«Doqquz Bitik» sırası

,
 kürdlər filə
,
 biz də baĢqaları kimi
 
erməni
 
deyirik. Ancaq
 
erməni etnonimi ilk dönəmlərdə bugünkü haylara 
deyil,  tamamilə  baĢqa  dilə  və  kultura  mənsub  subar  türklərinin  ermen 
adlı  boylarına  aid  olmuĢdur.  Haylar  isə  Ermən  ölkəsinə  gələndən  xeyli 
sonra, xüsusilə xristianlığı qəbul edəndən sonra ətraf bölgələrə yayıldıqca 
bu yeni ekoetnonimlə adlanmıĢlar, çünki bəzi qonĢu xalqlar, təbii olaraq, 
onları artıq Ermən (Ərməniyə) əhalisi erməni kimi tanımıĢlar. Haylar da 
həmin
 
ərmən boylarının adını mənimsədikləri kimi,
 
V
 
əsrdə əlifba düzəldib 
özlərinə  tarix  yazanda  qədim  türk-ermən  tarixini  də  özlərinə  çıxmıĢlar. 
Bu  səbəbdən  də,  erməni  adının  mənĢəyindən  danıĢarkən  sonrakı  psevdo-
erməni  haylar  ilə  əsl  qədim  ermənləri  fərqləndirmək  lazımdır.  M.
 
Xore-
natsinin əsərinə Ģərh yazan hay alimi N.
 
Emin qeyd edir ki, özlərini hay 
və «aram soyu», ölkələrini hayots aĢxar, hayots yerkir, Hayastan, Hayas-
tan aĢxar adlandıran haylar heç vaxt özlərinə armeni, ölkələrinə Armenia 
deməmiĢlər.
88
 Anadoluda arimoi (Homer), arme və ermen adlı subar-türk 
boylarının xristianlığa qədər yaĢanmıĢ tarixində hayların yeri yoxdur. 
Balkandan Suriya torpaqlarına, oradan isə sonralar Ermən ölkəsinə 
gələn  haylar  həm  antropoloji,  həm  də  dil  baxımdan  yerli  ermənlərdən 
fərqlənirdi.
 
Daranın Susdakı heykəlinin postamentində müxtəlif xalqları 
təmsil  edən  rəsmlər  və  hər  Ģəkilin  də  üstündə  millətin  yazılı  adı  vardır. 
Bunların sırasında armini rəsmi
 
«hay-armenoid»
 
yox,
 
oradakı digər saqa 
tiplərinə  aiddir.
89
 Bu  fərqi  müĢahidə  etmiĢ  Strabon  yazır  ki,  «ermənilər 
(haylar - F. A.) suriyalılar və ərəblərə yaxın qonĢuluqda yaĢadıqları üçün 
                                                 
87
 Maraqlıdır ki, Qafqaz  xalqları bugün də hayları belə adlandırır: çeçen-inquĢ ermalo,  
dargin ermalan(ti),  abaza armelı,  karaçay-balkar ermenli~yermenli, adıq, kumuq, noqay 
ermeli~yermelı  (OK, 181). 
88
 Хоренаци, 244, 248-249. 
89
 DAFĠ, №4, 1974, səh. 124-125 və 249-250-dəki rəsmlər. 

---

 
101 
təkcə  dillərinə  görə  deyil,  həyat  tərzinə,  bədən  quruluĢuna  görə  də  bir-
birinə bənzəyir».
90
  
Hər halda, Ermən ölkəsinə gələnə qədər hayların həmin ərazilərdə, 
sonralarsa Arme bölgəsində məskunlaĢması hay tarixçilərinin öz yazıları 
və  hay  dilindəki  aramey,  hurr-urartu  sözləri  ilə  ortaya  çıxır.  Beləliklə, 
armenoid haylar fizioloji tipinə 
görə Ermən ölkəsində avtoxton 
xalq  deyil,  daha  doğrusu,  yerli 
ermən 
əhalisi  hay  deyil. 
Qlottogenez  baxımından  hay 
dili  hindavropa  dillərinə  aiddir 
və bu dillərə yaxınlıq dərəcəsinə görə belə sıralanır: 
    
Belə  sxem  vaxtilə  tarixçi  Y.  A.  Manandyanın  irəli  sürdüyü  doğru 
fikrə haqq qazandırır ki, protohaylar Balkan yarımadasında illiriyalılar ilə 
makedoniyalılar  arasındakı  bölgədə  yaĢamıĢlar.  Həmin  yazar  qeyd  edir 
ki,  XIII-XII  əsrlərdə  Kiçik  Asiyaya  enən  haylar  m.ö.VI  əsrdə  Fərat 
çayının yuxarı axarındakı Ermən ölkəsinə gəldikləri üçün adları Bisutun 
yazısına düĢmüĢdür. Ġ. M. Dyakonov isə bu tarixi VI əsrdən XII-X əsr-
lərə  qədər  qədimə  çəkir,  çünki  o  dövrdə  asur  yazılarında  adı  xatırlanan