«Dünya maliyyə böhranları və antiböhran siyasəti: nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə» Zeynalov Vidadi Zeynal oğlu

partlayışlarını maliyyələşdirən Qərbi Avropa banklarının

kapitallarının saxlanılması;

2. Mərkəzi və Şərqi Avropanın (MŞA) ixraca, xüsusilə, Qərbi

Avropa bazarlarına meylliyi.

Mərkəzi və Şərqi Avropanın bir çox ölkələrində, o cümlədən,

Bolqarıstanda, Macarıstanda, Rumıniyada və Baltikyanı ölkələrdə böhran

hallarının meydana gəlməsinə qədər də ciddi problemlər, o cümlədən,

kapital qoyuluşlarının aşağı səviyyəsi, büdcə defisiti, cari əməliyyatların

mənfi saldosu, böyük xarici borclar hiss olunurdu.

43

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Şərqi Avropa və Baltikyanı ölkələrə

böhranın təsiri 

(davamı)

Baltikyanı ölkələr 2004-cü ilin mayında Avrobirliyə daxil oldu, 2010-cu ildə

isə avroya keçdi. Avrobirliyə daxil olma anında əhalinin hər nəfərinə düşən

gəlir burada AB üzrə orta göstəricidən xeyli aşağı idi (Litvada AB–nin orta

səviyyəsindən 47%). 2009-cu ilin yekunlarına görə Latviyanın ÜDM-i 17%

aşağı düşmüşdü ki, bu da dünyadakı ən pis göstərici idi; Litvada – 16.8% və

Estoniyada 2008-2009-cu illər ərzində cəmi enmə 18.3% təşkil etmişdir.

Baltikyanı ölkələrdə iqtisadi böhranın əsas səbəbi qərb ölkələrinin,

xüsusilə, İsveçin, ABŞ-nın, Almaniyanın və s. bank sistemlərindən

spekulyativ kapitalın kəskin şəkildə axını və əhalinin kreditləşməsinin

həddən artıq liberal sistemi oldu. İqtisadi partlayış dövründə Baltikyanı

ölkələr nəzarətə götürülməyən xarici borcları artırdı. 2008-ci ilin sonunda

Latviyanın borcu 44 mlrd.dollar, Litvanınkı – 35.5 mlrd.dollar, Estoniyanın

ehtiyatları 29.5 mlrd.dollar təşkil edirdi ki, bu da onun xarici borcunun 8/1-

ni təşkil edirdi.

44

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal maliyyə böhranının qarşısının alınmasında 

dövlətin rolu 

Qloballaşma

Qloballaşma dövründə

dövründə dövlətin

dövlətin prioritet

prioritet funksiyası

funksiyası yalnız

yalnız milli

milli iqtisadiyyatın

iqtisadiyyatın xarici

xarici

amillərin

amillərin təsirindən

təsirindən müdafiəsindən

müdafiəsindən deyil,

deyil, milli

milli iqtisadiyyatın

iqtisadiyyatın beynəlxalq

beynəlxalq iqtisadi

iqtisadi

münasibətlərə

münasibətlərə səmərəli

səmərəli şəkildə

şəkildə qoşulması,

qoşulması, onun

onun qlobal

qlobal miqyaslarda

miqyaslarda rəqabət

rəqabət

qabiliyyətinin

qabiliyyətinin əldə

əldə edilməsi

edilməsi və

və gücləndirilməsindən

gücləndirilməsindən ibarət

ibarət olur

olur..

2007-2009-cu illərdə dövlət tərəfindən həyata keçirilmiş maliyyə intervensiyaları

ABŞ-nın tarixində görünməmişdi. Belə ki, məsələn, 1930-cu illərin «Böyük

depressiyasının» aradan qaldırılması üçün F.Ruzveltin «yeni yönəm» çərçivəsində

ayrılmış dövlət maliyyələri bu ölkənin ÜDM-nun 2%-ni təşkil edirdi, əvvəlki dövrdə

isə bu rəqəm 5%-dən çox təşkil edirdi.

ABŞ və Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatı Almaniyanın, Çinin və Yaponiyanın

iqtisadiyyatından çox xeyli dərəcədə maliyyə bazarlarından asılıdır. Ona görə

də ABŞ və Böyük Britaniyanın hökumətlərinin yardımı əsasən fərdi maliyyə sektoru

üzərində cəmləşmişdir, halbuki yerdə qalan ölkələrdə kifayət qədər satılma

qabiliyyətli banklar üçün əlverişlilik, kredit kompressiyanın azaldılması, firmaların

və ayrı-ayrı vətəndaşların kreditləşməsinin artımı bu, üzərindədir.

45

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal maliyyə  böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına 

təsiri: təhlil və qiymətləndirmə

Qlobal böhranın Azərbaycana təsir kanalları aşağıdakı kimi olmuşdur:



Neft və digər yanacaq ixrac məhsullarının qiymətinin dünya bazarında 

azalması;



Beynəlxalq maliyyə bazarında likvidlik çatışmamazlığı vəya banklararası 

kredit böhranı nəticəsində xarici maliyyə mənbələrinə çıxış imkanlarının 

məhdud vəziyyətə düşməsi;



Pul baratlarının azalması;



ABŞ və AB ölkələrində resessiya. 

2008-ci ilin sonu – 2009-cu ilin əvvəli üzrə dünya maliyyə böhranının Azərbaycana 

nisbətən zəif təsiri aşağıdakı bir sıra səbəblərlə izah olunur: 



Azərbaycan şirkətləri qlobal kapital bazarlarından asılı vəziyyətdə deyidir: 



Respublikanın əsas ixrac məhsulu neft və qazdır. Bu yanacaq faydalı qazıntıları 

dünya bazarında, hətta böhran şəraitində, tələbat var. 



Neftin bu müddətdə yüksək satış qiyməti hökumətə əhəmiyyətli maliyyə 

vəsaitini dövlət neft fondunda toplamağa imkan verdi. 



Azərbaycan iqtisadiyyatının əhəmiyyətli hissəsi həmçinin maliyyə böhranının

az toxunduğu nəqliyyat sahəsi və respublikanın tranzit potensialıdır. 

46

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal maliyyə  böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına 

təsiri: təhlil və qiymətləndirmə (davamı)

Əvvəlki slaydda qeyd olunan faktorlara baxmayaraq, qlobal böhran milli 

iqtisadiyyatda aşağıdakı riskləri yarada bilərdi:



makroiqtisadi sabitliyin pozulması (milli valyutanın devalvasiyası və inflyasiyanın 

yuksəlməsi);



maliyyə sabitliyinin pozulması (bankların kredit portfelinin keyfiyyətinin 

əhəmiyyətli pisləşməsi və əmanətlərin bank sektorundan qacışı, bankların odəniş 

qabiliyyətinin pis-ləşməsi, iqtisadiyyatın kreditləşməsinin dayanması);



iqtisadi resessiyanın baş verməsi, yaradılmış iş yerlərinin itirilməsi.

Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı qlobal böhrana kifayət qədər

ha-zır-lıqlı və güclu mudafiə maliyyə resursu ilə qarşılamışdır. Bu, böhrandan

ön-cəki dövrdə ölkədə həyata keçirilmiş rasional makroiqtisadi və monetar siyasət,

yaradılmış valyuta ehtiyatları, maliyyə risklərinin qabaqlayıcı rejimdə idarə olunması

kimi tədbirlər hesabına mumkun olmuşdur.

47

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

FƏSİL  IV. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI ŞƏRAİTİNDƏ 

TƏTBİQ OLUNAN ANTİBÖHRAN SİYASƏT MODELLƏRİ: 

MAKROİQTİSADİ TƏHLİL VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ (DÜNYA 

TƏCRÜBƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN)

48

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal maliyyə böhranının aradan 

qaldırılmasında dövlətin rolu 

Qloballaşma dövründə dövlətin ən əsas funksiyası yalnız milli iqtisadiyyatın

xarici amillərin təsirindən müdafiəsi deyil, milli iqtisadiyyatın beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərə səmərəli şəkildə qoşulması, onun qlobal miqyaslarda

rəqabət qabiliyyətinin formalaşması və gücləndirilməsindən ibarətdir.

XX əsrin sonunda baş verən və Avropa, Asiya, həmçinin Latın Amerikasının bir çox

ölkələrini əhatə edən maliyyə böhranından sonra beynəlxalq maliyyə sisteminin

möhkəmləndirilməsi məsələsi aktuallşmışdır.

Son illəri əhatə edən dünyada baş verən qlobal böhranlarla bağlı Mərkəzi bankların

antiböhran strategiyasının əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:



Maliyyə risklərinin optimal idarə edilməsinə imkan verən qlobal maliyyə

arxitekturasının yaradılmasında beynəlxalq əməkdaşlıq;



Maliyyə sistemləri və bazarlarının sərt tənzimləmə çərçivəsinin və

şəffaflığının təmin olunması;



Hedc fondlarının fəaliyyətinə nəzarətin və onların hesabatlığının artırılması;



Kredit reytinqi agentliklərinin reytinqlərinin dürüstləşdirilməsi və onların

da tənzimləmə ilə əhatə olunması.

49

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Dövlət idarəetmə sistemində antiböhran 

tədbirləri

Dövlət idarəetmə sistemində antiböhran tədbirləri 4 qrupda cəmləşdirilir:

50

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Bank sisteminin 

təcili xilasetmə 

tədbirləri

Məqsəd bank sistemində panikanın qarşısını almaq və

milli bank sistemində sabitliyi təmin etməkdir.

Monetar siyasət 

tədbirləri

Məqsəd iqtisadi artımı stimullaşdırmaq; kredit resurslarından istifadəyə geniş

imkanlar yaratmaq; deflyasiyaya imkan verməmək; daxili bazarda stabilləşdirmə

siyasəti (faiz dərəcəsi vasitəsilə); tədiyyə balansının stabilləşdirilməsi; iqtisadi

siyasət tədbirlərinin effektivliyini artırmaqdır.

Tələbi 

stimullaşdırmaq 

və real sektora 

yönəlik tədbirlər 

planı

Məqsəd daxili bazara yönəlik fəaliyyət göstərən sahələri

dəstəkləmək, bununlada əmək bazarında məşğulluğu

təmin etməkdir.

Əhalinin neqativ 

və ya olumsuz 

gözləmələrinə 

qarşı tədbirlər

Məqsəd əhalinin banklara olan etibar və etimadını

artırmaq və əmanətləri stimullaşdırmaqdır.

Azərbaycan Hökumətinin antiböhran tədbirlər 

kompleksi

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müşavirəsində Ölkə Prezidenti

cənab İlham Əliyev tərəfindən göstəriş verilmiş antiböhran tədbirlər

kompleksində aşağıdakı 7 tədbir seçilmişdir:

1. İstehlak qiymətlərinin aşağı salınması zəruriliyi

2. İnhisarlarla mübarizə

3. Mərkəzi Bank tərəfindən yardım və faiz normaları üzərində maliyyə 

monitorinqi

4. Real sektora investisiya yatırımı davam etdirmək

5. Sosial öhdəliklərə yardım

6. Sənaye müəssisələrinin daxili bazara göndərilməsi

7. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

51

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına 

təhlükəsi

Qlobal maliyyə böhranı aşağıdakı istiqamətlər üzrə Azərbaycan iqtisadiyyatına

təhlükə yaradırdı:



ikinci səviyyə banklar üçün maliyyələşdirmənin xarici mənbələrinin

bağlanması

və

iqtisadiyyatın

kreditləşdirilməsi

üçün

satış

həcminin

azaldılması, bu da işgüzar fəallığın zəifləməsinə gətirib çıxarır;



birja əmtəələrinə dünya qiymətlərinin aşağı düşməsi, ixrac valyuta

mədaxilinin azaldılması, bunun nəticəsində idxal azalır və ölkənin mənfi ödəmə

balansı artır (Azərbaycan iqtisadiyyatının ümumi xarakteristikası, onun xarici

şoklara yüksək həssaslığı; bu, hər şeydən əvvəl neft-qaz sektorunun yüksək payı ilə

əlaqədardır 2006-2008-ci illərdə o, ÜDM-un 60%-dən çoxunu təşkil edir);



real sektorda istehsalın azalması, bu, ÜDM-un artım templərinin azalmasına

və bununla da işsizliyin artmasına gətirib çıxarır;



manata hücum, kapitalın xaricə spekulyativ axını və devalvasiya, əhalinin

həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi.

52

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) antiböhran 

tədbirləri



AMB

25

may

2009-cu

il

tarixində

uçot

normasını

15%-dən

2%-dək,

rezervləşdirmənin mütləq normalarını isə 12%-dən 0.5%-dək azaltdı. Ümumilikdə,

AMB dolayı və birbaşa alətlər hesabına 2008-ci ilin oktyabrından iqtisadiyyatı 1.8

mlrd.manat satılma ilə təmin etdi.



2008-ci ilin sonundan MB təkrar maliyyələşdirmə və açıq bazarda enmə tərəfə

əməliyyatlar üzrə dəhlizin sərhədlərini 6 dəfə dəyişdi.



fiziki şəxslərin əmanətlər üzrə faiz gəliri gəlir vergisindən azad edildi.



2009-cu ilin I rübündə makroiqtisadi stabilliyin pozulması riskinin artması

şəraitində milli valyutanın stabilliyinin təmin edilməsi AMB-nın antiböhran

siyasətinin aparıcı elementinə çevrildi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, böhran

nəticəsində Rusiya rublu 09.2008-05.2009 müddəti ərzində 22%, türk lirəsi isə 21%

dəyərsizləşmışdır.

53

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas göstəriciləri

Mənbə: AR Dövlət Statkom

54

Göstəricinin adı

2006

2007

2008

2009

2010

2013

2014

ÜDM, mlrd. ABŞ dolları

21.5

33.8

50.2

43.2

52.1

73.6

75.2

ÜDM-un artımı, %

134.5

125.0

110.8

109.3

105.0

105.8

102.8

Əhalinin

hər

nəfərinə

düşən

ÜDM, ABŞ dolları

2373.3 3473.9

5403.9

4874.1

5922.0

7977.4

7985.9

İnflyasiyanın səviyyəsi, %

108.3

116.7

120.8

101.5

105.7

102.3

101.4

İşsizlik səviyyəsi, %

6.8

6.5

6.1

6.0

5.6

5.0

4.9

Məşğulluğun artımı, %

103.2

101.0

101.0

100.38

100.4

101.7

101.8

Milli valyutanın ABŞ dollarına

qarşı məzənnəsi

0.87

0.84

0.80

0.80

0.80

0.7845

0,7844

Milli

valyutanın

avroya

qarşı

məzənnəsi

1.14

1.23

1.13

1.15

1.06

1.08

0.95

Azərbaycanın Mərkəzi Bankının

uçot norması, %

9.5

13.0

8.0

2.0

3.0

4.75

3.5

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas 

göstəriciləri

Göstəricinin adı

2010

2011

2012

2013

2014

Xarici ticarət dövriyyəsi, mln 

USD  o cümldən

33160.7 44161.7

43 813.5

43 554.1

39 462.1

İdxal

6600.6

9756.0

9 652.9

10 712.5

9 187.7

İxrac

21360.2 26 570.9 23 908.0

23 975.4

21 828.6

Dövlət büdcə gəlir. (mln. manat)

11403.0 15 700.7 17 281.5

19 496.3

18 400.6

Dövlət büdcə xərc. (mln. manat)

11765.9 15 397.5 17 416.5

19 143.5

18 699.3

Orta aylıq əməkhaqqı (manat)

331.5

364.2

398.4

425.1

444.3

7 İyul 2015

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran 

siyasəti"

55

ÜDM-in iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə bölgüsü

Mənbə: AR Dövlət Statkom

56

İqtisadi sektorlar

2010

2011

2012

2013

2014

Cəmi ÜDM (%-lə)

100

100

100

100

100

kənd təsərrüfatı

5,5

5,1

5,1

5,4

5,3

Sənaye

51,8

53,8

49,4

45,4

41,5

Tikinti

8,1

8,0

10,1

11,6

12,5

Ticarət

6,4

6,3

6,7

7,1

7,9

Nəqliyyat

5,6

5,1

4,9

4,4

4,5

Turizm və ictimai iaişə

1,0

1,4

1,6

1,8

2,2

İnformasiya və rabitə

1,9

1,6

1,7

1,7

1,8

Sosila və digər xidmətlər

12,9

12,8

14,3

15,9

17,0

Xalis vergilər

6,8

5,9

6,2

6,7

7,3

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Ölkə iqtisadiyyatına qoyulan 

investisiyalar (2006-2014)

7 İyul 2015

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran 

siyasəti"

57

0

5000

10000

15000

20000

25000

2006

2008

2010

2012

2014

7415,6

13328

14118,9

20251

21756

2901,4

7702,2

7499,2

12148,4

12735,4

4514,2

5625,8

6619,7

8102,6

9020,6

Ölkə iqtisadiyyatına ümumi investisiyalar 

daxili investisiyalar

Xarici investisiyalar

Mln. manatla

Ölkədə işsizlik və yoxsulluq səviyyəsi (%-lə)

7 İyul 2015

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti"

58

20,8

13,2

9,1

6,0

5,0

6,8

6

5,6

5,2

4,9

0

5

10

15

20

25

2006

2008

2010

2012

2014

Ölkədə yoxsulluq səviyyəsi

Ölkədə işsizlik səviyyəsi 

Pul siyasəti alətlərinin normaları üzrə qərarlar

59

Tarix

Faiz dəhlizi

Mütləq rezerv

norması

Yuxarı hədd

Uçot norması

Aşağı hədd

14.10.08

17%

12%

3%

9%

31.10.08

15%

10%

1%

9%

01.12.08

13%

8%

1%

6%

01.02.08

10%

5%

1%

3%

01.02.08

8%

3%

1%

0.5%

25.05.08

7%

2%

1%

0.5%

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Antiböhran tədbirlərinin əsas nəticələri

Antiböhran proqramının həyata keçirilməsi nəticəsində aşağıdakılar əldə

edilmişdir:

•

Bank sistemi cari öhdəliklərin təqribən 80% səviyyəsində

satılma aktivlərinə

malik idi ki, bu da minimal normannı (30%) ötüb keçirdi;

•

Bank sektorunun kapital adekvatlığının mövcud olmuş norması iki dəfə

artırılmışdır – 19%;

•

Kredit portfellərin səviyyəsi münasib səviyyədə saxlanılmışdır, kredit portfeldə

vaxtı uzadılmış kreditlərin xüsusi çəkisi jəmi 3.3% təşkil edirdi;

•

2009-cu ildə bankların maliyyə nəticələri müsbət idi, aktivlər üzrə gəlirlilik 2.6%,

kapital üzrə gəlirlilik isə 17.8% təşkil etmişdir;

•

Azərbaycan manatı stabil məzənnəsini saxlamışdır, o, devalvasiya edilməmişdir

və müvafiq olaraq orta inflyasiya əldə edilmişdir.

60

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qlobal böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına mənfi 

təsiri

Dünyanın maliyyə böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına mənfi təsiri

minimal olmuşdur ki, bu da növbəti səbəblərlə izah edilə bilər:

a) Ölkə eksportunun əsas maddələri – neft və qazdır, bu enerji daşıyıcılarına isə

hətta böhran dövründə tələbin azalması əhəmiyyətsiz idi;

b) Hökumət və ölkənin özəl sektoru xarici investorlar qarşısında böyük öhdəliklərə

malik deyildi, xarici banklar qarşısındakı kredit borcu kiçik idi;

c) Neftin nisbətən yüksək qiyməti ölkəyə ehtiyat neft fondunu artırmağa imkan

verirdi;

d) Azərbaycan iqtisadiyyatının xeyli hissəsini ölkənin nəqliyyat və nəqliyyat

potensialı təşkil edir, o da böhran tərəddüdlərilə təsdiqlənməmişdir

(heç

olmasa, fyuçers müqavilələrinə görə);

e) Neft-qaz

sektorundan

güclü

asılılığa

baxmayaraq,

Azərbaycanın

diversifikasiyalaşdırılmış iqtisadiyyatı maliyyə böhranının mənfi effektlərini

minimuma endirməyə imkan yaratmışdır.

61

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"