«Dünya maliyyə böhranları və antiböhran siyasəti: nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə» Zeynalov Vidadi Zeynal oğlu
Yüklə 9,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«Dünya maliyyə böhranları və antiböhran siyasəti:nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə» Zeynalov Vidadi Zeynal oğlu İqtisad elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün 2015
MÜNDƏRİCAT GİRİŞ FƏSİL I. MALİYYƏ BÖHRANLARININ TƏDQİQİNDƏ NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLAR FƏSİL II. QLOBALLAŞMA DÖVRÜNÜN MALİYYƏ BÖHRANLARI FƏSİL III. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANININ SİYASİ-İQTİSADİANATOMİYASI FƏSİL IV. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI ŞƏRAİTİNDƏ TƏTBİQ OLUNAN ANTİBÖHRAN SİYASƏTİ MODELLƏRİ: MAKROİQTİSADİ TƏHLİL VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ (DÜNYA TƏCRÜBƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN MODELİ)
MALİYYƏ
SABİTLİYİ SİYASƏTİNİN PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ NƏTİCƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏBƏDİYYAT SİYAHISI 2 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" TƏDQİQAT İŞİNİN AKTUALLIĞI 2008 2008--ci ci ildə ildə ABŞ ABŞ--da da meydana meydana gəlmiş gəlmiş dünyanın dünyanın maliyyə maliyyə--iqtisadi iqtisadi böhranı böhranı,, yaranmış yaranmış bazar bazar konyunkturası konyunkturası və və məlum məlum iqtisadi iqtisadi hadisələr hadisələr əsas əsas fond fond bazarlarında, bazarlarında, nəticə nəticə kimi kimi əmtəə əmtəə bazarlarında bazarlarında yalnız yalnız milli milli deyil, deyil, həmçinin həmçinin qlobal qlobal miqyaslarda miqyaslarda dərin dərin enmələri enmələri əvvəlcədən əvvəlcədən müəyyənləşdirmişdir müəyyənləşdirmişdir.. Beləliklə, bir ölkədə yaranmış böhran dünya maliyyə və əmtəə bazarlarında gələcək dəyişikliklərin ilkin mənbəyinə və katalizatoruna çevirmişdir. Ölkələrin, o cümlədən, Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrinin iqtisadiyyatın qloballaşması proseslərinə yüksək cəlb edilmə dərəcəsi qlobal miqyaslaradək artmış maliyyə böhranının arzuolunmaz nəticələrinə gətirib çıxarmışdır. Verilmiş problemin təhlili yalnız maliyyə böhranlarının məntiqinin özünün tədqiqinə istiqamətlənməmiş, həmçinin antiböhran idarəetmənin praktiki təkmilləşməsində, bu bazada iqtisadiyyatın idarə edilməsinin səmərəli formalarının və metodlarının yaradılmasında elmi əsas kimi çıxış çıxış edir. Böhranın əsasən 2008-ci ildə yaranmasına və inkişaf etməsinə baxmayaraq, əsas mənfi göstəricilər 2009-cu ilin payına düşür. Ona görə də zamanca əhatəsinə görə bunu 2008-2009-cu illərin böhranı hesab etmək olar. 3 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Problemin işlənib hazırlanma dərəcəsi Ümumilikdə iqtisadi və bəzən maliyyə böhranları problemi həmişə, xüsusilə iqtisadi proseslərin silsiləliyi aşkar olunduqdan sonra aktual olmuşdur. Dissertasiyanın metodoloji bazasının mühüm hissəsini Dolan E., Qoldstayn M., Aqlyetta M., Ansoff İ., Bertran A., Boqdanov A.A., Buaye R., Keyns C.M., Kondratyev N.D., Kruqman P.R., Kuznetsov S., Marks K., Mitçell U.K., Oyken V., Stiqlits C., Tuqan-Baranovski M.İ., Xaberler Q., Şpitqof Y., Yakovts Y.V. və başqalarının əsərlərində maliyyə böhranının səbəb-nəticə əlaqələrinin inkişafı problemlərinə, antiböhran siyasətinin nəzəri və praktiki aspektlərinə həsr olunmuş elmi əsərlər təşkil edir. Ölkəmizin iqtisadçı alimləri, o cümlədən Ə.M.Abbasov, Z.Səmədzadə, Ə.С. Muradov, N.M. İmanov, A. Musayev, M.M.Sadıqov, M.M.Bağırov, D.A.Bağırov, M.X.Həsənli, E.Sadıqov, Ə. Bayramov, Ş.Qafarov, M. Meybullayev, Z.H. İbrahimov, T.Paşa və başqalarının əsərlərini
Amma iqtisadi və maliyyə böhranları probleminin müəyyən və kifayət qədər çəkili işlənib hazırlanma dərəcəsinə baxmayaraq, böhranların təzahürünün regional aspekti və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin spesifikası tərəfdən onların xarakteristikasında boşluq, aydındır ki, ümumilikdə dünya miqyasında onların aradan qaldırılması prosesini çətinləşdirir.
4 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Tədqiqatın predmeti, obyekti və məqsədi Dissertasiyanın tədqiqat predmeti – dünya maliyyə böhranlari . Tədqiqatın obyekti – dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti konsepsiyası. Tədqiqatın məqsədi- dünyanın maliyyə böhranı şəraitində milli iqtisadiyyatların inkişafı prosesinin tədqiqinin nəzəri-metodoloji əsaslandırılması və elmi-praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanmasıdır.
iqtisadi böhran kontekstində maliyyə böhranının mahiyyəti və komponentlərini müəyyən etmək; müasir qlobal maliyyə böhranının meydana gəlməsi və spesifik xüsusiyyətini müəyyən etmək; iqtisadiyyatın qloballaşmasının və liberallaşmasının maliyyə böhranlarına təsirini təhlil etmək; maliyyə böhranının meydana gəlməsi səbəbləri və qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək; 2007-2008 –ci illərdə başlanan maliyyə böhranının şıddətlənməsinə təsir edən amilləri təhlil etmək; maliyyə böhranlarının inkişaf məntiqini müəyyən etmək; qlobal maliyyə böhranının MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına təsir yollarını müəyyən etmək; qlobal maliyyə böhranının Şərqi Avropa və Baltika ölkələrinin iqtisadiyyatına təsirini aşkarlanmaq; qlobal maliyyə böhranının Azətbaycan iqtisadiyyatına təsirini müəyyənləşdirmək; qlobal maliyyə böhranının aradan qaldırılmasında monetar orqanlarının rolunu müəyyən etmək; iqtisadi qloballaşmanın dünya maliyyə böhranının “yoluxucu” təsirinin təhlilinı vermək; meqa, makro və mikro səviyyələrində antiböhran idarəetmənin məzmununu təhlil etmək; qlobal maliyyə böhranı fonunda Azərbaycanda maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi. 5 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Tədqiqatın metodologiyası Tədqiq olunan problematikanın təhlilində əsas metodoloji istinad dünya maliyyə böhranı miqyaslarında təzahür olunan dünya iqtisadiyyatının bütövlüyü haqqında fikirdir. İqtisadiyyata hansısa bir «amorf» təhsil kimi deyil, onun fəaliyyətinin müxtəlif «mərtəbələrini» işıqlandıran konkret məzmunlu bütöv bir orqanizm kimi baxılır. İşdə ümumi elm, induksiya və deduksiya, müqayisəli təhlil, struktur səviyyələr, tarixi və məntiqi, sistemli yanaşma, vahid bütövlüyü metodlarından istifadə edilmişdir. Tədqiqatın normativ bazası kimi Azərbaycan Respublikası maliyyə-bank institutlarının fəaliyyətini tənzimləyən Qanunlar çıxış etmişdir. 6 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Elmi yenilik Tədqiqat aşağıdakı yeni elmi nəticələri əldə etməyə imkan yaratmışdır: maliyyə böhranının mahiyyəti və komponentləri müəyyən edilmişdir; müasir qlobal maliyyə böhranının meydana gəlməsi və genezisinin spesifik xüsusiyyətini təsbit edilmişdir; iqtisadi böhranlar nəzəriyyəsinin tənqidi təhlili əsasında müasir iqtisadi silsilələrin generasiyası mexanizminin tərkibinə maliyyə böhranlarının daxil edilməsi imkanı əsaslandırılmışdır; maliyyə böhranının meydana gəlməsi səbəbləri və qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir; maliyyə böhranın maliyyə aktivləri qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi, maliyyə bazarındakı ümumi vəziyyətin pisləşməsi, xüsusilə milli pul vahidlərinin dəyərsizləşməsi və suveren borcun ödənilməsi problemi və s. geniş təhlil edilməklə göstərilmişdir; 2007-2008 –ci illər qlobal maliyyə böhranının gücləməsinə təsir edən amillər təsbit edilmişdir; maliyyə böhranlarının meydana gəlməsinin 4 qrupu sistemləşdirilmişdir: a) iqtisadiyyatın maliyyə dərinliyinin şişkinliyi; b) hədsiz kredit ekspansiyası; c) maliyyə bazarları agentlərinin psixoloji davranışı; d) iqtisadiyyatın maliyyə sektorunun qeyri-qənaətbəxş tənzimlənməsi; iqtisadi qloballaşmanın maliyyə böhranlarının məzmununa mühüm düzəlişlərin gətirdiyi əsaslandırılmışdır – miqyas effekti: qloballaşma dövrünün böhranları onların miqyaslarını artırmış və onların yayılma müddətini azaltmışdır; mənşəyinə görə: böhranlar yaygınlaşmasına görə regional və qlobal xarakter əldə edir; dövriliyə görə: lokal və regional böhranlar nisbətən qısa müddətdən (5-7 ildən) bir, qlobal böhranlar isə hər 10-12 ildən bir təkrarlanır; 7 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Elmi yenilik (davamı)
təhlil edilməsi təklif edilmişdir: şaquli aspekt – iqtisadiyyat, sahə, ya-rımsahə, müəssisə (şirkət); üfiqi aspekt – rayon, region, ölkə, dünya; tarixi-iqtisadi təhlillərin təhlili ilə iqtisadiyyatın böhrandan əvvəlki yüksək inkişaf templərinin (xüsusilə, Azərbaycanda) maliyyə böhranlarının mənfi təsirlərini minimuma endirməyə imkan verməsi əsaslandırılmışdır;
dövrünün məzmunu və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə onun spesifikası açıqlanmış, maliyyə böhranlarından çıxış prosesini əks etdirən statistik göstəricilərin siyahısı təklif edilmişdir; maliyyə böhranlarının inkişaf mərhələləri təhlili və qiymətləndirməsi elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır; qlobal maliyyə böhranı mühitində Azərbaycan Mərkəz Bankının maliyyə sabitliyinin təminatında rolu elmi cəhətdən müəyyənlədirilmişdir. qlobal maliyyə böhranı fonunda Azərbaycanda maliyyə sabitliyi siyasətinin tətbiqində mövcud problemlər tədqiq edilmiş və onun həlli yollarına yönəlik təklif və tövsiyələr işlənib hazırlanmışdır və s. 8 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" FƏSİL I. MALİYYƏ BÖHRANLARININ TƏDQİQİNDƏ NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLAR 9 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" İqtisadi böhranın iqtisadi silsilə nəzəriyyəsi kontekstində mahiyyəti və komponentləri Silsiləvilik – bazar iqtisadiyyatının başlıca xarakterik cəhəti, onun inkişafının iqtisadi fəallıqdakı dövri tərəddüdlərdə, yəni, qalxmaların və enmələrin növbələnməsində ifadə olunan obyektiv formasıdır. Böhran dövrənin əsas formasını təcəssüm etdirir, onun ifadələrindən biri maliyyə böhranıdır. İqtisadi dövrələrin tədqiqi uzun tarixə malikdir, bununla belə bu problemin bir
belə bir faktı izah etmək olar ki, iqtisadiyyat elmi hələ ki, maliyyə-iqtisadi böhranları proqnozlaqdırmağa və buna əsasən onlardan qaçmaq məqsədilə profilaktik tədbirlər keçirməyə qadir deyildir. Bazar iqtisadiyyatının silsiləliyi bir çox səbəblərlə şərtlənmişdir. Bu səbəblərin tədqiqi bir çox nəzəri konsepsiyalara gətirib çıxarır: 10 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" 1. Silsiləlik və elmi-texniki tərəqqi 2. Silsiləlik və pul-kredit amilləri 3. Bazarın silsiləliyi və ikiqütüblü struktur Silsiləlilik və elmi-texniki tərəqqi Birinci istiqamət iqtisadiyyatın dövriliyini elmi-texniki inqilabın müxtəlif
mərhələlərilə əlaqələndirir, onlar öz növbəsində istehsal amillərinin təkamülünə səbəb olmuşdur. Elmi-texniki dəyişikliklərlə yaranmış dövrələr müxtəlif davamiyyətli ola bilər: •
•
•
Sonuncunu çox hallarda dünya iqtisadiyyatı dinamikasının «Kondratyev dalğaları» adlandırırlar. Qısa dövrələr bəzən də «Kitçin silsilələri» adlandırılır. Bu dövrələr tələb və təklif arasında disbalans yaradan kapital tədavülünün dəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Orta müddətli dövrələr iqtisadi ədəbiyyatda «Juqlar silsilələri» kimi tanınır. N.Kondratyevin «Uzun dalğalar» nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq, uzun müddətli və həddən artıq uzun müddətli dövrələrin maddi əsasını əsas kapitalın kütləvi şəkildə yenilənməsi təşkil edir. 11 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Silsiləlilik və pul-kredit amilləri Bazar iqtisadiyyatının dövriliyi səbəblərini izahedən ikinci konsepsiya pul-kredit alətlərini ön plana çəkir. Bu mənada İrv. Fişerin və A. Fon Hayekin etirazları çox maraqlıdır. XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən M.Fridmanın dövriyyələrin pul konsepsiyası geniş yayılmışdır, bu konsepsiyaya əsasən dövrə dinamikasında pul kütləsinin təklifinin volatilliyi həlledici rol oynayır ki, bu da hökumətin günahı ucbatından baş verir.
Pul kütləsində kəskin dəyişikliyə gətirib çıxaran antidövrilik siyasətinin yerinə Fridman onun ildə 3-4% həddində sərt reqlamentasiyasını təklif etmişdir. Fridmanın dövrənin pul nəzəriyyəsinin inkişafı amerikan alim R.Lukas tərəfindən həyata keçirilmiş pul şoklarının təhlilidir. Onun nəzəriyyəsində müxtəlif şok vəziyyətlər və böhranlar yarada bilən iqtisadi subyektlərin fəal davranışı ön plana çəkilmişdir. Belə bir faktı xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, pul-kredit sferasında meydana gələn şok amillər bu gün də dövrələrin maliyyə xaosu (panikası) olan komponentinə böyük təsir göstərir. 12 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Bazarın silsiləliyi və ikiqütblü struktur Dövri tərəddüdlərin üçüncü nəzəri istiqaməti bazarın ikiqütblü strukturunun dəyişiklikləri konsepsiyasıdır, o, ümumi tələb və təklifin qarşılıqlı asılılığına xüsusi əhəmiyyət verir. Bu üsulun çərçivəsi daxilində biz iqtisadi dövrələrin Keyns nəzəriyyəsini nəzərdən keçirə bilərik. Keyns və onun ardıcılları – R.Xarod, J.Xiks, P.Samuelson, E.Hansen və başqaları dövrəni gəlirin, istehlakın, əmanətin və investisiyanın qarşılıqlı asılılığı dinamikası mövqeyindən tədqiq edirdi. Keyns konsepsiyasına görə dövrilik ilk növbədə ümumi
Bəzi iqtisadçılar, məsələn, O.Blanşar hesab edir ki, dövrənin müasir nəzəriyyəsindəki böyük çatışmamazlıqlardan biri dövrənin generasiyasında maliyyə sektorunun rolunun kifayət qədər nəzərə alınmamasıdır. Dünya iqtisadiyyatındakı son hadisələr bu tənqidin tam şəkildə düzgünlüyünü təsdiqləmişdir. Aydın olmuşdur ki, maliyyə mexanizmlərinin rolunun təhlili olmadan iqtisadi böhranların meydana gəlmə səbəblərini və inkişafı məntiqini tam şəkildə başa düşmək qeyri-mümkündür. 13 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə böhranları 7 İyul 2015 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti" 14
Maliyyə böhranları İqtisadiyyatda maliyyə böhranı – onun artımına mənfi təsir göstərən disbalansdır. Maliyyə böhranlarının tədqiqi – müasir iqtisadiyyat elmində bu sahədə iki istiqamət daha geniş şəkildə tanınmışdır. Onlardan birincisi monetar nəzəriyyəyə əsaslanır. Onun nümayəndələri Fridman və Şvars maliyyə böhranlarını bank panikası və pulların təklifində bankların rolunun ixtisara salınması ilə əlaqələndirirlər ki, bu da iqtisadi fəaliyyətin məhdudlaşmasına gətirib çıxarır. Maliyyə böhranı tədqiqatlarının ikinci istiqaməti dövlətin onların aradan qaldırılmasında fəal iştirakını zəruri hesab edir. Bu istiqamətin görkəmli nümayəndələri X.Minski və Ç.Kindleberqerdir, onlar monetaristlərdən fərqli olaraq, maliyyə böhranının daha mükəmməl və dəqiq definisiyasını xülasə etmişdilər. Onların fikrinjə maliyyə böhranı aktivlərə olan qiymətləin düşməsi, maliyyə və qeyri-maliyyə sferalarında kütləvi iflaslar, valyuta bazarının dağılması kimi elementləri əhatə edir. Onlar hesab edirlər ki, bu elementlər olduqda hökumət durmadan iqtisadiyyata intervensiyanı həyata keçirməlidir 15 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə böhranlarının növləri bank böhranı borc böhranı suveren defolt satılma böhranı birja (fond) böhranı bazar köpükləri böhranı valyuta böhranı 16 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə böhranlarının səbəbləri və qanunauyğunluqları İqtisadi sistemdə maliyyə sektorunun hakimliyindən yaranmış böhranlar Tənzimlənmənin çatışmamazlıqları nəticəsində yaranmış böhranlar Maliyyə bazarı subyektlərinin psixoloji davranışı nəticəsində yaranmış böhranlar Kredit ekspansiyası ilə yaranmış böhranlar 17 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə böhranlarına dair qanunauyğunluqlar Bəzi iqtisadçılar maliyyə sektorunun inkişafı və real iqtisadi artımı arasında müsbət və mənfi korrelyasiya ayırırlar. Fərz edirlər ki, iqtisadiyyatın bu iki sektoru arasındakı müsbət («normal») korrelyasiya yalnız 1950-1960-cı illərdə müşahidə edilmişdir, sonra isə xüsusilə son 20-25 ildə güclənmiş mənfi korrelyasiya baş vermişdir. Bu neqativ qarşılıqlı münasibət aşağıdakı qanunauyğunluqlarda ifadə olunur:
18 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Derivativlər Hal-hazırda maliyyə sektorunun strukturu, eləcə də iqtisadi sistemin strukturu çevrilmiş piramida formasını almışdır ki, bu da onu göstərir ki, müvəqqətilik və müvafiq olaraq, tərəddüdlük maliyyə sektorunda artır. Burada əsas rolu derivativlər oynayır.
istifadə nisbətən uzaq tarixə malikdir. Onların prototipləri valyuta fyuçersləri olmuşdur. Derivativlər bir tərəfdən, maliyyə bazarı strukturunun mürəkkəbləşməsində məntiqi nəticədir, digər tərəfdən isə belə müürəkkəbləşməyə və məxfiliyə o dərəcədə səbəb olur ki, maliyyə kompaniyalarının portfellərinin real qiymətləndirməsi və potensial şəkildə ödəmə qabiliyyəti olmayan borc alanların aşkar edilməsi praktiki olaraq, qeyri-mümkün olur. 19 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" İqtisadi böhranlar nəzəriyyəsinin postulatları böhrana qeyri- müəyyənlik və ya bifurkasiya vəziyyəti xarakterikdir böhran üçün gözlənilməzlik xarakterikdir böhranlar həmişə sistemə zərərin vurulması təhlükəsilə müşayiət olunur böhranlara ictimai- iqtisadi inkişafın paradiqmalarının dəyişməsi stimulu kimi baxmaq olar 20 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Böhranlar Böhran Böhran, sözün geniş mənasında, hadisələrin inkişafında kəskin «sınıq», ağır keçid durumu, mürəkkəb vəziyyət deməkdir.
Böhrana yalnız dağıdıcı deyil, həmçinin yaradıcı tərəqqi kimi də baxmaq olar. Bununla o, böhranın yalnız destruktiv elemntlərindən olan fəlakətdən köklü surətdə fərqlənir. 21 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Böhranların gözlənilən müsbət nəticələri böhran cəmiyyətin inkişafını dayandırmamış, əksinə, bir sıra ölkələr üçün o, sanki “texnoloji fasilədir” bir çox ölkələrdə və bütün dünyada toplanmış sərvət artacaq, çünki yenidən yaradılmış kapital onun «sıradan çıxmış» hissəsini ötüb keçir ölkələr qlobal maliyyə-iqtisadi böhranından zəngin antiböhran təcrübəsi alaraq, çıxdı böhranın ən mühüm dərslərindən biri həddən artıq de-tənzimləmə siyasətinin iflasa uğraması, nəzarətsizlik və dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin təcrid edilməsidir böhran göstərmişdir ki, hal-hazırda zəngin ölkələrin əsas məsələsi inkişafın keyfiyyətinin qaldırılması və sərvətlərin ədalətli bölgüsü haqqında qayğıdır.
problemini dərinləşdirmişdir, bəşəriyyətin gələcəyi xeyli dərəcədə onların həllindən asılıdır. Bərabərlik və ədalətlilik olmadan dünyadakı ümumi stabilliyi qlobal miqyasda təmin etmək qeyri-mümkündür. 22 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" FƏSİL II. QLOBALLAŞMA DÖVRÜNÜN MALİYYƏ BÖHRANLARI 23 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə qloballaşmasının istiqamətləri •
Borc kapitalı həm hökumətlərarası, həm də banklararası kreditlərin hesabına artmışdır, bununla belə bu proses kəmiyyət parametrləri ilə yanaşı keyfiyyət dəyişikliklərini də nəzərdə tuturdu •
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə BXİ əsasən elmin yüksək texnoloji sahələrində kompaniyaların əldə edilməsi və yeni istehsal qüvvələrinin yaradılması üçün istifadə edilirdi. Bu məqsədlə 1999-cu ildə 1987-ci ildəki 100 mlrd.dollar əvəzinə 720 mlrd.dollar investisiyaya qoyulmuşdur •
Portfel investisiyalar səhmlərin, istiqraz vərəqələrinin və başqa borc öhdəliklərinin əldə edilməsilə bağlı investisiya yatırımını özündə birləşdirir, onlar müəssisənin fəaliyyətinə nəzarət hüququnu vermir və onların həcmi müəssisənin nizamnamə kapitalının 10%-ni ötüb keçmir. •
2001-ci ildə valyuta ilə dünya ticarətinin həcmi 400 trln. dollar təşkil etmiş və dünyanın ticarət həcmini 80 dəfə ötüb keçmişdir 24 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə böhranlarının ölkələrarası yayılma istiqamətləri böhranın baş verdiyi ölkələrdə satışı həyata keçirən xarici firmaların tələblərində azalma nəticəsində meydana gələn gəlirə təsir bazarda dəymiş zərərin ödənilməsi üçün investorların səhmlər bazarında yüksək satışlara və satılmaya keçmək arzusu xarici investorların eyni regionda fəaliyyət göstərən firmaları həddən artıq qiymətləndirməyə meylliyi 25 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Qloballaşmanın faydaları yığım normasının artımı investisiyal arın və innovasiyal arın səmərəliliyi nin artımı maliyyə vasitəçiləri nin xidmətlərin ə tələbin azalması kapitalın beynəlxalq mənbələrin in istifadəsi zamanı yığım investisiyal arın və risklərin optimal paylanması 26 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Qloballaşma nəticəsində maliyyə böhranlarının yaranmasına təsir edən amillər Valyuta məzənnəsinin stabil rejimi Kapitalın yüksək mobilliyi Obyektiv informasiya çatışmamazlığı Maliyyə institutlarının natamam inkişafı İnkişaf etməkdə olan ölkələrin qloballaşan maliyyə bazarlarına inteqrasiyasının onlara fayda verməsi 27 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Maliyyə qloballaşmasının üstünlükləri
səviyyəsinin aşağı düşməsi və əməliyyatların yüksək xidməti
28 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" ABŞ-da birja iflası (1987-ci ilin oktyabrı) Bu proses 1987-ci il, oktyabrın 16-da başlamış və 19 oktyabrda öz pik nöqtəsinə çatmış birja çökməsilə müşayiət olunmuşdur. O zaman bazarın çökməsi faizi 22.6 təşkil etmişdir. Fond, bank və kredit komponentlərinə malik 1987-ci ilin maliyyə böhranı ABŞ-nın bütün pul-kredit sistemi islahatların başlamasına təkan vermişdir. Belə ki,
1989-cu ildə
Konqress tərəfindən maliyyə idarələrinin islahatlaşdırılması, bərpası, eləcə də öhdəliklər üzrə məcburi müsadirə haqqında qanun qəbul edilmişdir. 6 il ərzində 747 ödəmə qabiliyyəti
kredit
təşkilatlarının təqribən 500 rəhbəri məhkəməyə verilmiş və müxtəlif növ maliyyə fırıldaqlarının aparılmasında günahkar kimi tanınmışdır. 29 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Hindistan böhranı (1991-ci il) İnkişaf etməkdə olan ölkə statuslu Hindistanın iqtisadiyyatı bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir, onların arasında
tənzimləmənin yüksək keyfiyyətlərini və dövlət əmlakının, xüsusilə, ağır sənayenin böyük xüsusi çəkisini göstərmək lazımdır. Bununla yanaşı, Hindistan hökuməti stabilləşmənin makroiqtisadi siyasətini uğurla həyata keçirmişdir ki, bu da pul kütləsinin aşağı artım templərini və büdcənin orta çatışmamazlığını təmin edirdi. İnflyasiyanın səviyyəsi də nisbətən aşağı idi, onun artımı yalnız xarici şokların təsirilə bağlıdır. 1980-ci illərin I yarısında ÜDM-un cari hesabının defisiti 1.5%-i ötüb keçmirdi. Xarici borcun demək olar ki, ikiqat ölçüsündə artmasına gətirib çıxarmış defisitin artımı ilə onilliyin ikinci yarısında vəziyyət xeyli pisləşdi. O, xüsusilə, ABŞ-da
1985-ci ildəki
35 mlrd.dollardan 1994-1995-ci illərdəki 69 mlrd.dollaradək artdı. Belə olduqda Hindistan xarici şoklardan müdafiəsiz qaldı və 1990-1991-ci illərdə iki belə şoklar yarandı. Onlardan birincisi, neftin qiymətinin artımına səbəb olmuş İran körfəzindəki hərbi münaqişə ilə bağlı idi. SSR İttifaqının dağılması da mənfi rol oynadı, o, Hindistanın ən iri ticarət parnyorlarından biri idi. İkinci amil öz əsas ticarət partnyorları (o cümlədən, ABŞ) ilə münasibətlərdə ölkənin rolunun artım templərinin azalması ilə bağlı idi ki, bu da hind ixracının azalmasını şərtləndirirdi. Böhranın meydana gəlməsinə ölkə daxilindəki siyasi vəziyyət də səbəb olurdu. 30 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Norveç və İsveçdə bank böhranı (1991-ci il) 1991-ci ildəki Norveç bank böhranından əvvəl 1984-1985-ci illərdə maliyyə bazarlarının liberallaşması baş vermişdir, onun nəticəsində kreditləşməyə qoyulan məhdudiyyətlərin bütün növləri götürülmüşdür. Ölkədə neftin qiymətinin artımı, istehlak tələbinin və investisiyaların artımı fonunda kreditləşmənin və daşınmaz əmlak bazarının partlayışı başladı. 1991-ci ilin payızında böhran öz pikinə çatdı, bu zaman aktivləri bütün bank sisteminin 25%-ni təşkil edən ölkənin hesabca ikinci və dördüncü binkları tamamilə iflasa uğradı, ölkənin ən iri bankı isə öz kapitalının 90%-ni itirdi. 1991-ci ildə İsveçin bank sektorunda problemlər meydana gəldi. Orada da, Norveçdə olduğu kimi, kredit bazarının de-tənzimlənməsi həyata keçirilirdi, onun nəticəsində bank zəmanətləri ilə təsdiqlənmiş qiymətli kağızların bazarının sürətli inkişafı baş vermişdir. dövlət kreditlərin artımını stimullaşdıran vergi siyasətini aparırdı. Nəticədə, onların həcmi 5 il ərzində ÜDM-un 85%-dən 135%-dək artdı. 1991-ci ilin payızında İsveçin ən böyük banklarından biri çox iri itki və kapital çatışmamazlığı haqqında elan verdi; məhz buna görə də hökumət ona imtiyazlı şərtlər daxilində kredit vermişdi. Növbəti halda dövlət yardımı digər banklara da təqdim edilmişdir. 31 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Meksikanın maliyyə böhranı (1994-1995-ci il) 1984-cü ildə dövlət əmlakının 80%-i özəlləşdirilmişdir. Vergi islahatları büdcə intizamının bərkiməsini və defisitin azalmasını təmin edirdi. Müvafiq olaraq, inflyasiya səviyəsi də 1990-cü ildəki 150%-dən 1994-cü ildəki 19%-dək azaldı. Meksikanın iqtisadiyyatı xarici investorların diqqətini cəlb etmişdir və 1991-1994-cü illərdə ölkədə Latın Amerikası investisiyalarının ümumi həcminin 45%-i həyata keçirilmişdir. Belə uğurdan sonra maliyyə böhranının başlaması daha da gözlənilməz oldu, o,
Meksikanın 1994-cü il maliyyə böhranı iki mühüm anı göstərdi. Birincisi, kəskin maliyyə tərəddüdü makroiqtisadi stabillik pozulmadan da meydana gələ bilər.
stabilləşmənin hətta ayrı-ayrı elementləri maliyyə stabilliyində jiddi pozuntular yarada bilər. 32 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Argentinanın maliyyə böhranı (1995, 2001-2002-ci illər) Meksika böhranı digər ölkələrə də yayıldı, o ən çox Argentinanın iqtisadiyyatına təsir göstərdi. Böhran onun fond bazarının dağılmasından başladı. 1996-cı ildə sərt maliyyə siyasəti nəticəsində böhranın aradan qaldırılması mümkün olmuşdur. Buna baxmayaraq, milli maraqlara yönəlmiş suveren iqtisadiyyatı Argentinada «periferiyalı iqtisadiyyat» əvəz etdi, onun strukturunun və fəaliyyətinin əsas prinsipləri qlobal bazar sisteminin mərkəzlərini müəyyənləşdirirdi. Argentinanın iqtisadiyyatı dünyanın iqtisadi konyunkturasından həddən artıq asılı oldu və müvafiq nəticələr özünü çox gözlətmədi. 2001-ci il sentyabrın 11-də Nyu-Yorkdakı terror aktı ümumdünya iqtisadi resessiyaya gətirib çıxardı və Argentinada yeni maliyyə böhranına təkan verdi. Hökumətin ciddi məhdud iqtisadi siyasəti nəticəsində xarici borcun ödənilməsi üçün 720 mln.dollar sürətlə mobilləşdirmək mümkün oldu və ölkə defoltdan qaçdı.
33 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə"
Cənub-Şərqi Asiya böhranı (1997-ci il) Böhran Cənub-Şərqi Asiyanın 5 ölkəsini əhatə etmişdi: Cənubi Koreya, Tayland, Malayziya, İndoneziya və Filippin, o, Yaponiyaya da xeyli təsir göstərmişdi. Asiyada böhran «virusunun»toxunmadığı yeganə ölkə Çin idi ki, bu da tam qanunauyğun idi, çünki buna səbəb Çinin iqtisadiyyatı və ölkə hökuməti tərəfindən aparılan iqtisadi siyasət idi. Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin maliyyə böhranı səbəbləri: daxili maliyyə bazarlarının sürətli və ümumi liberallaşması; daxili bazarda xarici kapitalın, xüsusilə, qısamüddətli kreditlərin («yanan pulların») bolluğu; maliyyə institutlarının inkişafındakı qeyri-qənaətbəxş səviyyə; dövlət büdcəsinin və ödəmə balansının böyük defisiti; beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının və birinci növbədə, BVF-nin böhranla bağlı proseslərə gecikmiş və bəzən qeyri-adekvat reaksiyası. 34 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Braziliya böhranı (1999-cu il) Braziliyada maliyyə böhranının təzahürünün əsas forması qiymətli kağızlar bazarında (fond birjasında) da əks olunmuş valyuta böhranı idi. Ölkənin xarici borcu durmadan artdı, o, 1988-1998-cu illərdə 60% artmışdır, dollarla ifadə olunan daxili borca gəldikdə isə o, demək olar ki, 3 dəfə artmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Braziliyanın valyuta böhranı bəzi digər ölkələrə də yayılmışdır. Artıq 1999-cu ilin yanvarında Argentinada birja göstəricilərinin 10.2% azalmasına və ixracın 23% azalmasına səbəb olmuş «Samba effekti» baş verdi. Böhran nəticəsində Braziliya bazarında Uruqvayın məhsulunun rəqabət qabiliyyəti azaldı. Faktiki olaraq, Merkosur çərçivəsi daxilində irimiqyaslı ticarət böhranı meydana gəldi. 35 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Türkiyə böhranı (2000-2001-ci il) Öz xarakterinə görə Türkiyə böhranı sistemli maliyyə böhranı idi, yəni, valyuta, büdcə və fond komponentlərindən ibarət idi. Türkiyənin daxili borcu 2000-ci ildə 130 mlrd.dollar təşkil edirdi. BVF-nun tövsiyələri üzrə həyata keçirilmiş valyuta dəhlizinin tətbiqi nəticəsində türk lirəsi dollara və avroya bağlanmışdı ki, bu da Türkiyənin Avrobirlik ölkələri ilə ticarət çatışmazlığını iki dəfə artırdı.
sonra isə 18% (müvafiq olaraq, 7 mlrd. və 3 mlrd.dollar çıxarılmışdır) aşağı düşmüşdür. Birgünlük kreditlərə olan faiz normaları 40%-dən 1000%-dək qalxdı. Türk hökuməti böhrandan çıxış proqramını işləyib hazırladı. Xüsusilə də dövlət:
36 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" FƏSİL III. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANININ SİYASİ- İQTİSADİ ANATOMİYASI 37 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Müasir qlobal maliyyə böhranı Maliyyə qloballaşmasının maliyyə böhranlarının yayılmasına təsiri 2007-ci ildə ABŞ-ın maliyyə böhranı zamanı daha aydın şəkildə görünürdü. O, əvvəlcə, ölkənin daxilində daxili dövlət problemi kimi meydana gəldi. Böhranın başlamasının rəsmi tarixi kimi 2007-ci ilin avqustun 9-u göstərilir, bu zaman BNP Paribas bankı elan etmişdir ki, o, satılmanın çatışmamazlığı ilə əlaqədar bazarda 3 bankın borcunun ödənilməsini müvəqqəti dayandırır. Elə həmin gün Avropanın Mərkəzi Bankı banklararası bazarda nəğd pulların kütləvi inyeksiyasına başladı. 2008-ci ilin sentyabrında vəziyyət daha da kəskinləşdi, bu zaman dünyadakı ən iri investisiya bank olan Lehman Brothers Holding, İnc. iflasa uğradı. Daşınmaz əmlak bazarlarında da analoji vəziyyət yarandı, qiymətlərin aşağı düşməsi Avrobirlik ölkələrinin eyni tip bazarlarında oxşar hadisələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Demək olar ki, ABŞ və Avropadakı maliyyə böhranı növbəti iqtisadi böhran və resessiya kimi paralel rejimdə inkişaf edirdi. 2006-cı ildə xarici borcun həcmi ÜDM-un 66%-ni təşkil edirdi. Əhalinin hər nəfərinə düşən orta borc 42.6 min dollar, ödəmə defisiti isə 850 mlrd.dollar, yəni, ÜDM-un 6.2%-ni təşkil edirdi. 38 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Müasir qlobal maliyyə böhranı (davamı) ABŞ-nın 2007-ci ildəki maliyyə böhranı sürətlə qlobal xarakter aldı və dünyanın bir çox ölkələrindəki maliyyə sektorlarında ciddi problemlərə səbəb oldu. Bu problemləri xarakterinə görə 3 qrupa ayırmaq olar: • maliyyə
vəsaitlərini Amerikanın ipoteka banklarının istiqraz vərəqələrinə və digər strukturlaşdırılmış maliyyə alətlərinə qoymaqdan əziyyət çəkən ölkələr (Avropa ölkələri, Yaponiya və Asiyanın ən inkişaf etmiş ölkələri); • bank sistemləri inflyasiya ilə mübarizə məqsədi ilə pul siyasətinin sərtləşdirilməsindən əziyyət çəkmiş ölkələr (Çin və Hindistan); • son illərdə fərdi maliyyə sferasının inkişafı üçün xarici kapitalı fəal şəkildə cəlb edən və onun daxil olmasının dayanması nəticəsində ikili böhran – valyuta və bank böhranının qarşısında olmuş ölkələr (İspaniya, İslandiya, Qərbi Avropa və keçmiş Sovet İttifaqı ölkələri). 39 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" Müasir qlobal maliyyə böhranı (davamı) Müasir qlobal maliyyə böhranının əsas xüsusiyyətləri: iri transmilli korporasiyaların öz məhsullarının həcmini xeyli azaltması və bunun da qlobal iqtisadiyyatda birgə tədarüklərin kəskin şəkildə azalmasına gətirib çıxarması; ABŞ-da başlamış böhranın sürətlə digər ölkələrə də yayılması və onun mühüm makroiqtisadi göstəricilərin azalmasında ifadə olunması; müasir böhranın klassik dövri böhran kimi formalaşmaması (tarixdən məlum olduğu kimi ondan əvvəl iqtisadi partlayış olmamışdı); iqtisadiyyatın ən zəif bölgəsinin maliyyə sektoru olması; müasir böhranın öz dərinliyi ilə fərqlənməsi (tədqiqatçıların ümumi rəyinə görə o, qloballaşma dövrünün iqtisadi böhranları arasında ən iri miqyaslısıdır); böhrandan nisbətən yüngül çıxa bilmək imkanı. 40 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə"
MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına böhranın təsiri MDB ölkələrində valyutanın devalvasiyası və Qızıl-Valyuta Fondunun (QVF) azalması Mənbə: Rusiya Əmanət Bankının Makroiqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi. 41
Devalvasiya, % QVF-nun azalması, % Ukrayna 80 35 Rusiya 47 34 Türkmənistan 46 məlumat yoxdur Belarus 36 36 Tacikistan 30 məlumat yoxdur Qırğızıstan 28 20 Qazaxıstan 25 17 Ermənistan 24 29 Özbəkistan 22 məlumat yoxdur "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə" MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına böhranın təsiri (davamı) MDB ölkələrinin maliyyələşdirmə səviyyəsinin dinamikası (2008-ci il) 42
Maliyyələşdirmə, %-lə Dəyişikliklər,%-lə İlin əvvəlinə İlin sonuna
13.0
8.0 -38.5
Belarus 10.0
12.0 20
11.0 10.5
-4.5 Qırğızıstan 9.0
15.2 68.5
Moldova 16.0
14.0 -12.5
Rusiya 10.0
13.0 30.0
Tacikistan 15.0
13.5 -10.0
Özbəkistan 14.0
14.0 -
10.0 12.0
20.0 "Dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə"
Şərqi Avropa və Baltikyanı ölkələrə böhranın təsiri Qərbi Avropa üzərində böhranın zərbə dalğaları Mərkəzi və Şərqi Avropayadək gedib çıxdı, burada böyük ağır xarakter aldı. Bunun əsas
Yüklə 9,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|