73
Boy
(bod)
sözünün
ĢəkilçiləĢmiĢ
bu
variantı Qırğız elində
qırxoğul
boylarından biri olan
uzunbut etnonimi (uzun-but), Azərbaycanda
Soltan-
bud (soltan-bud), Ağcabədi (ağca-budu) toponimləri əks etdirir. Qədim
Azərbaycan ərazisində asur qaynaqları Sanqibut, Karsibut, Saqbut, Qızıl-
bud bölgələrinin adını qeyd etmiĢdir. Bu bölgələr «zəngi yurdu», «karsi
yurdu», «saqa yurdu», «qızıl yurdu» olduğu üçün həmin
but sözü ilə veril-
miĢdir.
21
Hətta, asur yazısı Bit-Sanqi və Bit-Sanqibut formalarını da qeyd
etmiĢdir, yəni
Sanqi-but türk dili modeli,
Bit-Sanqi isə asur dili modelidir.
Beləliklə,
bat formantından fərqli olaraq,
but boyadına qoĢulur və
sumer yazısındakı E, asur dilindəki
bit sözlərinin vəzifəsini daĢıyır. Asur
yazılarında Bit-Baru, Bit-BurutaĢ, Bit-Aqusi, Bit-Kapan toponimləri baru,
burutaĢ, aqusi etnonimlərini ortaya çıxardır ki, bunlar da qədim
bor/
börü,
börüdaĢ,
oquz,
qapan türk boyadlarına uyğun gəlir.
22
Tonyukuk abidəsi
«Türksir bodun yerintə bod kalmadı» (Türk-sir xalqı yerində boy qalmadı)
cümləsi ilə
bodun (xalq) və
bod (boy) sözlərini aydın əks etdirir.
Ön Asiya izoqlosları içində -ba/-ma,
-be/-me/-pe,
-bi/-pi,
-bu/-mu al-
lomorfları ilə görünən
-bi Ģəkilçisi də diqqəti çəkir. Belə ki, bu Ģəkilçini
əks etdirən qədim toponimlər əsasən Azərbaycan ərazisinə düĢür:
23
Belə
adlar sırasında azər xalqının tarixində aparıcı yer tutan
kaspi və
azərbi
21
Bu adlardakı
but sözünü izah etmək üçün bəzi alimlər qədim Qızılbud/Qızılbund
adını Culfa bölgəsindəki
Soltanbud dağı və Beyləqan ərazisindəki
Sultanbud təpəsi ilə
müqayisə edib,
bunda/buda sözcüyünün «dağ» anlamı daĢıdığını güman edir və qədim
Qızılbud adını «qırmızı dağ» kimi verirlər (AT, 1996, 42); Bu yanlıĢ izah baĢqa bir tarix
kitabında da vardır. Burada Qızılbuda «qırmızı təpə»,
Sanqibuta
isə «üç
ayaqlı
dağ qolu»
anlamı verilmiĢdir
(AT,
1994,
100-101); Əlbəttə,
təmiz
türkcə olan
sanqibut (zəngi boyu)
ilə
qızılbud (qızıl boyu) adlarında
but sözcüyünün düzgün anlaĢılmaması bu yanlıĢ yo-
zumları ortaya çıxarmıĢdır. Qızılbud hər hansı bir «qırmızı» dağın deyil,
qızıl boyları ya-
Ģayan böyük bir bölgənin adıdır, buradan axan çaya da Qızıl-üzən demiĢlər. Ġ. M. Dyako-
nov da bu bölgə adının qədim qaynaqda qeyd olunmuĢ
Qizinkissi formasının
Qızılbud
ilə eyni ola bilməsini ehtimal etmiĢdir
(Дьяконов,
1956, 202). Məsələyə alim fəhmi ilə
düzgün yanaĢan tarixçi
əgər türk etnonimlərinə
qoĢulan
but
və
Dostları ilə paylaş: