«Doqquz Bitik» sırası

ban ~ van;  oba-n  
> (
aban ~ avan 
>)
 ban~ van
 
 
eb-at 
>
 bat ;  oba- t/d  
>
 (abat ~ abad 
> ) 
bad
 
                                                 
16
 Bu determinativlər ÂLU,  MÂTU kimi də verilir (Мещанинов, 1978, 103, 240).  
17
 Çoxluq,  topluluq,  cəmlik  çaları  bildirən  Ģəkilçilərin  tərkibində  -z/-r,  -l/-Ģ,  -q/-k  səs-
lərilə yanaĢı -n, -t samitləri də vardır; ərən, turan, alpan, barsqan, qurqan, arqun, elat, 
içalat  sözlərində  olduğu  kimi,  -an/-ən,  -ın/-un,  -qan/-qın,  -at/-ut  Ģəkilçiləri  ilə  düzələn 
çoxlu coğrafi adlar vardır. Ön Asiyaya gələn irandilli boyların dilindəki -an, Ġkiçayarasına 
gələn  samilərin  dilindəki  -at/-ət  Ģəkilçisi  burada  olan  analoji  Ģəkilçinin  coğrafi  adlarda 
iĢlənmə tezliyini xeyli artırmıĢdı. 

---

 
72 
Yeni  yaranmıĢ  belə  topoformantlar  dillər  və dialektlər  üzrə  çeĢidli 
əlavə  fonetik  görkəm  (avand,  vəng)  və  semantik  çalar  alır.
18
 Naxçıvan
, 
Ordubad kimi
 
adlarda artıq
 
avan, abad yox, van, bad formaları iĢtirak edir. 
Van formantına nisbətən bat/bad formantı çox qədim çağda müstəqil sözə 
çevrilmiĢ
, 
onun
 
«divar»
 
anlamı
 
da  yaranmıĢdır.
 
Dilimizdə  təndirin  badı 
deyimi həmin anlam çalarını saxlamıĢdır.
 
Bu sözlə yaranan Ordubad adı-
nın birinci tərəfi də qədim azər onomastikası üçün xarakterikdir.
19
  
Ordu-Balık,
 
Qızıl-Orda
 
kimi
 
adlarda
 
iĢlənən
 
ordu/orda  sözünə  qədim 
Ön Asiya və Azərbaycan yeradlarında rast gəlmək olur: Elam Ģəhəri kimi 
verilən Urdalik(a) və Əhəməni dövrü Babil sənədində Kukurdi  yeradları  
«orduluq» və «göyordu» anlamına uyğun gəlir. Urartu çarı Sarduri Təbriz-
Naxçıvan arasında zəngi boylarının yaĢadığı Sanqi-but bölgəsində, KiĢpal 
dağının döĢündə qala tikdirir və qaynaqlar bunu Sardurixurda kimi verir. 
Göründüyü kimi,
 
urartu qarnizonu üçün tikilmiĢ bu qalaya yerli zəngi boy-
ları  «Ģahın  ordugahı»  anlamında  Sardurun-Ordası  demiĢlər  və  bu  yerli 
deyimi
 
urartular
 
öz
 
dillərinin
 
qramatikasına uyğun
 
Sardur-ix-urda Ģəklinə 
salmıĢ, asur qaynağı da onu 
URU
Sardurixurda kimi vermiĢlər.
20
  
Areal  izoqlosu  olan  patin,  batan,  vatan  (vətən)  sözləri  də  analoji 
dəyiĢmələrlə ortaya çıxmıĢdır. Anabad, Batabat, Güləbat, Kasabet, Baran-
bet  toponimlərində  olduğu  kimi,
 
qədim
 
Akbatan
 
(Həmədan),
 
Atropaten  və 
Urmu hövzəsində  asur qaynağının
 
qeyd etdiyi qədim Kilambati qalasının
, 
Andarpatin
, 
Andirbatian/Andirpattian  bölgəsinin
 
adı  bat/batan/patin  sö-
zünü əks etdirir.
 
Ceyranbatan tipli adlardakı batan isə xalq etimologiyası 
ilə  bağlı  ayrı  məzmunlu
 
söz
 
olub
 
«batmaq»  anlamı  daĢıyır.  Bat  sözünə 
yaxın yuxarıda qeyd etdiyimiz ayrı
 
yolla yaranan but  sözcüyü də vardır. 
                                                 
18
 Bəzi türk dialektləri «nd, nt, nc, ng» səsbirləĢməsinə meylli olduğundan qılıc > qılınc, 
səməd >səmənd, penir > pendir, tüfək >tüfəng kimi dəyiĢmələrə yol verir. Belə dialekt 
mühitində  avan  >avand,  bud  >  bund,  van  >  vəng  variantları  ortaya  çıxa  bilir.  Ayrıca