Dxn yangi p65
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI Ikkinchi nashr O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan O‘ZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY JAMIYATI NASHRIYOTI TOSHKENT – 2010 ISBN 978-9943-319-46-2 © O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. © O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. Professor X. T. ODILQORIYEV ning umumiy tahriri ostida Mualliflar jamoasi: professor X. T. Odilqoriyev – I, IV, V, VI, VII, IX, X, XII, XVI, XIX, XX, XXII boblar; dotsent I. T. Tulteyev – III, XVII boblar; dotsent M. I. Suvonqulov – II, XVIII, XXI boblar; dotsent M. Ahmadshoyeva – VIII, XIV boblar; katta o‘qituvchi D. Rajabova – XI, XIII boblar; O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi mas’ul xodimi X. X. Odilqoriyev – XV bob. Taqrizchilar: yuridik fanlar doktori, professor M. M. Fayziyev, yuridik fanlar doktori, professor O. T. Husanov. O‘quv qo‘llanma davlat va huquq sohasidagi hozirgi zamon ilmiy konsepsiyalarini inobatga olgan holda tayyorlandi. U davlat va huquqni talqin etishdagi an’anaviy yondashuvlar bilan bir qatorda yangi muammolar hamda nuqtayi nazarlarni ham qamrab olgan. Shuningdek, unda O‘zbekistonda shakllanayotgan fuqarolik jamiyati, demokratik davlatchilik va huquqiy tizim xususiyatlariga oid nazariy xulosalar o‘z ifodasini topgan. Davlat va huquqning mohiyati, mexanizmi, funksiyalari va jamiyatni modernizatsiyalash davridagi roli jonli tarzda bayon etildi. O‘quv qo‘llanma yuridik ilmgohlar talabalariga, o‘qituvchilariga, mutaxassislarga, shuningdek, davlat va huquq masalalariga qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo‘ljallangan. 67.0 D14 Davlat va huquq nazariyasi: Akademik litsey va kasb hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma/ X.T. Odilqoriyev, I.T. Tulteyev, M.I. Suvonqulov va boshq.; X.T. Odilqoriyevning umumiy tahriri ostida; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010. – 336 b. I. Odilqoriyev X.T BBK 67.0ÿ7 N1051-2007/1493. SO‘ZBOSHI Davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar tizimida har doim yetakchi o‘rinni egallab keladi. Shu bois unga mamlakatimizdagi va xorijiy yuridik adabiyotlarda katta e’tibor beriladi. Mazkur darslik o‘rta maxsus o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan dastur asosida yozildi. Davlat va huquq nazariyasi davlat hamda huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi va namoyon bo‘lishining eng umumiy qonuniyatlarini ochadi, ularni ilmiy talqin etadi, ilmiy ta’rif va tavsifini yaratadi. Davlat va huquq to‘g‘risida nazariy bilimga ega bo‘lish – bu ikki hodisaning mohiyati va mazmunini, rivojlanish qonuniyatlarini, ularga ta’sir qiluvchi omillarni to‘g‘ri talqin qila bilish yurist mutaxassislarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Chunki fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, moliya, mehnat huquqi kabi huquq sohalarining maqsadi, mazmun-mohiyatini bilish uchun davlat va huquq nazariyasi fani fundamental asos bo‘lib, davlat va huquqning tushunchasi, rivojlanishi va ularning faoliyat qilish tamoyillariga oid nazariy masalalarni o‘rgatadi. Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslikning nihoyatda boy, serqirra, shu bilan birga murakkab, sirli olamiga kirishning kaliti bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqarash, ong hamda yuridik madaniyatni shakllantirish, jamiyatdagi davlat-huquqiy voqeliklar xususida muntazam tizimli bilimlar hosil qilish – bu fanning (o‘quv kursining) asosiy vazifasidir. O‘rganish hamda tadqiqot doirasiga “davlat”, “huquq”, “qonun”, “demokratiya”, “hokimiyat”, “siyosat” kabi jozibali, murakkab hodisalarni qamrab oluvchi ushbu fan huquqshunoslikning o‘ziga xos qomusi sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi davlat hamda huquqqa tegishli hodisa va jarayonlarning muhim, zaruriy va eng umumiy tomonlarini o‘rganish orqali jamiyat taraqqiyotining obyektiv qonuniyatlarini tushuntirib berish, ijtimoiy hayot maqsadlarini aniqlash va ijtimoiy munosabatlarni davlat va huquq vositasida tartibga solish mexanizmlarini ochish, ularning rivojlanish istiqbollarini ko‘rsatib berish bilan shug‘ullanadi. Bugungi o‘zbek jamiyati o‘zi uchun huquqiy davlat, inson huquqlari va shaxs erkinligi, demokratik fuqarolik jamiyati, siyosiy 3 4 hurfikrlilik (plyuralizm), hokimiyatlar taqsimlanishi, qonun ustuvorligi, mustaqil sud hokimiyati kabi fundamental tushunchalarni qayta kashf etmoqda. Tan olish lozimki, jamiyat ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotini zamonaviy ma’rifiy tamoyillar asosida isloh etishda davlat va huquq benihoya katta rol o‘ynaydi. Shu bois davlat tuzilishi, demokratik siyosiy tizimning mavjud bo‘lishi, huquqiy munosabatlar oqilona tizimini tashkil etilishi ko‘p jihatdan mamlakatimizdagi davlat-huquqiy institutlarning faoliyatiga bog‘liqdir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy islohotlar mustahkam huquqiy zaminga tayangan va qat’iy davlat-siyosiy ta’minlanish mexanizmlariga ega bo‘lgan taqdirdagina samarali bo‘lishi isbot talab etilmaydigan aksiomadir. “Mustahkam huquqiy negiz bo‘lgandagina, – deydi I. A. Karimov, – o‘zini oqlamagan eski tizimni to‘la ishonch bilan qayta qurish, madaniy bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan yangi jamiyat qurish mumkin” 1 . Ayni vaqtda, davlatning faol tashkilotchilik va ijobiy bunyodkorlik roliga ham alohida urg‘u beriladi. “Davlat butun xalqning manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiy taraqqiyotning yetakchi yo‘nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqish va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak” 2 . Mazkur darslikni yaratishda mualliflar jamoasi nafaqat mustaqillik yillarida to‘plangan davlat-huquqiy tajribamizga, konstitutsiyaviy tamoyillar va nazariy bilimlarga, balki umuminsoniy hamda milliy-ma’naviy qadriyatlarga, hozirgi zamonda dunyoda mavjud davlatchilik va huquqshunoslik konsepsiyalariga, shuningdek, xalqimizning asrlar osha shakllanib kelayotgan boy huquqiy merosiga qat’iy tayandi. Davlat va huquq nazariyasi milliy istiqlol mafkurasi mohiyatidan kelib chiqqan holda aholining huquqiy ongini va yuksak huquqiy madaniyatini shakllantirishga, ular faoliyatida 1 Êàðèìîâ È. À. Âàòàí ñàæäàãîµ êàáè ìó³àääàñäèð. T. 3. – T.: 1996, 192-b. 2 Êàðèìîâ È. À. ¤øà àñàðäà, 178-b. 5 qonun ustuvorligi, qonunga hurmat va unga itoatgo‘ylik ko‘nikmalarini hosil qilishga xizmat qiladi. Toshkent yuridik kolleji o‘rta-maxsus ma’lumotli huquqshunos kadrlar tayyorlovchi o‘quv muassasasi bo‘lib, uning o‘quv rejasida «Davlat va huquq nazariyasi» umum kasbiy fan sifatida o‘qitilishi nazarda tutilgan. Darslikda mavzular mantiqiy ketma-ketlik qoidasiga amal qilgan tarzda joylashtirilgan. Mavzular, unda o‘rganiladigan masalalar imkon qadar soddalashtirilgan bo‘lib, bu o‘quvchilarga tegishli va zarur bo‘limlarni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Darslikdan boshqa yuridik kollejlarda va yuridik yo‘nalishdagi o‘rta o‘quv muassasalarida ham foydalanish mumkin. 6 I BOB. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI UMUMNAZARIY FAN SIFATIDA 1-§. Davlat va huquq nazariyasi – umumnazariy fan Dunyo jadal rivojlanayotgan bugungi sharoitda insonlarda barcha ijtimoiy voqelik va hodisalarga nisbatan qiziqish ortmoqda. Bu, o‘z navbatida, ularni o‘rganishni, chuqur tadqiq etishni taqozo etadi. Insonlarni qiziqtirib kelayotgan shunday muhim ijtimoiy masalalar qatorida davlat va huquq alohida o‘rin egallaydi. Inson o‘zi tug‘ilgan zaminning, o‘z mamlakatining xususiyat- larini, dunyo davlatlari o‘rtasidagi mavqeini o‘rganishga harakat qiladi. Binobarin, davlat va huquq masalasi doimo jamiyat a’zolari diqqat markazida turadi. Har bir ijtimoiy hodisani tadqiq etish ma’lum ilmiy yo‘nalish, biron-bir fan tomonidan amalga oshiriladi. Davlat va huquq hodisalari – “Davlat va huquq nazariyasi” fani yordamida o‘rganiladi. Xo‘sh, “nazariya” so‘zining ma’nosi nimadan iborat? “Naza- riya” iborasi “ko‘rib chiqmoq”, “tadqiq etmoq”, “tahlil qilmoq” degan ma’nolarni anglatadi. ”Nazariya” – keng ma’noda voqea- hodisalarning o‘zaro aloqasi va qonuniyatlari haqida yaxlit tasavvur hosil qiluvchi ilmiy bilim shaklidir. Tor ma’noda esa u yoki bu sohadagi bilimning asosiy g‘oyalari, tushunchalari va qonunlari tizimidir. Davlat va huquq nazariyasi asosiy yuridik o‘quv fani sifatida quyidagi xususiyatlarga ega: – birinchidan, o‘zining aniq predmetiga, o‘rganadigan mavzu- lariga ega; – ikkinchidan, davlat va huquq haqida yaxlit umumiy bilim beradi, davlat va huquqning mohiyatini, taraqqiyot bosqichlari va qonuniyatlarini ochib beradi; – uchinchidan, davlat va huquq sohasida to‘plangan bilimlarni «davlat», «huquq», «qonun», «hokimiyat», «demokratiya» va boshqa kategoriyalarda (tushunchalarda) ifoda etadi; – to‘rtinchidan, davlat va huquqning ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanishidagi obyektiv jarayonlarni va taraqqiyot qonuniyatlarini aks ettiradi. Xullas, davlat va huquq nazariyasi yuridik ta’lim tizimidagi o‘quv fanlari orasida markaziy o‘rin egallaydi. Bu fan bo‘lajak huquqshunoslarda huquqiy tafakkur va dunyoqarashni, 7 huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirishda alohida ahamiyatga ega. Davlat va huquq nazariyasini huquqshunoslikning alifbosi, deyish mumkin. U umumyuridik fan sifatida sohaviy huquq fanlari uchun poydevor bo‘luvchi xulosa va tavsiyalarni shakllantirib beradi. Ushbu fanning quyidagi jihatlariga e’tibor qaratish lozim: – davlat va huquq nazariyasi jamiyatdagi muhim ijtimoiy hodisalar – davlat va huquqni o‘rganadi; – davlat va huquq inson hayotining asosiy hamrohi va mezoni hisoblanadi; – davlat va huquq bir necha asrlik tarixiy davrni bosib o‘tgan; – inson o‘zi istiqomat qilayotgan zaminga, davlatga hamisha qiziqish bilan qaraydi; – inson o‘z faoliyati davomida muayyan qoida, norma, ya’ni huquqqa amal qilish barobarida uning mohiyatini anglashga ehtiyoj sezadi; – davlat va huquq jamiyat taraqqiyoti bilan aloqadorlikda rivojlanib boradi. Davlat va huquq nazariyasi – davlat va huquqning eng umumiy qonuniyatlari, vujudga kelishi, mohiyati, faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishi to‘g‘risidagi fundamental bilimlar tizimi. Shuningdek, bu fan davlat va huquq haqidagi qarashlar, g‘oyalar, fikrlar va bilimlarni mantiqiy tarzda umumlashtirilgan tizimidir. Turli tarixiy davrda, muayyan makonda istiqomat qilgan insonlar o‘sha davrning siyosiy tuzumi, mafkuraviy-g‘oyaviy jihatlari, boshqaruv xususiyatlari, ijtimoiy ong taraqqiyotidan kelib chiqqan holda davlat va huquqqa munosabat bildiradilar, baho beradilar. O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng jamiyat hayotining barcha jabhalarida bo‘lgani kabi davlat va huquqqa ham yangicha qarash, yangicha yondashuv paydo bo‘ldi. Mamlakatimiz sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan vaqtda davlatga iqtisodiy hukmron sinflarning tashkiloti, huquqqa esa ijtimoiy tartibga solishning zo‘ravonlik quroli sifatida munosabat bildirilgan. Bugungi kunga kelib, ya’ni demokratiya sharoitida davlat ijtimoiy qarama-qarshiliklarni zo‘rlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanmoqda. Zamonaviy huquqqa esa, ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib- intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida yondashilmoqda. 8 Davlat va huquq nazariyasi ham o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra taraqqiy etmoqda. Unga yangicha zamonaviy qarash, yondashuv shakllanmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi o‘z oldiga demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishdek buyuk maqsadni qo‘yar ekan, davlat va huquqqa, uni o‘rganishga, tadqiq etishga alohida ehtiyoj sezila boshladi. Huquqiy davlatda qonun ustuvorligi eng asosiy tamoyil sifatida e’tirof etilsa, fuqarolik jamiyatining zaruriy sharti – fuqarolarning yuksak huquqiy ongi va madaniyati, qonunlardan xabardorlik darajasi hamda huquqqa nisbatan chuqur hurmatidir. Bu tushunchalar albatta, davlat va huquq nazariyasining obyekti hisoblanadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, davlat va huquq nazariyasi zamonaviy, dunyo taraqqiyoti, sivilizatsiya bilan hamohang harakatlanuvchi muhim ijtimoiy fan sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi nafaqat mamlakatimizda, balki jahon hamjamiyatida yuz berayotgan yangilanish va yuksalishlar ta’sirida rivojlanmoqda. Davlat va huquqning paydo bo‘lishi va rivojlanishidagi umumiylik, o‘zaro aloqadorlik davlat bilan bir qatorda huquq ham jadal takomillashib borayotganligidan dalolat beradi. Huquqqa liberal yondashuv, uning insonlar hayotiga yanada yaqinlashayotganida, ularning manfaatlarini yanada mukammal aks ettirayotganligida namoyon bo‘lmoqda. Insoniyat ongi va tafakkurining yuksalishi barcha ijtimoiy hodisa kabi davlat va huquqni ham yangicha talqin etmoqda. Davlat ham, huquq ham inson uchun, uning manfaati uchun mavjudligi va faoliyat olib borishi fuqarolar tomonidan tobora anglab yetilmoqda. Turli tarixiy davrlarda davlat va huquqdan turli guruhlar, tabaqalar yoki alohida shaxslar manfaatining himoyachisi, ijtimoiy qarama- qarshiliklarni bostirish quroli sifatida foydalanilgan bo‘lsa, bugunga kelib, ular inson uchun farovon hayotni ta’minlash vositasiga aylanmoqda. Davlatning mohiyatini anglash, huquqqa zamonaviy yondashuv, huquqiy davlatning mazmun-mohiyatini ochish, fuqarolik jamiyati barpo etishni, inson huquq va erkinliklarini ta’minlashning asosiy yo‘nalishlarini tadqiq etish aynan davlat va huquq nazariyasining vazifasidir. Bu, o‘z navbatida, fanning xususiyatlarini ochib berish bilan bir qatorda, uning ijtimoiy ahamiyatini, dolzarbligini namoyon etadi. 9 2-§. Davlat va huquq nazariyasi fanining predmeti Dunyoning hozirgi ijtimoiy taraqqiyotida ilm-fan katta o‘rin tutmoqda. Olamshumul kashfiyotlar, misli ko‘rilmagan ixtirolar turli fanlarning yutug‘idir. Bugungi sivilizatsiya sharoitida fanning yangi-yangi tarmoqlari paydo bo‘lishi bilan bir qatorda avval mavjud bo‘lgan fanlar takomillashtirib borilmoqda. Davlat va huquq nazariyasi fani ham shular jumlasidandir. Shu o‘rinda “fan” iborasi xususida to‘xtalib o‘tish o‘rinli. Fan – bu muayyan soha bo‘yicha tizimli bilimlar berishga ixtisoslashtirilgan ilm yo‘nalishi hisoblanadi. Yanada aniqroq aytganda, fan – tizimlashtirilgan bilimlar yig‘indisi bo‘lib, u o‘z navbatida fanning nazariya, qonun, tushunchalar (kategoriyalar) turkumida ifodalanadi. «Fan – tabiat, jamiyat va inson tafakkuri to‘g‘risidagi tushun- chalarda, kategoriyalarda, qonunlarda aks ettirilgan, haqqoniyligi amaliyotda tasdiqlangan bilimlar tizimidir. Har bir fan o‘ziga xos obyekti va unga mos keluvchi predmeti bilan ajralib turadi» 1 . Fan jamiyat va tabiatni, umuman borliqni anglashning kalitidir. Shundan kelib chiqqan holda, davlat va huquq nazariyasi fani davlat va huquqni jamiyatning, ijtimoiy hayotning bir bo‘lagi, ya’ni ijtimoiy mazmundagi muhim hodisalar sifatida o‘rganadi. Bu fan go‘yoki, davlat va huquqni butun jamiyat hodisalari ichidan (tizimidan) ajratib olib, ularning mazmun-mohiyatini, ichki qonuniyatlarini, amal qilish xususiyatlarini tahlil qiladi. Shu bilan birga davlat va huquq iqtisod, siyosat, axloq, madaniyat kabi bir qator ijtimoiy hodisalar bilan uzviy aloqadorlikda o‘rganiladi. Bunda fanimiz davlat va huquqning nafaqat iqtisod tomonidan belgilanishiga, balki davlat-huquqiy hodisalarining iqtisodiyotga, ijtimoiy va ma’naviy hayotga faol ta’sir etishiga ham e’tibor qaratadi. Davlat va huquq nazariyasining predmetini ushbu fan o‘rganadigan obyekt, ya’ni ijtimoiy masalalar tashkil etadi. Bunday masalalar jumlasiga davlatning jamiyat bilan bo‘ladigan serqirra va murakkab aloqalari, davlat va huquqning jamiyat siyosiy tizimidagi roli va o‘rni, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishga oid masalalar kiradi. Fanimiz nafaqat davlat-huquqiy 1 Ñàèäîâ A., Òàäæèõàíîâ Ó. Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. Èêêè æèëäëè. 1- æèëä. – T.: 2001, 8-bet. 10 mazmundagi voqea-hodisalarni va jarayonlarni, balki insonlarning davlat va huquq hodisalari haqidagi tasavvurlarini ham o‘rganadi. Demak, davlat va huquq nazariyasi o‘rganadigan masalalar qatoriga aholining ijtimoiy, jamoaviy va individual huquqiy hamda siyosiy ongi (siyosiy-huquqiy madaniyati) ham kiradi. Yuqorida biz fanning predmetini davlat va huquq mavjud bo‘lishi va rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini o‘rganish tashkil etadi, deb aytdik. “Qonuniyat” deganda voqea, hodisa, jarayonlarning mohiyatini ifodalovchi qat’iy, real aloqalari tushuniladi. Demak, davlat va huquq nazariyasi fani davlat va huquqning mohiyatini, harakatlanish hamda namoyon bo‘lishini ifodalovchi eng qat’iy aloqalarni, xususiyat va omillarni o‘rganadi. Shu tarzda fanimiz davlat va huquqning mohiyatini anglab yetishga ko‘maklashadigan ilmiy ta’riflarni, ilmiy qonun va tushunchalarni shakllantiradi. Davlat va huquqqa doir masalalar barcha tarmoq yuridik fanlar tomonidan, shuningdek, boshqa ijtimoiy fanlar (tarix, falsafa, siyosatshunoslik va h.k.) tomonidan ham o‘rganiladi. Ularning barchasidan farqli o‘laroq, davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Davlat va huquq o‘zaro bog‘liqlikda hamda yagonalikda o‘rganiladi. Chunki ular yuridik hayotning bir-biri bilan uzviy aloqador, chambarchas bog‘liq qismlaridir. Buni quyidagi misol bilan tushuntiramiz. Ma’lumki, davlat organlari huquq normalarini yaratadi va ularning hayotga tatbiq etilishini ta’minlaydi; o‘z navbatida, huquq davlat organlarining maqomini, vakolatlarini belgilaydi, ya’ni davlat organlarining faoliyati huquqiy shakllar doirasida amalga oshadi. Shunday bo‘lsa-da, fanda davlatni alohida, huquqni alohida ajratib o‘rganish an’anasi mavjud. Fanimiz bo‘yicha nashr etilgan ko‘pchilik darsliklarda ikkita yirik bo‘lim: davlat nazariyasi va huquq nazariyasi bo‘limlari ajratiladi. Davlat nazariyasi qismida “davlatning tushunchasi”, “davlatning kelib chiqishi”, “davlatning mohiyati”, “davlat hokimiyati”, “davlat funksiyasi”, “davlatning shakli”, “davlat apparati”, “davlatning siyosiy tizimidagi o‘rni”, “demokratiya” kabi hodisalar (kategoriyalar) tahlil etiladi. Huquq nazariyasi qismida “huquqning umumiy tushunchasi”, “huquqning vujudga kelishi”, “huquqning mohiyati”, “huquqning shakli”, 11 “huquqning funksiyalari va prinsiplari”, “huquq ijodkorligi”, “huquq normalari”, “huquqiy munosabatlar”, “huquqni amalga oshirish”, “huquqiy tizim va qonunchilik tizimi”, “qonun ustuvorligi va qonuniylik”, “huquq buzilishi va yuridik javobgarlik” va boshqa muammolar o‘rganiladi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi predmetini ijtimoiy hayotning muhim qismi hisoblangan davlat va huquq, ularning vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlari, ularning mohiyati, ijtimoiy vazifasi, funksiyalari, shuningdek, siyosiy va huquqiy ongning namoyon bo‘lishi va huquqiy tartibga solishning xususiyatlari tashkil etadi. Davlat va huquq nazariyasining predmetini inobatga olgan holda uning tabiatini ta’riflash mumkin. Fanimizning tabiati serqirra va nihoyatda mazmunlidir. U yuridik, siyosiy, nazariy – metodologik, fundamental fan hisoblanadi. Avvalo, davlat va huquq nazariyasi – ijtimoiy fan sifatida tavsiflanadi. Chunki, u ijtimoiy tuzumni, jamiyat hayotida davlat va huquqning o‘rni, ahamiyati va vazifalarini tahlil etadi. Eng asosiysi, davlat ham, huquq ham ijtimoiy hodisalardir. Boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o‘laroq davlat va huquq nazariyasi yuridik fandir. Ushbu fan davlat va huquqning mohiyatini, davlat boshqaruvining mazmunini, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning barcha jarayonlarini, qonuniylik, huquq buzilishi va yuridik javobgarlik masalalarini umumnazariy jihatdan o‘rganadi. Davlat va huquq nazariyasini siyosiy fan deb hisoblashga barcha asoslar bor. Sababi, davlat va huquq siyosat bilan chambarchas bog‘liq. Ya’ni, siyosatni davlat yaratadi, huquq yordamida siyosat mustahkamlanadi, ifodalanadi va amalga oshiriladi. Fanimiz “siyosat”, “siyosiy hokimiyat”, “siyosiy tizim”, “siyosiy demokratiya” kabi hodisalarni bevosita tahlil etadi, ushba tushunchalar bilan ish yuritadi. Davlat va huquq nazariyasi boshqa yuridik fanlarga nisbatan umumnazariy, umummetodologik, falsafiy fan sifatida maydonga chiqadi. Ma’lumki, falsafiy bilim eng yuqori darajadagi nazariy bilimdir. Falsafa barcha ijtimoiy va tabiiy fanlarning poydevorini tashkil etib, ularni ilmiy metodologiyaning umumiy prinsiplari bilan qurollantiradi. Davlat va huquq nazariyasi falsafiy mazmundagi fan bo‘lib, davlat va huquq mavjud bo‘lishining eng umumiy qonuniyatlarini ochadi. Uning umummetodologik fan ekanligi 12 shundaki, mazkur fan yurisprudensiyaning asosiy tushunchalari (kategoriyalari)ni, umumiy yondashuvlari va metodlarini ishlab chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi – fundamental ahamiyatga molik fan. Fanimizning fundamentalligi – u tomonidan o‘rganiladigan hodisa (obyekt)lar haqidagi bilimlarning chuqur nazariyligi, ilmiy umumlashtirilganligi hamda asoslantirilganligida namoyon bo‘ladi. Davlat va huquq nazariyasi yaratadigan ta’riflar, qoidalar, ochadigan qonuniyatlari boshqa yuridik fanlar uchun poydevor, umumiy asos, tayanch bo‘lib xizmat qiladi. 3-§. Davlat va huquq nazariyasining metodi Davlat va huquq nazariyasi o‘z mavzusiga kiruvchi masalalarni tegishli yondashish usullari, ma’lum metodlar yordamida o‘rganadi. “Metod” iborasini fanga qadimgi yunonlar olib kirganlar. Metod (yunoncha «metodos» so‘zidan olingan bo‘lib) – biror narsaga erishish yo‘li, bilish usuli ma’nosini anglatadi. Metod tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini o‘rganish, bilish, tadqiq etish usulidir. Qadimdan olimlar ilmiy izlanish metodlariga katta e’tibor qaratib kelganlar. Masalan, F. Bekon metodni fonus chiroqqa qiyoslagan, zero, u olimning “yo‘lini” yoritadi, deydi. Ilmiy izlanishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan foydalaniladigan usullarning samaradorligiga bog‘liq. Tadqiqot olib borishning usullari, vositalari, metodlarini doimo takomillashtirib borish yangi bilimlarga erishishning, taraqqiyot qonuniyatlarini ochishning ishonchli garovidir. Davlat va huquq nazariyasining metodi deganda, davlat va huquq masalalarini o‘rganishning, ularga ilmiy yondashishning usuli, yo‘llari, tamoyillari tushuniladi. Fanning metodi amaliyotni, hayotni o‘rganuvchi nazariyadir. Boshqa fanlarning metodi kabi davlat va huquq nazariyasining metodlari ham umumiy ilmiy, maxsus va xususiy ilmiy usullarga bo‘linadi. Umumiy ilmiy metodlar – tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalarini o‘rganishda qo‘llaniladigan eng umumiy yondashuvlar, usullar, bilishning umumiy prinsiplaridir. Eng umumiy universal metod – dialektikadir. Dialektika nazariyasi – voqeliklarning umumiy aloqadorligi va doimiy rivojlanish holatida bo‘lishi to‘g‘risidagi ta’limot. Dialektik metod davlat va huquqni o‘zaro aloqada, doimiy 13 rivojlanishda, o‘zgarishda, bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tishda, mazmunan boyish va takomillashishda, deb qaraydi. Dialektik metod davlat va huquq hodisalarini tadqiq qilishda obyektiv haqiqatga erishishning asosiy omilidir. Bu metod davlat va huquqning mohiyatini jamiyatning iqtisodiy tuzumi, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy sohalar bilan uzviy bog‘liq, deb qaraydi. Bordi- yu, davlat va huquqni iqtisodiy asosdan ajratib, tegishli tarixiy shart- sharoitdan uzilgan holda talqin etilsa, ularning mohiyatini ham, riovjlanish qonuniyatlarini ham to‘g‘ri tushunib bo‘lmaydi. Dialektik metodning asosiy talablaridan biri davlat va huquqni tarixiy voqealar bilan bog‘lab o‘rganishdir. Davlat va huquqni o‘rganishda dialektik yondashishning talablaridan yana biri ilmiy obyektivlikdir. Ilmiy obyektivlik o‘rganilayotgan mavzuning, ya’ni davlat va huquqning jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida obyektiv (zaruriyat) tarzida vujudga kelganligini, uning rivojlanishi jamiyatning boshqa sohalari bilan o‘zaro bog‘liq va aloqadorlikda ekanligini, o‘z qonuniyatlari asosida rivojlanishini inobatga olishni talab etadi. Davlat va huquq nazariyasi ish ko‘radigan umumiy metodlaridan yana biri metafizikadir. “Metafizika” yunoncha so‘z bo‘lib, ma’nosi “fizika ketidan keladigan narsa” degani bo‘lib, hozirgi paytda fanda “qotib qolgan fikr yuritish usuli” ma’nosida ishlatiladi. Ushbu metoddan foydalanib ilmiy izlanish olib boruvchilar davlat va huquq ilgaridan mavjud bo‘lgan, bundan keyin ham bo‘ladi, ular abadiy va o‘zgarmasdir, hech qanday boshqa ijtimoiy hodisalar bilan ichki aloqadorlikda emas, ular rivojlanishda emas, qanday bo‘lsa shundayligicha saqlanib qoladi, deb fikrlaydilar 1 . Metafizika sof ilmiy, ijodiy metod emas, u davlat va huquq hodisalarining tub mohiyatini ochib berolmaydi. Davlat va huquq nazariyasining umumiy metodlari bilan bir qatorda uning mavzusini yoritishga yordam beruvchi maxsus va xususiy ilmiy metodlari ham mavjud. Bu metodlar quyidagilardan iborat: mantiqiy metod, tarixiy metod, aniq – sotsiologik metod, statistik – matematik metod, sistemali – strukturali o‘rganish metodi, qiyosiy-huquqiy metod, kibernetika metodi, ijtimoiy tajriba metodi va boshqalar. 1 Qarang: Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. // ¥. Áîáîåâ âà ¥. Îäèë³îðèåâëàð- íèíã óìóìèé òàµðèðè îñòèäà. – T.: 2000. 12–13-bet. 14 1. Mantiqiy metod – davlat va huquq hodisalarining mohiyatini, asosiy mazmunini nazariy shaklda, mavhumlashtirilgan tarzda, mantiq qonunlari asosida o‘rganish usulidir. U oqilona, asoslantirilgan (isbotlangan) va izchil xulosa chiqarishni nazarda tutadi. 2. Tarixiy metod – davlat va huquqni tarixiy rivojlanish shart- sharoitlariga bog‘lab o‘rganish usuli bo‘lib, unda davlat va huquqning tavsifi va rivojlanish bosqichlari tarixiy xronologik izchillikda, ketma- ketlikda o‘rganiladi. 3. Aniq – sotsiologik metod – davlat va huquq masalalarini o‘rganishda davlat idoralari faoliyatini, davlat va jamiyat boshqaruvini huquqiy tartibga solish yo‘llarini real hayot bilan bog‘lab o‘rganish usulidir. Aniq – sotsiologik metod quyidagi ilmiy – amaliy usullardan foydalanadi: yozma yoki og‘zaki so‘rov (anketa) o‘tkazish, jamoatchilik fikrini aniqlash va tahlil qilish, statistik ma’lumotlarni va hujjatlarni (arxiv materiallarini) tahlil etish, kuzatuv olib borish intervyu olish, tajriba o‘tkazish va boshqalar. 4. Statistik – matematika metodi – yuqoridagi aniq – sotsiologik metod bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, sud amaliyoti, huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatiga oid amaliyot, boshqa davlat idoralari faoliyatidan kelib chiqadigan statistik ma’lumotlarni umumlashtirish orqali ijtimoiy taraqqiyotning hayotiy jarayonlarini xolis aniqlash va baholash usuli hisoblanadi. Huquqiy hodisalarni, muayyan tarixiy davrdagi arifmetik va geometrik holatlarni o‘rganish, tahlil etish ham ushbu metod doirasiga kiradi. 5. Sistemali – strukturali o‘rganish metodi – davlat va huquq nazariyasini, uning predmetini mustaqil ijtimoiy tizim (sistema) tarzida o‘rganish usuli. Bunda davlat va huquqni jamiyat hayotining boshqa hodisalari tizimida o‘rganish, ularning struktura tuzilishini, davlat va huquq hodisalarini tashkil etuvchi tarkibiy elementlarini o‘rganish amalga oshiriladi. Bu metod tekshirilayotgan obyekt haqida to‘la va atroflicha bilim hosil qilishga yordam beradi. 6. Qiyosiy–huquqiy metod – qiyoslash, taqqoslash, solishtirish, chog‘ishtirish orqali davlat va huquq voqeliklarini o‘rganish, ularning o‘ziga xos jihatlarini, xususiyatlarini aniqlab olish usuli. Masalan, O‘zbekistondagi ikki palatali parlamentning mohiyatini, vakolatlari ko‘lamini, xususiyatlarini aniqlash uchun dunyodagi boshqa davlatlarning ikki palatali parlamentlarining huquqiy maqomi va vakolatlari bilan qiyoslanadi. Yoki O‘zbekiston Respublikasi 15 Konstitutsiyasining o‘ziga xos jihatlarini tushunib olish uchun uni boshqa davlatlarning konstitutsiyalari bilan solishtirib o‘rganiladi va hokazo. Qiyosiy – huquqiy usul yordamida davlat va huquqning nafaqat boshqa mamlakatlardagi analoglari (o‘xshash hodisalar) bilan farqi aniqlanadi, balki ularning o‘tmishdagi, avvalgi bosqichdagi holati bilan hozirgi kundagi holati qiyoslanib, qimmatli ma’lumotlar to‘planadi. Ushbu metod turli davlatlar va huquqiy tizimlarning umumiy va o‘ziga xos tomonlarini bilish hamda ana shu asosda davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyatlarini ochishga, davlat va huquq sohasidagi hodisalar va jarayonlarni o‘zaro solishtirish asosida ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlashga imkon beradi 1 . 7. Kibernetik metod – davlat va huquq hodisalarini o‘rganishda hozirgi zamon texnikaviy vositalarni qo‘llab, huquqiy ma’lumotlarni to‘plash, ishlov berish va umumlashtirish usuli. Masalan, bu usul yordamida elektron hisoblash mashinalarini, kompyuter, multimedia va boshqa texnik vositalarini qo‘llab, davlat va huquq funksiyalarining istalgan birontasini modellashtirish mumkin. Shu asosda ularning kelgusidagi rivojlanishini bashoratlash mumkin. “Kibernetika” – yunoncha “boshqarish san’ati” demakdir. 8. Ijtimoiy tajriba metodi – davlat va huquqqa oid biron-bir institutni, organni, normani hayotga joriy etishdan avval ularni tajriba o‘tkazish yo‘li bilan sinab ko‘rish usuli. Masalan, O‘zbekiston Respublikasida mahalliy darajadagi ma’muriy hududiy birliklarda (viloyat, shahar, tumanlarda) hokimlik lavozimini joriy etishdan avval 1991-yil mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Rayosatining qarori bilan Toshkent shahar hokimi lavozimi ta’sis etilib, bir yil mobaynida ijtimoiy-huquqiy tajriba – sinov o‘tkazildi. Tajriba natijalari umumlashtirilib, 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan “Mahalliy davlat hokimiyati organlarini isloh etish to‘g‘risida»gi qonun bilan respublikamizning barcha tuman, shahar va viloyatlarida hokim lavozimi joriy qilindi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasining metodlari davlat va huquq hodisalarini, ular bilan bog‘liq jarayonlarni, bu muhim ijtimoiy-siyosiy institutlarning rivojlanish qonuniyatlarini ochishga yo‘naltirilgan ilmiy usullar, yo‘llar, tamoyillar va vositalar majmuidir. 1 Qarang: Ñàèäîâ A., Òàäæèõàíîâ Ó. Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. 1-æèëä. Äàâëàò íàçàðèÿñè. – T.: 2001, 27-bet. 16 4-§. Davlat va huquq nazariyasining ijtimoiy va yuridik fanlar tizimidagi o‘rni hamda ahamiyati Davlat va huquq nazariyasi fanini har tomonlama va mufassal tavsiflashda uning boshqa fanlar bilan aloqadorligini ochish muhim ahamiyatga ega. Bu fan barcha ijtimoiy va yuridik fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Davlat va huquq masalalarini faqat yuridik fanlar o‘rganibgina qolmasdan, balki boshqa ijtimoiy fanlar ham o‘rganadi. Chunki insonlarning serqirra faoliyati turli-tuman bo‘lib, ular huquq vositasida tartibga solinadi, davlat – siyosiy munosabat- larning obyekti sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq hamisha ijtimoiy hayotning muhim masalasidir. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq hodisalarini tadqiq va tahlil qilishda boshqa fanlar bilan hamkorlik qiladi, ularning yutuqlaridan, ilmiy xulosa va tavsiyalaridan foydalanadi. Davlat va huquq nazariyasi boshqa ijtimoiy fanlar: falsafa, iqtisod, sotsiologiya, siyosatshunoslik, tarix kabi fanlar bilan mustahkam aloqada. Falsafa hamda davlat va huquq nazariyasi. Falsafa tabiat, jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. Shu bois, u davlat va huquq masalalarini umumiy tarzda, ijtimoiy hodisa sifatida talqin etadi. Davlat va huquq nazariyasi fani falsafaning qoidalari va xulosalariga tayangan holda davlat va huquq muammolarini aniqlashtiradi hamda ularning nazariy jihatlarini o‘rganadi. Bunda falsafa bilan davlat va huquq nazariyasi bir-birini takrorlamaydi, aksincha, o‘zaro to‘ldiradi. Falsafa borliqning ongga, insonning uni o‘rab turgan atrof- muhitga munosabatining umumiy qonuniyatlari haqidagi bilimlar tizimidir. Falsafa davlat va huquqning mohiyati, tabiati, uning ijtimoiy hodisalar tizimidagi o‘rnini aniqlaydi. Davlat va huquq nazariyasi fani esa davlat va huquqni barcha ko‘rinishlari va belgilari bilan bir butun holda batafsil o‘rganadi. Agar falsafa davlat va huquqning mohiyatini aniqlash kalitini bersa, davlat va huquq nazariyasi falsafani ijtimoiy taraqqiyot, davlat va huquqning umumiy tamoyillarini, ijtimoiy vazifasi va funksiyalarini ifodalash bilan qurollantiradi. Falsafaning umumiy qonun va kategoriyalaridan davlat va huquqqa tegishli voqea-hodisalar va jarayonlarni o‘rganishda amaliy foydalanish, bir tomondan, davlat va huquq sohasida to‘plangan 17 barcha bilimlarni ilmiy jihatdan umumlashtirib, bu bilimlarni davlat va huquq nazariyasining kategoriyasi sifatida bayon qilish imkoniyatini beradi; ikkinchi tomondan, davlat va huquq nazariyasi fani tomonidan to‘plangan bilimlar, ma’lumotlar falsafaning obyektiv qonunlarni ochishi va umumiy kategoriyalarni ishlab chiqishi uchun amaliy ma’lumotlar bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, falsafa fani davlat va huquq nazariyasi uchun poydevor bo‘lib, metodologik asos vazifasini bajaradi, davlat va huquq nazariyasi esa falsafa uchun aniq hayotiy ma’lumotlar manbayi vazifasini bajaradi. Iqtisodiy fanlar hamda davlat va huquq nazariyasi. Iqtisodiy fanlar ishlab chiqarish munosabatlari tizimi, xo‘jalik hayotini tashkil etish, tadbirkorlik, mehnat, moliya, kredit kabi masalalarni o‘rganadi. Davlat va huquq nazariyasi esa davlat va huquqni o‘zining asosiy predmeti deb hisoblaydi va ularning iqtisodiy funksiyalarini tahlil etadi. Iqtisodiy fanlar hamda davlat va huquq nazariyasining o‘zaro aloqasi davlat va huquqning iqtisodiyotga qanchalik bog‘liq ekanligini va ta’sirini aniqlashga imkon beradi. Sotsiologiya hamda davlat va huquq nazariyasi. Davlat va huquq nazariyasi sotsiologiya fani bilan ham o‘zaro aloqada. Chunki sotsiologiya fani ham jamiyatni yaxlit, uyushgan tizim sifatida tadqiq etib, jamiyat a’zolarining, xususan, turli xil jamoalarning, aholi turli qatlamlarining davlatga, huquqqa nisbatan qanday munosabatda bo‘lishini, ularning davlat va huquq to‘g‘risidagi fikr- mulohazalarini real hayotni tahlil etish asosida o‘rganadi. Shunga ko‘ra, sotsiologiya fani davlat va huquq nazariyasi fani uchun dastlabki amaliy ma’lumotlarni to‘plab berish vazifasini bajaradi. Davlat va huquq nazariyasi esa, o‘z navbatida, sotsiologiya fani bergan ma’lumotlarni umumlashtirib, ulardan nazariy xulosalar chiqarishda foydalanadi. Sotsiologiya yagona tizim bo‘lmish jamiyat hamda u bilan aloqadorlikda o‘pganiladigan alohida ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy jarayonlar haqidagi fandir. Sotsiologiya o‘zining xulosalarida aniq hayotiy ma’lumotlarga, ijtimoiy tajribaga tayanadi. Barcha ijtimoiy hodisalar, jumladan, davlat va huquq ham sotsiologik tadqiqotlarning obyektiga aylanadi. Sotsiologiya ham falsafa singari, davlat va huquqni bilishning umumiy vositasi hisoblanadi. U davlat va huquqni o‘rganish asosida o‘zining predmetini chuqurlashtiradi va oydinlashtiradi. 18 Siyosatshunoslik hamda davlat va huquq nazariyasi. Siyosatshunoslik fani siyosat, uning shakllari, siyosiy jarayonlar va siyosiy birlashmalar, jumladan, partiyalar, siyosiy hokimiyatga va davlat hokimiyatiga erishish vositalari, fuqarolik jamiyati, davlat va shaxsning o‘zaro munosabati kabi hodisalarni o‘rganadi. Siyosatshunoslik inson siyosiy madaniyatini ijtimoiy-siyosiy munosabatlar tizimi orqali, ya’ni fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirish orqali o‘rganadi. Davlat va huquq nazariyasining siyosatshunoslik fani bilan bog‘liqligi har ikkala fanning ham bir obyektni, ya’ni jamiyat siyosiy tizimining muhim elementi bo‘lmish davlat va huquqni ilmiy jihatdan tadqiq etishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunda davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi, amaliy faoliyatining umumiy qonuniyatlarini o‘rgansa, siyosatshunoslik fani davlat va huquqiy siyosatni, aniqrog‘i, jamiyatda yuz berayotgan siyosiy hodisalar va jarayonlarni, ya’ni siyosat nazariyasi va amaliyotini o‘rganadi. Ularning har ikkalasi bir predmet – davlat va huquqni, davlatning ichki va tashqi siyosatini har tomonlama o‘rganadi, ilmiy tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar bilan bir-birlarini to‘ldiradi. Pirovardida, siyosatshunoslik fani o‘zining keng qamrovligiga ko‘ra davlat va huquq nazariyasi fani uchun zamindor asoslardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Davlat va huquq nazariyasi tarix fani bilan ham uzviy aloqadordir. Tarix jamiyatshunoslikka oid fan hisoblanadi. U insoniyat madaniy va ma’naviy taraqqiyotining har xil turlari va davrlari, jamiyatning rivojlanish yo‘nalishlari va tiklanish bosqichlarini, insoniyatning o‘tmishdan kelajak tomon yuksalib borish sabablari va mohiyatini tadqiq etadi. Muayyan xalqlar, davlatlarning turli davrlardagi hayotining aniq shakllari va tajribasini, shuningdek, huquqiy yodgorliklarni ham o‘rganadi. Lekin tarix fani uchun vaqt chegaralari muhimdir. U umumlashma xulosalar chiqarmaydi, qonuniyatlarni ochmaydi, ayni shu jihatlari bilan davlat va huquq nazariyasidan farq qiladi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlar tizimida quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: – birinchidan, davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlar jumlasiga kiruvchi huquqshunoslikning tarkibiy qismidir. U huquqshunoslikka nisbatan xususiylik, boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan esa alohidalik kasb etadi; – ikkinchidan, davlat va huquq nazariyasi boshqa ijtimoiy fanlar 19 singari jamiyat ijtimoiy ehtiyojlarining mahsuli sifatida paydo bo‘lgan. U boshqa ijtimoiy fanlar bilan birgalikda davlat va huquqqa tegishli voqea-hodisalar va jarayonlarni har tomonlama o‘rganadi, boshqa fanlarning metodlaridan foydalanadi. O‘z navbatida, davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlarni davlat va huquqqa oid aniq ma’lumotlar bilan ta’minlab, ularni nazariy va amaliy ma’lumotlar bilan qurollantiradi; – uchinchidan, davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslik fani orqali davlat va huquq bilan shug‘ullanayotgan har qanday ijtimoiy fan sohasining ilmiy tadqiqot mavzuidan o‘rin egallashi mumkin. Davlat va huquq nazariyasining barcha ijtimoiy fanlar bilan aloqasi ham ikki tomonlamadir. Davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlarning xulosalariga asoslangan holda xilma-xil falsafiy, tarixiy materiallarni umumlashtirib, davlat va huquqning vujudga kelishi sabablarini, taraqqiyot bosqichlarini, davlat va huquqning mohiyatini, mazmuni va shakllarini ochib beradi. Shu ma’noda davlat va huquq nazariyasi boshqa ijtimoiy fanlarni takrorlamaydi, balki to‘ldiradi. Bu hol esa davlat va huquq nazariyasi o‘zining predmetiga va xususiyatlariga ega ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bundan yana ham keng qamrovli xulosalar chiqarish mumkin. O‘zbekistonda davlatchilikning huquqiy asoslari kuchayib borishi, huquqiy madaniyat, fuqarolarning huquq va erkinliklari, huquqiy ta’limning rivojlanib borishi bilan davlat va huquq nazariyasi hamda barcha ijtimoiy fanlar o‘rtasidagi aloqadorlik kuchayib boraveradi. Yuridik fanlar – ijtimoiy hodisa sifatida davlat va huquqning tushunchasi, mohiyati, tasnifi, kelib chiqishi, rivojlanishi va amal qilinishining umumiy va maxsus qonuniyatlari to‘g‘risidagi huquqiy bilimlar tizimidir. Barcha yuridik fanlar diqqat markazida davlat va huquq asosiy o‘rin egallaydi. Ayni paytda, har bir yuridik fan davlat va huquqning muayyan tomonlarini, jihatlarini o‘rganadi. Shuning uchun huquqshunoslik fanlarining har biri o‘zining mustaqil predmetiga ega. Davlat va huquq nazariyasini barcha huquqiy fanlar bilan qo‘shib o‘rganish bu fanning predmetini, ahamiyatini va rolini yanada oydinlashtiradi. Barcha yuridik fanlarning o‘rganish sohasi va umumiy obyekti – davlat va huquqdir. Har bir huquqshunoslik fani davlat va huquq masalasiga o‘ziga xos yondashadi, ularning 20 har biri o‘zining mustaqil predmetiga ega. Yuridik fanlar quyidagicha klassifikatsiya (tasnif) qilinadi: a) tarixiy-nazariy-huquqiy fanlar (davlat va huquq nazariyasi, davlat va huquq tarixi, siyosiy ta’limotlar tarixi va hokazo); b) maxsus yoki tarmoq huquqiy fanlar (masalan, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi, mehnat huquqi, ma’muriy huquq, davlat huquqi, moliya huquqi, yer huquqi, jinoyat protsessual huquqi va boshqalar); d) amaliy yuridik fanlar (masalan, kriminalistika, sud statistikasi, sud buxgalteriyasi va hokazo). Davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar sistemasida umumiy, fundamental va metodologik fan sifatida maydonga chiqdi. Davlat va huquq nazariyasining boshqa huquqiy fanlar bilan aloqasi ana shundan kelib chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi maxsus va amaliy huquqiy fanlarning aniq materiallariga tayanadi, ularni nazariy jihatdan umumlashtiradi. Umumiy va fundamental fan sifatida huquqshunoslikning asosiy tushunchalari va qoidalarini o‘rganadi. Davlat va huquq nazariyasi metodologik fan sifatida boshqa huquqiy fanlar uchun xususiy yuridik metodlarni va rahbariy prinsiplarni ishlab chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi bilan davlat va huquq tarixi fani bir-biri bilan chambarchas bog‘langandir. Ularning har ikkisi davlat va huquq borasida bahs yuritadi. Davlat va huquq tarixi davlat va huquqning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonini to‘liq, xronologik tarzda o‘rganadi. Tarix va nazariya bir-birisiz bo‘lmaydi, biri ikkinchisini taqozo etadi. Davlat va huquq tarixi fani, o‘z navbatida, ayrim nazariy xulosalarni chiqaradi, nazariy prinsiplar asosida ish ko‘radi. Davlat va huquq nazariyasi fani esa o‘z xulosalarini tarixiy materiallar yordamida asoslaydi, bunda u tarixiy metoddan foydalanadi. Har qanday tarixiy faktni nazariyasiz yoritish mumkin emas. Nazariya tarixiy voqealarga yondashish usulini belgilaydi, tarixni ilmiy o‘rganish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Davlat va huquq nazariyasi boshqa huquqiy fanlar bilan ham xuddi shunday ikki yoqlama aloqadadir. Demak, davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslik fanlari tizimida markaziy, umumlashtiruvchi ahamiyatga ega bo‘lish bilan birga, barcha yuridik fanlarning yutuqlarini uyg‘unlashtiradi va ularning o‘zaro boyishiga yordam beradi. 21 5-§. Davlat va huquq nazariyasining funksiyalari Fanning funksiyasi uning e’tibori qanday vazifani bajarishga qaratilganligidan va tabiatidan kelib chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani ado etish uchun quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Nazariy bilish (evristik) 1 funksiyasi. Davlat va huquqni bilish turli darajada bo‘lishi mumkin. Ba’zan u davlat va huquqni izohlash yoki tushuntirishdangina (ontologik funksiyadan) iborat bo‘ladi. Lekin davlat va huquq nazariyasi bu bilan cheklanmaydi, balki o‘rganilayotgan obyektning mohiyatiga chuqur kirib borish orqali yangi qonuniyatlarni ochib beradi. Masalan, davlat va huquqning rivojlanish qonuniyatlarining ochilishi, davlatning iqtisodiy roli va hokazo. Nazariy bilish funksiyasini amalga oshirish tufayli davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq voqeliklarini chuqur va mukammal o‘rganish asosida ularning xarakterli belgi va muhim xususiyatlarini ko‘rsatib beradi. Davlat va huquqni xuddi shu tarzda tadqiq qilish davlat va huquqning kelgusi rivojlanishi haqida ilmiy bashorat qilish imkoniyatini beradi. 2. Metodologik funksiya. Davlat va huquq nazariyasi yuridik fan sohalariga nisbatan metodologik funksiyani bajaradi. Chunki, har qanday metod – bu amaliy izlanishga yo‘naltirilgan nazariyadir. Nazariya fani voqelikni qanchalik to‘g‘ri aks ettirsa, u bilishning metodi sifatida shunchalik samarali foydalaniladi. Davlat va huquq nazariyasi davlat, huquq, qonunchilik, huquqiy javobgarlik kabi tushunchalarni ishlab chiqadi. Mazkur nazariy tushunchalar tizimi davlat va huquqqa oid masalalar haqida yangi ilmiy bilimlarni yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham davlat va huquq nazariyasi ishlab chiqqan ilmiy tushunchalar, ta’riflar, prinsiplar va qoidalar huquq sohalarini o‘rganuvchi boshqa fanlar uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. 3. Amaliy - tajriba funksiyasi. Barcha yuridik fanlardagi singari davlat va huquq nazariyasi fanida ham nazariy bilimlar amaliy faoliyat bilan uzviy qo‘shib olib boriladi. Davlat va huquq nazariyasi fani ham amaliyotga yordam ko‘rsatadi. Jumladan, u davlat faoliyatini takomillashtirishga, qonunchilikni rivojlantirish va uni 1 “Evrika” – yunoncha “topdim” degan ma’noni anglatadi. 22 amalda qo‘llanish ishini yaxshilashga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqadi va hokazo. Yuridik amaliyotni nazariy jihatdan asoslash ham muhim ahamiyatga ega. 4. G‘oyaviy -tarbiyaviy funksiya. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq to‘g‘risidagi g‘oyalarni aks ettiradi. U kishilarda muhim siyosiy va huquqiy, ya’ni demokratiya, qonunchilik, davlat intizomi, shaxsning huquqi hamda erkinliklari to‘g‘risida ilmiy tushunchalarni shakllantiradi. Fanning g‘oyaviy funksiyasi davlat va huquq masalasiga dialektik nuqtayi nazaridan yondashishga, dunyoqarashning mustahkam- lanishiga, shuningdek, kishilar ongida yangi huquqiy ongni, huquqiy madaniyatni, qonunchilikka hurmat hissini tarbiyalashga yordam beradi. Biz davlat va huquq nazariyasining eng asosiy funksiyalarini ko‘rib chiqdik, xolos. Bulardan tashqari, fanning siyosiy, tashkilotchilik, prognozlash kabi funksiyalari ham mavjud. Demak, davlat va huquq nazariyasi quyidagi vazifalarni bajarishga: 1) davlat va huquqning rivojlanish qonuniyatlarini va yo‘llarini ochib berishga; 2) davlat organlarining faoliyati va tuzilishini takomillashtirishga; 3) huquq va qonunchilikni takomillashtirishga, qonunlarni sistemalashtirish va kodifikatsiyalashga; 4) huquqni targ‘ib qilish, fuqarolarni Konstitutsiya va qonunlarni hurmatlash ruhida tarbiyalashga ko‘maklashadi. 23 II BOB. DAVLAT VA HUQUQNING KELIB CHIQISHI 1-§. Jamiyat tushunchasi va tuzilishi «Jamiyat» atamasi ko‘p ma’nolidir. Odatda, bu so‘zning quyidagi ma’nolari e’tirof etiladi: – o‘zlari uchun umumiy maqsad va manfaatlarni amalga oshirish uchun birlashgan shaxslar guruhi sifatidagi jamiyat (kitobsevarlar jamiyati, nogironlar jamiyati, filatelistlar jamiyati va h.k.). «Jamiyat» so‘zi o‘zining bu ma’nosida «tashkilot», «uyushma», «birlashma» so‘zining sinonimidir; – insoniyat yoki mamlakat rivojlanishidagi muayyan bosqich sifatidagi jamiyat (ibtidoiy jamiyat, feodal jamiyat, kapitalistik jamiyat, sotsialistik jamiyat, fuqarolik jamiyati va h.k.). Bu yerda «jamiyat» so‘zi ko‘pincha «bosqich», «davr» so‘zlari bilan birga qo‘llaniladi; – insoniyat yoki mamlakat rivojlanishidagi u yoki bu bosqich sifat holatini ifodalovchi jamiyat («iste’mol jamiyati», «axborot jamiyati», «an’anaviy jamiyat va h.k.). Bu holda «jamiyat» so‘zidan oldin, albatta, uning sifat holati tavsifi keladi; – moddiy dunyoning tabiatdan ajralgan va u bilan muayyan tarzda o‘zaro aloqa qiluvchi qismini ifodalaydigan o‘ta keng tushuncha sifatidagi jamiyat. Bu ma’noda odamlar birlashishining barcha shakllari va odamlarning o‘zaro va o‘zini qurshagan tabiiy muhit bilan aloqa qilish usullarining majmui jamiyat deb ataladi. So‘nggi ta’rif jamiyat tushunchasining falsafiy ta’rifi hisoblanadi. Jamiyat – shunchaki odamlar majmui emas. Ularni insonning har xil faoliyat turlari, avvalo, moddiy-ishlab chiqarish faoliyati yagona jamiyatga birlashtiradi. Jamiyat mazkur faoliyatni amalga oshirish shakli bo‘lib xizmat qiladigan va turli ijtimoiy institutlarda mustahkamlab qo‘yiladigan ijtimoiy munosabatlar, eng avvalo, ishlab chiqarish munosabatlari yig‘indisi hisoblanadi. Falsafiy lug‘atlarda berilgan tavsifga ko‘ra, ijtimoiy ma’nodagi jamiyat kishilarning makon va zamonda mavjud bo‘lgan, turmush tarzi va manfaatlari umumiy bo‘lgan ki Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|