Düzən Qarabağ Son Neolit dövründə (Kamiltəpə yaşayış yerinin materialları əsasında) Təvəkkül Əliyev

(11, s. 366-367, şək., 8). Köçəri quşlar olan bəzgəklərin 
Düzən Qarabağa – Mil çölünə gəlməsi isə bəhs edilən dövrdə bu ərazilərin 
bol sulu hövzələrə malik olmasını göstərir. 
Kamiltəpə sakinlərinin təsərrüfat həyatında əkinçilik əsas yerlərdən bi-
rini tuturdu. Düzən Qarabağın Neolit kəndlərində, əsasən dənli bitkilərin əkil-
məsinə üstünlük verilir, bu bitkilərdən daha çox arpa, xususilə onun “Hor-
deum vulgare” mədəni növü becərilirdi. Məhdud, az miqdarda əkilən buğ-
daya isə (“Triticum aestivum”) nadir halda rast gəlinir. Becərilən mədəni 
bitkilər sırasında qarabaşaq da vardır. İbtidai əkinçilər mədəni bitkilərlə yana-
şı, yabanı bitkilər də becərirdilər. Paris universitetindən palebotanik Alexia 
Decaiksin 370-ə yaxın ağac kömürü nümunəsi üzərində apardığı analizlər 
nəticəsində həm susuz –quru yerdə, həm də su kənarlarında bitən ağacların 6 
növü müəyyən edilmişdir
(26, s.157-159).
Dənli bitkilərin tarixinin araşdırılması öyrənilməsi belə bir nəticəyə 
gəlməyə əsas verir ki, bəzi taxıl növlərinin mədəniləşməsi və formalaşması 
məhz Cənubi Qafqazda başlanmışdır. Qarabağ düzənliyində, Ağdam rayonu 
ərazisində yerləşən Çalağantəpə yaşayış yerində aparılan qazıntılar zamanı 
müxtəlif paleobotanik qalıqlar, o cümlədən xeyli iri dənli, çoxcərgəli mədəni 
arpa və müxtəlif iri dənli buğda əldə edilmişdir. Buradakı taxıl anbarında tək-
tək butulkavari arpaya da rast gəlinmişdir. Çalağantəpə yaxınlığında yerləşən 
İlanlıtəpə yaşayış yerindən isə yumşaq və bərk buğda və mədəni arpa aşkara 
çıxarılmışdır (2, s. 129-130).
İ. Nərimanovun fikrincə, yaşayış yerinin bir 
dövrünə aid sahəsini əsas götürüb təxmini olaraq yaşayış məskənindəki əha-
linin sayını, həmin əhalinin təlabatına uyğun məhsulun miqdarını, habelə la-
zımı taxıl məhsulunu götürmək üçün ayrılmış əkin sahəsinin ölçüsünü müəy-
yən etmək olar. O, bu üsulla İlanlıtəpə (Ağdam r-nu) və Şomutəpənin (Ağsta-
fa r-nu) qədim sakinlərinin toxumluq taxıl ehtiyatı da nəzərə alınmaqla illik 
taxıla olan ehtiyaclarını hesablamışdır: I-lər il ərzində 8 ton, II-lər isə 36,5 ton 
taxıl istehlak etmişlər (2, s. 136; 24, s. 149).
Sənətkarlığın ayrı-ayrı sahələri də Mil düzünün ilk sakinləri arasında 
kifayət qədər inkişaf etmişdir. Dulusçuluq, sümükişləmə, daşişləmə ilə yana-
şı, yuxarıda ərtaflı təsvir olunan tikili kompleksləri bölgədə inşaat sənətinin 

---

Düzən Qarabağ Son Neolit dövründə 
79 
də yüksək səviyyədə olduğunu göstərir. Nümunələri əlimizə gəlib çatmasa 
da, belə texnoloji tərəqqiyə nail olan insanların gündəlik həyatında ağaciş-
ləmə və dəriişləmə sənətinin də mühüm yer tutmasını söyləmək olar. Kiçik 
bir sahədə – “muncuq atelyesi”ndə rast gəlinmiş balıqqulağından minlərlə 
muncuq və onların hazırlanmasında istifadə olunmuş alətlər isə göstərir ki, bu 
məhsullar təkcə bir yaşayış yeri sakinlərinin deyil, həm də qonşu və uzaq 
məskənlərdə yaşayan əhalinin ehtiyaclarını ödəməyə yönəldilmişdir. 
2009-2015-ci illərdə Düzən Qarabağdakı Qarasu hövzəsinin bir qrup 
Neolit kəndləri arasında mərkəz rolunu oynamış Kamiltəpə yaşayış yerində 
və ətaraf sahələrdə aparılan araşdırmaların nəticələri, təkcə Azərbaycan üçün 
deyil, həm də Qafqaz və Dünya elmi üçün xususi əhəmiyyətə malikdir. Belə 
ki, ilk dəfə Azərbaycan ərazisində – Mil çölündə e.ə. VI minilliyə aid Neolit 
yaşayış məskənləri şəbəkəsi aşkar olunaraq tədqiqata cəlb edildi. Kəşfiyyat-
axtarış işləri üzrə araşdırmaların və radio-karbon (14C) analizlərin nəticələ-
rinə görə, Mil düzünün Neolit dövrü abidələrinin dövrləşməsi bu abidələrin 
hamısının eyni xronoloji çərçivədə olmadıqlarını göstərir. Burada Qarasu və 
Şpartı çayları hövzəsinin Neolit dövrü sakinləri ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif 
səbəblərdən öz yaşayış yerlərini dəyişmiş, çay kənarlarındakı daha münasib, 
əlverişli sahələrdə məskən salmışlar. Mil düzü abidələri arasındakı üfüqi stra-
tiqrafiya da bu yerdəyişmələrin nəticəsidir. 
Özəl araşdırmalar zamanı aerofotoşəkillərdən istifadə, geofiziki kəşfiy-
yat və maqnitoloji xəritələrin tərtibi, burma vasitəsilə torpaq laylarından əldə 
olunan nümunələrin təhlili kimi yeni üsullardan istifadə edilməsi Son Neolit 
dövründə Mil düzündə, xüsusilə, Qarasuyun yuxarı axarı boyunda əhalinin 
sıx məskunlaşdığını müəyyən etməyə imkan vermişdir. Radiokarbon analiz-
lərin nəticəsi göstərir ki, Mil düzünün qədim əhalisi məsafənin uzaqlığına 
baxmayaraq, Cənubi Azərbaycanda (İranın şimal-qərbində) və Xəzər dənizi-
nin cənub sahillərində yaşayan tayfalarla daha sıx mədəni əlaqələr qurmuşlar. 
Bununla yanaşı, paleozooloji və paleobotanik təhlillər Cənubi Qafqazda Neo-
lit dövrünün “Qafqaz modeli” adı ilə səciyyələnən kifayət qədər bütöv bir 
model olduğunu göstərir. 
Tədqiqatlar bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın Düzən Qarabağ kimi 
qədim bir bölgəsində baş verən sosial-iqtisadi proseslərin rekonstruksiya-
sında, burada təşəkkül tapan ibtidai cəmiyyətin mədəni-təsərrüfat həyatının, 
oturaq əkinçilik mədəniyyətinin ayrı-ayrı aspektlərinin araşdırılmasında əhə-
miyyətli rol oynayır.