутарх, «Серторий», IX; Əlbəttə, bu Ģəhər adı təsadüfi oxĢarlıq da ola bilər. BaĢqa 
bir Deniz adlı qala Rodop bölgəsində qeyd olunmuĢdur (Прокопий Кесарийский, 267). 

---

 
69 
özünü göstərir ki, belə bumeranq
 
və paralel faktları bölgəsəl toponimlərin 
Ģərhində diqqətə almaq gərəkir.
13
 Türk  dilinin  Ön  Asiya  dilləri  ilə  əlaqəsi 
sonrakı  ayrıca  bitikdə  geniĢ  veriləcəkdir;  sumer,  elam,  kassi,  akad-asur, 
hurri, urartu olü  dilləri ilə  yanaĢı,
 
bölgədəki  hay-erməni
, 
iran  və  qafqaz 
dilləri
 
ilə
 
müqayisələr
 
aparılacaqdır
. 
Burada
 
yalnız
 
coğrafi adların
 
yaran-
masında  iĢtirak  edən  bəzi  qlossalar,  topoformantlar  nəzərdən  keçirilir.
 
Belə  ortaq  elementlər  çox  qədimdən  türk  dialektləri  və  baĢqa  dillərdə 
iĢləndiyi üçün hər söz və Ģəkilçinin xeyli fonetik variantları yaranmıĢdır. 
Bəzi sözlərin
 
(*oq
 
«qəbilə» 
> 
-oq/-uk/-aq/-k; *bud «boy»
 
> 
-but) ĢəkilçiləĢ-
miĢ
, 
bəzi sözlə Ģəkilçinin
 
(-da
 
+
 
eĢ
 
=
 
-daĢ) və iki Ģəkilçinin  (-la
 
+
 
-ar
 
=
 -lar) 
birləĢmiĢ variantı da yaranmıĢdır ki, bunları əks etdirən
 
misalların sayını
 
xeyli artırmaq olar.
14
 Çox da dərinə  getmədən, ilk baxıĢda aydın seçilən, 
lakin ayrı-ayrı inkiĢaf yolu keçmiĢ Ön Asiya coğrafi terminlərin yozumu-
na öncə ev, oba, ordu, vətən, vəng, abad, bad, bud, Ģen  kimi sözlərdən 
baĢlayaq. 
                                                 
13
 Belə
 
ki,
 
indi
 
topluluq bildirən
 
(-lu,
 
-la,
 
-ul;
 
-ar,
 
-ur,
 
-qur;
 
-uk
, 
-ak,
 
-ku,
 
-ka,
 
-ki; -an, -qan, 
-un, -qun, -na; -at, -ut, -da, -te, tu; -aĢ, -uĢ) Ģəkilçilərlə yaranmıĢ KeĢiĢli, Ustaclu, KeĢlə, 
Yayla; Suvar, Samur, AlaĢar, Bığır; Azıx, Qazax, Axıska, Zalxa, Kələki; Alpan, Turan, 
Qafan,  Kumbosqan (Özbək eli), Beyləqan, Qarkın, Bozalqan(lı), Quturğan, Qarxun; Qa-
bartı, Qarxut, Corat, Saatlı (Sakat-lı); AvaĢ, ArıĢ, AlaĢa, AquĢa tipli toponimlər olduğu 
kimi,  həmin  Ģəkilçilər  asur-urartu  qaynaqlarında  qeyd  olunan  qədim  Azərbaycan  topo-
nimlərində də görünür: KiĢeĢlu, Esamul, Taurla, Atlila; Subar, Sibur, Sibar, TilaĢur, Ni-
kur,  Babarur,  KiĢkidar,  Simqur;  Kinuk,  Tunak,  Kuqanaka,  ġatiraraqa,  Sukka,  Zirziku, 
ġanaĢtiku,  Armanqu, Kinqikanqi, Bit-Umarqi, Bit-Sanqi, Sanqi-but, Bit-Tassakki, ġik-
rakki,  Siqrakki;  Parsan,  ġaĢqan,  Urimzan,  UĢkakan,  (Ebla  arxivində:  Appan,  Daqilan, 
Barxan, Bisan,
 
Bit-Kappan,
 
MiĢlan),
 
Barqun,
 
Yatqun,
 
Zinqun, Qinzin, Gilzan, Abitikna, 
Urena, Saksuknu, Bikni, ġalaxmanu, Kinixamanu, Harruna; Asat, Kuakinda, Arsita, Tu-
taĢdi, Qingirde, Armed/Armaid, ġurqadi, Arakuttu, Bit-Matti, Bit-Zatti, Zakruti, UyiĢti, 
Alate,  Birute, Bustu/Busutu,  Parsintu,  Kisirtu,  Ġritu,  Suritu,  Ġzirtu;  AraziaĢ,  ErenziaĢ, 
ElenzaĢ,  AranziaĢ/AranzeĢu,  SaradauĢ,  TukliaĢ/TupliaĢ,  SassiaĢ,  SiraĢ,  SanaĢ,  UĢtaĢĢa, 
MasirauĢ, KibaruĢ, KuĢianaĢ, UlmiĢ, ElaquĢ və sairə.  
14
 Bölgəsəl qlossaların təhlilində dilin belə inkiĢaf qanunları diqqətə alınmalıdır. Məsə-
lən,  «duvan» etnoniminə  və  «daĢ» sözünə qoĢulan  «-dı»  Ģəkilçisi ilə düzələn Duvannı, 
DaĢdı toponimində
 
«-lı»
 
Ģəkilçisinin  nə üçün dəyiĢdiyini bilmək gərəkir.
 
Əgər tədqiqatçı 
«l»  samiti  ilə  baĢlanan  Ģəkilçinin  müəyyən  samitlə  bitən  sözlərə  qoĢulanda  «l»  səsinin 
«d»,  «t»,  «z»,  «n»,
 
«r»
 
samitlərinə
 
çevrilməsini,
 
dildəki
 
assimliyasiya  qanununu  bilməsə,