Düzən Qarabağ Son Neolit dövründə (Kamiltəpə yaşayış yerinin materialları əsasında) Təvəkkül Əliyev

16, şək., 21-22). 
Qazıntılar zamanı Kamiltəpə və onun ətrafinda müxtəlif dövrlərə aid 
məzarlar da açılıb. Bu da onunla izah olunur ki, Kamiltəpə Neolit dövrü ya-
şayış məskəni ilk sakinlər tərəfindən tərk edildikdən sonra tədricən süni təpə-
yə çevrilmiş, sonralar isə bu təpə dəfn yeri kimi istifadə olunmuşdur. Burada 
rast gəlinən qəbirlərin əksəriyyəti dağılmış haldadır. Onlardan yalnız birini 
tam şəkildə açmaq mümkün olmuşdur. Bu qəbir, Erkən Dəmir dövrünə aiddir. 
Mil düzü abidələrinin dövrünü müəyyən etmək üçün müqayisəli təhlil-
lərlə yanaşı çoxsaylı analizlər də aparılmışdır. Kamiltəpə yaşayış yerindən 
götürülmüş nümunələrin Almaniyanın Kiel Universitesinin labarotoriyasında 
P.M.Grootes tərəfindən aparılan radio-karbon (14C) analizlərinin nəticələri 
göstərir ki, burada Neolit dövrünün son mərhələsində – e.ə. 5500-5400 -cü 
illərdə yaşayış olmuşdur. 
MPS 4 yaşayış yerində dairəvi planda olan otaqdan götürülmüş nümu-
nələrin təhlili onların e.ə. VI minilliyin birinci yarısına – Kamiltəpədən daha 
əvvəlki yüzilliyə (e.ə. 5650-5500) aid olduğunu göstərir. MPS 4-də xəndək 

---

76 
Təvəkkül Əliyev, Barbara Helving 
sisteminin qazılmasından əvvəl daha erkən bir məskunlaşmanın olması müm-
kündür, lakin bu fərziyyə hələ təsdiqlənməmişdir. 
MPS 5 saylı abidədən götürülmüş nümunələrin radio-karbon analizləri 
isə burada e.ə. 5600-5500-cü illərdə yaşayışın olmasını deməyə əsas verir. 
Dövr etibarilə bir-birini əvəz edən bu qonşu abidələrin hər birinin öz 
xüsusiyyətləri var: MPS 4 yarımqazma evləri, xəndəkləri, monoxrom kera-
mikası ilə, MPS 5 otağa bənzər kiçik tikililəri, monoxrom qırmızı qabları, 
Kamiltəpə isə meydançası, boyalı saxsı məmulatı, ekzotik daşları ilə fərqlənir 
(13, s. 63).
Geomorfoloji araşdırmalar göstərir ki, e.ə. VI minillikdə Qarasu və 
Şpartı çaylarının hövzəsi həyat üçün yararlı, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinin 
inkişafı üçün əlverişli, su ehtiyatı və heyvanat aləmi ilə zəngin bir məkan ol-
muşdur. Bu çayların ətraflarındakı təpələr üzərində məskən salan insanlar 
“neolit həyat tərzi” sürmüşlər. Onlar çöl heyvanları ovlasalar da, daha çox 
əhliləşdirılmiş heyvanları (qoyun, keçi) bəsləmiş, zəruri azuqə kimi dənli bit-
kilərə olan gündəlik ehtiyaclarını yabanı deyil, mədəni bitkilərdən əldə etmiş-
lər. 
Təsərrüfatın yeni forması olan əkinçilik və maldarlığın yaranması ilə 
əlaqədar olaraq əkinçi tayfalar daha əlverişli ərazilərə köç edirdi. Artıq VII-
VI minilliklərin ayrıcında Ön Asiyada, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda 
kütləvi məskunlaşma başlanmışdı. Öz anbarı, ocağı, həyəti və möhrədən tiki-
lən tək otaqlı evləri olan yaşayış yerləri yaranırdı. İlk əkinçilərə aid belə 
qalıqlar Urmiya gölü hövzəsində Həsənli, Hacı Firuz, Yanıqtəpə və s. kimi 
qədim məskənlərdən, qonşu Zaqros ərazisindən məlumdur. Azərbaycanın şi-
malında da belə məskənlər yaranmışdır. Məsələn, Ağstafa rayonunda Töyrə-
təpə, Qarğalar təpəsi, Şomutəpə, Naxçıvanda Kültəpə və s. Bu abidələrdən 
Neolit dövrünə və Eneolit dövrünə keçid mərhələsinə aid çaxmaq və dəvəgö-
zü daşından çoxlu qəlpələr, bıçaqvari lövhələr, qaşovlar, dən daşları, dəstək-
lər, yığma oraq dişləri, maral buynuzu və iri heyvanların kürək sümüklərindən 
hazırlanmış toxalar və s. aşkar edilmişdir (3, s. 87). Son illər Orta Kür boyun-
dakı həmdövr abidələrdə (Göytəpə, Mentəştəpə, Kamiltəpə və b.) aparılan 
intensiv tədqiqatlar bu kolleksiyanı daha da zənginləşdirmişdir. Əldə olunan 
maddi dəlillərdən məlum olur ki, istehsaledici təsərrüfatın yaranması cəmiy-
yətin bütövlükdə inkişafına köklü təsir göstərmişdir. Artıq bu zaman fəaliyyət 
dairəsi artan, qapalı həyat tərzindən uzaqlaşan insanların sayı nəzərə çarpacaq 
dərəcədə çoxalır. Təkcə Mil düzündə Son Neolit dövrünə aid 65-ə yaxın irili-
xırdalı məskənin – Neolit kəndinin qeydə alınması bu fikri əsaslandırmağa 

---

Düzən Qarabağ Son Neolit dövründə 
77 
imkan verir. Təsərrüfatın ümumi yüksəlişi ilə yanaşı, tayfalararası əlaqələr də 
genişlənir, mübadilə olunan məhsulların çeşidləri artır. Qazanılan mədəni, 
texnoloji nailiyyətlər uzaq məsafələrə çatdırılır və daha geniş ərazidə yayılır. 
Kamiltəpədə aşkar olunan obsidian, əqiq, füruzə kimi bir çox ekzotik daşlar, 
boya naxışlı qablar və s. Qafqaz və Ön Asiyanın, eləcə də Urmiya və Zaqros 
ətrafının mədəni mərkəzləri, xammal yataqları ilə əlaqələrinin nəticəsi idi. Öz 
növbəsində yerli məskənlərin də öz texnoloji uğurları var idi. Kamiltəpənin 
monumental kərpic platforması, MPS 4 məskənindəki mürəkkəb xəndəklər 
sistemi Son Neolit dövrünün inşaat sənətində mühüm yeniliklər idi. Yaxud, 
MPS 4-dəki emalatxanada yerli xammal kimi balıqqulaqlarından hazırlanmış 
minlərlə muncuq, sözsüz ki, yalnız yerli sakinlərin bu bəzək əşyalarına olan 
ehtiyacı üçün nəzərdə tutulmamışdır. Mübadilə məqsədilə onların qonşu və 
uzaq məskənlərə çatdırılması təbii qəbil oluna bilər. 
Maddi mədəniyyət nümunələrinin müqayisəli təhlili göstərir ki, Düzən 
Qarabağın qədim sakinləri daha çox İkiçayarası (Halaf) və Urmiya gölü (Hacı 
Firuz) hövzəsindəki mədəni mərkəzlərlə iqtisadi, o cümlədən texnoloji əlaqə-
lər saxlamışlar. Obsidian və bəzək əşyalarının hazırlanmasında istifadə olu-
nan firuzə və əqiq materialları ticarətinin geniş yayılması buna misal ola bilər. 
Kamiltəpə və ətraf ərazilərdəki abidələrdən aşkar olunan boyalı keramikanın 
oxşarına isə daha çox Xəzər dənizi və Urmiya gölü hövzələrindəki abidələr-
dən rast gəlinir. Beləliklə, Mesopatamiyanın şimalında, Anadoluda və Urmi-
ya gölü ətrafında formalaşan “Neolit package” – “Neolit paketi”nin də (əhli-
ləşdirilmiş heyvan növləri, mədəni bitkilərin becərilmə üsulları, saxsı qabla-
rın boyanması, çiy kərpic evlərin tikilmə texnikası və s.)
həmin dövrdə Mil 
düzünə gətirilməsi qənaətinə gəlmək olar. 
Maldarlıq Kamiltəpənin qədim sakinlərinin əsas istehsal sahələrindən 
biri olmuşdur. Yaşayış məskənindən tapılan sümüklərin əksəriyyətinin ev 
heyvanlarına məxsus olması da bunu təsdiq edir. Bu osteoloji materialların 
böyük bir qrupu qoyun və keçi sümüklərindən ibarətdir. Daha sonra iri buy-
nuzlu heyvanlardan olan inək sümüklərinə, hətta müəyyən sayda donuz sü-
müklərinə də rast gəlinmişdir. Görünür, ayrı-ayrı çöl heyvanlarının (məsələn, 
ceyranın) ovlanmasına baxmayaraq, Düzən Qarabağın oturaq həyat tərzi sü-
rən Son Neolit dövrü sakinləri arasında ovçuluq artıq daha əlverişli məşğu-
liyyət hesab olunmurdu. Aşkar edilən heyvan sümükləri arasında quş və balıq 
sümükləri də vardır. Karp və ya çəki, naha (som) balıqlarının sümükləri ara-
sında nərə balığının, quş sümükləri arasında isə bu gün nəsili kəsilməkdə olan 
bəzgək quşunun qalıqlarının olması xüsusilə maraq doğurur. Kamiltəpənin 

---

78 
Təvəkkül Əliyev, Barbara Helving 
(eləcə də Cənubi Qafqazın Aruxlo, Menteştəpə, I Həsənsu kimi Neolit dövrü 
abidələrinin) osteoloji qalıqlarını tədqiq edən Almaniyalı geozooloq dr. Nor-
bert Benekenin fikrincə, nərə cinsindən olan ağ balığın (Huso huso) sümük-
lərinə təsadüf edilməsi onu deməyə əsas verir ki, e.ə. VI minillikdə dəniz su-
ları Kamiltəpə və onun qonşuluğundakı digər Neolit yaşayış məskənlərinə 
xeyli yaxın olmuşdur