Dxn yangi p65

partiyalar, jamoat tashkilotlari ijtimoiy munosabatlarning
1
Èíñîí µó³ó³ëàðè. ¤³óâ ³´ëëàíìàñè. Ìàñúóë ìóµàððèðëàð ïðîô. ¥. Á.
Áîáîåâ âà ïðîô. È. Ð. Ðàìàçîíîâ. – T.: ÒÄÞÈ, 1997, 28-bet.

---

25
ishtirokchilari (subyektlari) sifatida maydonga chiqadi. Insonlar
ijtimoiy jonzot bo‘lganliklari uchun ular birlashmasdan turmush
kechira olmaydilar, uyushmasdan mehnat qila olmaydilar. Maqsad,
manfaat va ehtiyojlar insonlarni birlashtiruvchi omillardir. Insonlar
o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning asosiy qismini iqtisodiy
munosabatlar, shu jumladan, mulkiy munosabatlar tashkil etadi.
Shu bois jamiyatning asosini iqtisodiy, moddiy boyliklar va mulkiy
munosabatlar tashkil etadi. Bu munosabatlar jamiyatdagi siyosiy,
ma’naviy, madaniy, axloqiy va boshqa munosabatlarning
poydevorini tashkil qiladi.
Jamiyat bilan birgalikda uning zaruriy va uzviy qismi bo‘lgan
ijtimoiy hokimiyat ham vujudga keladi. Hokimiyat jamiyatga
yaxlitlik, barqarorlik, uyushqoqlik, boshqaruv va tartib baxsh etadi.
Hokimiyat ijtimoiy munosabatlarni boshqarib, ularni aniq maqsad
sari yo‘naltirib turadi. Shunday qilib, ijtimoiy hokimiyat – uyushgan
kuch bo‘lib, jamiyat a’zolarining irodasini o‘ziga bo‘ysundiradi.
Ijtimoiy hokimiyat ikki turga ajratiladi: nosiyosiy hokimiyat va
siyosiy (davlat) hokimiyat. Tarixan birinchi qaror topgan siyosiy
tashkilot – bu davlatdir.
2-§. Urug‘chilik jamiyati va uning xususiyatlari
Davlat va huquqning kelib chiqishini o‘rganish fanimizning
oldiga qo‘yilgan eng asosiy masaladir. Davlat va huquqning kelib
chiqishi sabablarini chuqur va atroflicha tushunib olish uchun ular
shakllangan zaminni, ibtidoiy jamiyat tuzumi tarixini o‘rganish
lozim.
Ibtidoiy jamoa tuzumi – insoniyat tarixidagi eng birinchi
ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir. Bu jamiyat sinflarni ham, davlat
hokimiyati va huquqni ham bilmas edi.
Tarixda shunday vaqtlar bo‘lganki, unda davlat ham huquq ham
bo‘lmagan, kishilar bir necha ming yillar davomida davlat
hokimiyatining va huquqiy tartibotning nima ekanligini bilmagan.
Bunday holda bizda ibtidoiy jamoa tuzumi davri qanday jamiyat
deb ataladi, degan savol tug‘iladi.
Bu savolga javob berish uchun avvalambor, bu davrning moddiy
yashash sharoitini, iqtisodiy asosini o‘rganishimiz zarur.
Ibtidoiy jamoa tuzumining iqtisodiy munosabatlari asosini jamoa

---

26
mulkchiligi tashkil qilgan bo‘lib, jamoa a’zolari tomonidan yig‘ilgan
mol-mulk jamoa orasida teng taqsimlanganligi sababli ularda bir-
birini talash, bir-biri ustidan hukmronlik qilish degan tushuncha
mavjud bo‘lmagan.
Shuningdek, bu jamiyatda sinflarning yo‘qligi, jamoat
mulkchiligining va biz kuzatayotgan boshqa holatlarning bo‘lishi
ishlab chiqarish kuchlarining, vositalarining va iqtisodiyotning sust
rivojlanganligi bilan belgilanadi. Insonlar nihoyatda rivojlanmagan
qurollar bilan (suyak) ishlaganlar. Tevarak tabiatni ham, o‘zlarining
shu tabiatdagi o‘rnini ham anglab yetmaganlar. Tabiat injiqliklariga
qarshi turish va hayot qiyinchiliklarini yengish uchun kishilar to‘da-
to‘da bo‘lib, birgalashib hayot kechirganlar, yovvoyi hayvonlar
hujumiga qarshi himoyalanishgan va mehnat qilishgan.
Insoniyat davlat paydo bo‘lguniga qadar o‘z taraqqiyotida uzoq
yo‘lni bosib o‘tgan. Davlat ham, huquq ham bo‘lmagan ibtidoiy
jamiyat bir-biridan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish
darajasi bilan farq qiladigan yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya
kabi uch bosqichni bosib o‘tgan.
Yovvoyilik davri ham uch bosqichga bo‘linadi:
1. 
Yovvoyilikning quyi bosqichi – bu bosqich “odamzodning
go‘dakligi” deb ta’riflanadi. Kishilar ham o‘zlarining dastlabki
joylarida, tropik yoki subtropik o‘rmonlarda yashaganlar. Ularning
ovqatlari yig‘ib- terib yeyiladigan, ya’ni ishlab chiqarilmaydigan –
mevalar, yong‘oqlar, o‘simlik ildizlaridan iborat bo‘lgan. Bu
davrning asosiy yutug‘i – ma’noli nutqning paydo bo‘lishi, ya’ni
kerakli bo‘lgan narsalarni tushuntira olishidir.
2. 
Yovvoyilikning o‘rta bosqichi – ushbu bosqichda ovqatlar
qatoriga baliq qo‘shiladi va olovdan foydalanish boshlanadi.
Toshdan qurol yasash paydo bo‘ladi, odamlar iqlim va joyga bog‘liq
bo‘lmay qoladilar va yer yuzining ko‘pgina qismiga joylasha
boshlaydilar.
3. 
Yovvoyilikning yuqori bosqichi – bu bosqich o‘q-yoy ixtiro
qilingan vaqtdan boshlanadi. Ularning doimiy ovqatlari qatoriga
parranda va hayvonlar kiradi. Ov esa mehnatning tarmoqlaridan
biri bo‘lib qoladi. Guruh-guruh bo‘lib yashashning ba’zi alomatlari,
yog‘och idishlar, uy anjomlari paydo bo‘la boshlaydi. Endilikda
olov bilan bolta ro‘zg‘or ishlarida keng foydalaniladigan bo‘ladi.

---

27
Bu davrni qisqa qilib tabiatning tayyor mahsulotlarini ko‘plab
o‘zlashtirish davri deyiladi.
Varvarlik davri ham o‘z navbatida uch bosqichga bo‘linadi:
Varvarlikning quyi bosqichi – bu bosqichda kulolchilik paydo
bo‘ladi, hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish va urchitish hamda o‘simliklarni
ekib o‘stirish vujudga keladi. Jamiyat taraqqiyotiga tabiiy sharoitlar
ta’siri kuchayadi.
Varvarlikning o‘rta bosqichi – bu bosqich uy hayvonlarini qo‘lga
o‘rgatishdan, g‘arbda ovqat bo‘ladigan ekinlarni sug‘orish vositasi
bilan ekish va imoratlar uchun quritilgan xom g‘isht hamda tosh
ishlatishdan boshlanadi. Bu bosqich uchun podalarning paydo
bo‘lishi va cho‘ponlar qabilalarining shakllanishi taalluqlidir.
Varvarlikning yuqori bosqichi – bu bosqichda temir rudasini
eritishdan boshlanib, harfli yozuvning ixtiro qilinishi va uning og‘zaki
ijodini yozib olish uchun qo‘llanishi natijasida sivilizatsiyaga o‘tadi.
Bu davrni qisqa qilib – chorvachilik va dehqonchilikning joriy
etilishi davri, inson faoliyati yordamida tabiat mahsulotlari
yetishtirishni ko‘paytirish usullarini o‘zlashtirish davri deyiladi.
Biz ko‘rib chiqqan bu ikki davrda davlat va huquq bo‘lmagan.
Bu davrlar hali iqtisodiy taraqqiyotning juda sekin va past darajada
borishi bilan tavsiflanadi.
Ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy tuzumi xususiyatlari uning ijtimoiy
tuzilishiga va ma’naviy hayotiga, hokimiyatning tavsifi va ijtimoiy
normalarning mohiyatiga ta’sir ko‘rsatmasdan sira iloji yo‘q.
Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini va uni boshqarishning birlamchi
shakli urug‘ bo‘lib, bu o‘zaro qondosh bo‘lgan kishilarning shaxsiy
ittifoqi edi. Urug‘larning hudud va til jihatidan yaqinligiga ko‘ra
birlashishi qabila hisoblanadi. Bir necha qabilalarning birlashishi
esa qabilalar ittifoqini tashkil etadi.
Ushbu ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy boshqaruv quyidagicha bo‘lgan:
– urug‘lar tepasida urug‘ning umumiy yig‘ilishida katta hayotiy
tajribaga ega bo‘lgan va ko‘pchilik hurmatini qozongan, obro‘li
shaxslardan saylab qo‘yiladigan oqsoqollar yoki harbiy boshliqlar
turgan.
Qabilalar va jamoalar oqsoqollar kengashi tomonidan bosh-
qarilgan.
Urug‘chilik tuzumining iqtisodiy munosabatlariga urug‘ ishlarini

---

28
boshqarish tizimi va ijtimoiy hokimiyatni tashkil etish tartibi to‘g‘ri
kelardi.
Bu sharoitda hokimiyat butun jamiyatga tegishli edi. Birgalikda
hayot kechirishning hamma masalalari: ishlab chiqarish faoliyati,
urush olib borish, diniy marosimlar o‘tkazish, kishilar o‘rtasida
nizolarni hal qilish va boshqa masalalar umumiy yig‘ilishida ko‘rib
chiqilar va hal etilardi.
Urug‘ a’zolarining majlisi (umumiy yig‘ilishi) uning oliy
hokimiyat organi edi. Oqsoqollar imtiyozlardan foydalanmasdilar,
alohida boshqarish yoki majbur etish apparatlariga ega emasdilar
va ularning qo‘llaridagi hokimiyat birdan-bir shaxsiy ma’naviy
obro‘lariga hamda barcha urug‘ a’zolarining ularga bo‘lgan hurmati
va qo‘llab-quvvatlashlariga tayanardi. Urug‘ oqsoqollari va harbiy
boshliqlari istalgan vaqtda umumiy yig‘ilish tomonidan
almashtirilishi mumkin bo‘lgan, ular o‘z funksiyalarini urug‘ning
nazorati ostida amalga oshirganlar. Urug‘ yig‘ilishining qarori uning
hamma a’zolari uchun majburiy bo‘lgan.
Ibtidoiy tuzumdagi ijtimoiy hokimiyat ancha obro‘li, real va
samarali boshqarishga qodir bo‘lgan.
Ijtimoiy hokimiyat organlari va vakillarida jamoat fikridan boshqa
hech qanday majburlash usuli bo‘lmagan. Kishilar jamiyatda amal
qiladigan xulq-atvor va yurish-turish qoidalariga so‘zsiz rioya
qilganlar.
Yuqorida keltirilgan fikrlar, ijtimoiy hokimiyatning xususiyatlari
ibtidoiy jamoa tuzumi davrida hokimiyat o‘zini-o‘zi boshqarish va
ibtidoiy demokratiya ko‘rinishida bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Ibtidoiy tuzumda amal qilgan xulq-atvor va yurish-turish
qoidalari yig‘indisi ijtimoiy normalar bo‘lib, jamoaning turmushdagi,
mehnatdagi va oiladagi munosabatlarini tartibga solgan, barcha
urug‘ a’zolarining irodasini ifodalagan. Ijtimoiy normalarga – odat,
axloq, diniy va boshqa normalar kirgan. Ibtidoiy davrdagi ijtimoiy
normalar o‘sha tarixiy davr sharoitining va ishlab chiqarish
munosabatlarining mahsuli bo‘lgan.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan jamiyatni
boshqarishning urug‘-qabiladoshlik shakli o‘z ahamiyatini yo‘qota
borgan, metall eritish va metall qurollar tayyorlash ishlab chiqarish
vositalarining takomillashish omili bo‘ldi. Bu hol jamiyatning

---

29
iqtisodiy negizi rivojlana borib, ma’naviy hayoti o‘zgarishiga olib
keldi. Ibtidoiy jamiyat iqtisodiyotning o‘sishiga, sifat jihatidan yangi
ishlab chiqarish usuliga o‘tishiga yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti
hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatdi.
Ibtidoiy jamiyatning quyidagi beshta yirik mehnat faoliyati
yo‘nalishlari bo‘lgan: ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik,
hunarmandchilik va savdogarchilik.
Odamlar yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish oqibatida, uy
hayvonlariga aylantirishni va ko‘paytirishni o‘rganadilar. Bu ish
mehnatning asosiy sohasiga aylanib, yer haydash yoki ov qilishga
nisbatan ancha foydali bo‘lgan.
Shunday qilib, mehnatning chorvachilik turi dehqonchilikdan
ajralib chiqdi. Bu dastlabki yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti edi.
Mahsulot ishlab chiqarishning ortishi kundalik mehnat miqdorini
ham ko‘paytira bordi. Yangi ish kuchini jalb etishga ehtiyoj tug‘ildi.
Ushbu ehtiyojni urush oqibatida asir tushganlar hisobidan
qondirilgan, ya’ni ular qulga aylantirilgan.
Qullar mehnatidan foydalanish va mehnat qurollarining
takomillashuvi oqibatida ayrim insonlar qo‘lida ortiqcha
mahsulotning paydo bo‘lishi jamiyatda xususiy mulkni keltirib
chiqargan. Shunday qilib, xususiy mulk kelib chiqdi va jamiyat
sinflarga bo‘linadi, ya’ni quldorlar va qullar yoki ekspluatatorlar
va ekspluatatsiya qilinuvchilar.
Keyinchalik, metall asboblar quyish va kulolchilik hamda
to‘qimachilikning rivojlanishi ijtimoiy mehnatda ikkinchi yirik
bo‘linishga – dehqonchilikdan hunarmandchilikning ajrab chiqishiga
olib keladi. Alohida guruh kishilar turli xil mehnat qurollari va uy
anjomlari tayyorlash bilan shug‘ullana boshladilar. Endi
hunarmandchilikda ixtisoslashish avj oldi. Dehqonlar ham,
chorvadorlar ham, hunarmandlar ham mahsulotni bevosita
ayriboshlash uchun ishlab chiqara boshladi, ya’ni tovar xo‘jaligi
bilan birga savdogarchilik rivojlandi.
Kishilik jamiyatining bu tariqa rivojlanishi uchinchi yirik ijtimoiy
mehnat taqsimotiga olib keldi. Sivilizatsiya ishlab chiqarish bilan
shug‘ullanmasdan, faqat mahsulotlarni ayriboshlash bilan mashg‘ul
bo‘ladigan sinfni – savdogarlar sinfini vujudga keltiradi. Endilikda
birinchi marta shunday bir sinf paydo bo‘ldiki, u ishlab chiqarishda

---

30
hech bir ishtirok etmasa ham, ishlab chiqarishda rahbarlik ishini
umuman va butunlay o‘z qo‘liga oladi va ishlab chiqaruvchilarni
iqtisodiy jihatdan o‘ziga itoat qildiradi, har ikki ishlab chiqaruvchi
o‘rtasida yo‘qotib bo‘lmaydigan vositaga aylanadi va ularning ham
ikkisini ekspluatatsiya qiladi.
Bu davrga kelib yer ham xususiy mulkka aylanadi, boyliklar
ozchilikni tashkil etgan ekspluatatorlar sinfi qo‘lida to‘planishi
tezlashadi, shu bilan birga kambag‘allar soni ham ko‘paya borgan.
Umumiy mulk o‘rniga xususiy mulk pirovard natijada mulkiy
tengsizlikni yuzaga chiqarib, jamiyatni antagonistik sinflarga bo‘lib
yuboradi. Endi jamiyatni boshqarishning urug‘-qabiladoshlik shakli
bularning hammasini o‘z ichiga sig‘dira olmasdi va oqibatda
urug‘doshlik tuzumi o‘rnini quldorlik davlatiga bo‘shatib berdi.
Davlat urug‘doshlik jamiyatidagi ijtimoiy hokimiyatdan quyidagi
belgilari bilan farqlanadi:
– birinchidan, davlat fuqarolarning hududiy bo‘linishiga
ajratishdan iboratdir, urug‘doshlik tizimida qon-qarindoshlik
aloqalari tufayli hududga bog‘liq bo‘lmagan urug‘doshlik ittifoqlari
bo‘lgan. Bu urug‘doshlik ittifoqlari buzilgan, fuqarolar o‘zlarining
ijtimoiy huquq va burchlarini qaysi urug‘ va qabilaga mansub
ekanliklaridan qat’i nazar, yashash joylariga qarab amalga oshira
boshlaydilar;
– ikkinchidan, davlat urug‘chilik tashkilotidan endi aholi bilan
sig‘isha olmaydigan ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni ta’sis etish bilan
farq qiladi. Ijtimoiy hokimiyat qurollangan kishilarning maxsus
otryadi, armiya, politsiyadan, qamoqxona va har xil majbur etish
muassasalari singari zo‘rlash apparatidan iborat. Ularning hammasi
urug‘doshlik tuzumiga yot va noma’lumdir;
– uchinchidan, ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni saqlash uchun
fuqarolarga soliqlar solingan. Davlat amaldorlari ijtimoiy
hokimiyatga va soliqlar undirish huquqiga ega bo‘lib, jamiyat
organlari sifatida jamiyat ustida hukmron bo‘lib turgan. Uning
hokimiyati endi obro‘-e’tiborga, jamiyat a’zolarining izzat-
hurmatiga emas, balki kuchiga tayanadi. Maxsus maddohlar ularning
manfaatini qo‘riqlab, muqaddas va daxlsiz darajaga ko‘taradi.
Ibtidoiy jamoa tuzumining va davlatning paydo bo‘lishi turli
xalqlarda ular hayotining ichki va tashqi muayyan sharoitlariga
qarab turlicha sodir bo‘lgan.

---

31
Qadimgi Afinada urug‘doshlik jamiyati ichida avj olgan sinfiy
antagonizmdan bevosita davlatning sof sinfiy shakli paydo bo‘ldi.
Rimda huquqsiz, Rim fuqaroligidan mahrum bo‘lgan polebeylar
g‘alabasi urug‘doshlik tuzumini parchaladi va uning xarobalari
o‘rnida davlat paydo bo‘ldi.
Germanlarda davlat boshqa hududlarni bosib olishning bevosita
natijasi sifatida paydo bo‘ldi.
3-§. Ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy hokimiyat va ijtimoiy normalar
Ibtidoiy jamoa tuzumida odamlar urug‘ jamoasiga birlashib
yashaganlar, mehnat qurollariga, mehnat mahsulotlariga ega
bo‘lganlar. Ular tomonidan topilgan mahsulot kundalik ehtiyojlari
uchun zo‘rg‘a yetib turgan. Birovlarning boshqalar ustidan
hukmronligi, ya’ni hokimiyat bo‘lmagan. Jamoadagi barcha ishlar
umumiy yig‘ilishda hal qilingan. Urug‘ oqsoqollari urug‘doshlar
bilan bamaslahat ish tutganlar. Odamlar shu jamoada amal qiladigan
xulq-atvor va yurish-turish qoidlariga rioya qilgan. Agarda jamoada
o‘rnatilgan axloq va odat qoidalari buzilsa, u butun urug‘ yig‘inida
muhokama qilingan va tegishli jazo belgilangan. Alohida muhim
ishlar, harbiy yurishlar, ov, mulkni bo‘lish masalalarini hal etilishi
uchun ibtidoiy jamiyatning oliy organi – oqsoqollar kengashi
chaqirilgan va kun tartibiga muhim masala qo‘yilib, ko‘pchilik
fikri asosida yagona to‘xtamga kelingan. Oqsoqollar kengashini,
asosan, jamoaning katta yoshdagi a’zolari tashkil etgan.
Ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy jamoa a’zolari saylagan oqsoqollar
tomonidan boshqarilgan. Har bir jamoadan bittadan oqsoqol
saylangan va bu oqsoqollar kengashini tashkil qilgan. Oqsoqollar
kengashini esa barcha oqsoqollar ichidan saylangan, yoshi ulug‘,
ko‘pni ko‘rgan, obro‘li, dono kishi boshqargan. Ibtidoiy jamiyatda
majburlov apparati degan tushuncha bo‘lmagan, balki jamoani
oqsoqollar o‘zlarining shaxsiy obro‘si bilan boshqarganlar.
Ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy munosabatlar odat va axloq normalari
bilan tartibga solingan. Odat normasi – kishilarning ko‘p marta
takrorlanganligi natijasida munosabatlarni tartibga solish vositasiga
aylangan va shu tariqa avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xulq-
atvor qoidalaridir. Axloq – jamoaning barcha a’zolari uchun ma’qul
bo‘lgan, umumiy yurish-turish qoidalariga aytiladi.

---

32
Odat va axloq normalari ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy me’yoriy qoida sifatida
xizmat qilgan. Odat va axloq normalari buzilgan taqdirda, oqsoqollar
kengashida muhokama qilingan hamda turli xil jazolar qo‘llanilgan.
Ibtidoiy jamiyatdagi jazo tizimi jamoa izzasi, darra urish va
qabiladan haydab yuborish kabi turlardan iborat bo‘lgan. Qabiladan
haydab yuborish eng og‘ir jazo hisoblangan. Qabiladan haydalgan
odam ochlikdan o‘lib ketadi yoki yovvoyi hayvonlarga yem bo‘lishi
mumkin edi.
4-§. Davlat va huquqning paydo
bo‘lishi haqidagi nazariyalar
Davlat va huquqning paydo bo‘lishi haqidagi tushuncha va
tasavvurlar dunyo olimlari tomonidan turli xil tarzda talqin qilinadi.
Har bir olim o‘z nuqtayi nazarini ilgari suradi. Ushbu nazariyalarni
birortasini noto‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Chunki fan o‘zaro qarama-
qarshi fikrlar asosida takomillashadi va rivojlanadi.
Davlat va huquqning paydo bo‘lishi masalasiga to‘xtalishdan
oldin tarixga murojaat qilish lozim. Negaki, davlat paydo bo‘lmagan
davrda ham yer yuzida hayot bo‘lgan va insonlar turmush
kechirganlar. Davlat paydo bo‘lgunga qadar insoniyat davlatsiz hayot
kechirgan.
Insoniyat ibtidoiy jamiyatdan to davlat paydo bo‘lgunga qadar
ibtidoiy odamlar to‘dasi davri, ibtidoiy jamoa davri va ibtidoiy
jamoaning yemirilishi davrlarini boshidan kechirgan. Muayyan
davrlarning o‘tishi bilan davlatsiz jamiyat hisoblanmish ibtidoiy
jamiyat o‘z o‘rini davlatli jamiyatga bo‘shatib berdi va shu asnoda
davlat va huquq shakllandi.
Davlat va huquq bir vaqtda paydo bo‘lgan. Davlat va huquq bir
biridan alohida paydo bo‘lmaydi, balki ular bir vaqtda paydo bo‘ladi
va bir-birini taqozo etadi. Davlat huquqsiz, huquq esa davlatsiz
vujudga kelmaydi.
Davlatning paydo bo‘lishi haqida bir qancha olimlar turli xil
nazariyalarini ilgari suradilar va o‘z g‘oyalarini isbotlashga harakat
qiladilar.
Davlatning paydo bo‘lishi haqida quyidagi nazariyalar mavjud:
sinfiy nazariya, diniy nazariya, patriarxal nazariya, shartnoma

---

33
nazariyasi, zo‘rlik nazariyasi, psixologik nazariya, irrigatsiya
nazariyasi.
Sinfiy nazariya. Bu nazariya XIX asrning ikkinchi yarmida
G‘arbiy Yevropada vujudga kelgan bo‘lib, XX asrning 90-yillarigacha
hukmronlik qilgan. Mazkur nazariya vakillari K. Marks, F. Engels
va V. Lenin hisoblanadi. Ularning fikricha, davlat iqtisodiy sabablar,
ijtimoiy mehnat taqsimoti, ortiqcha mahsulot va xususiy mulkning
vujudga kelishi, jamiyatning qarama-qarshi iqtisodiy manfaatlarga
ega sinflarga ajralishi tufayli vujudga kelgan deyiladi.
Diniy nazariya – o‘rta asrlarda hukmron bo‘lgan. Hozirgi davrda
boshqa nazariyalar bilan birgalikda Yevropa va boshqa qit’alarga
tarqalgan. Mazkur nazariya vakillari A. Avgustin, F. Akvinskiy,
Mariten, Marselar hisoblanib, davlatni xudo tomonidan
yaratilganligi xususida o‘z fikrlarini bildiradilar. Ular butun
hokimiyat xudoniki, degan g‘oyani ilgari suradilar. Davlatni
boshqarayotgan shaxs, ya’ni hukmdor podsho, xudoning yerdagi
vakili hisoblanib, uning amriga itoat qilmaslik xudoga shak keltirish
bilan bab-barobar, deb tushunadilar.
Patriarxal nazariyaning mohiyati shundaki, uning mualliflarining
fikricha davlat oila andozasi bo‘yicha vujudga keladi. Mazkur
nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, davlat – oilaning taraqqiy
etishi natijasida paydo bo‘lgan. Dastavval oila paydo bo‘lgan, so‘ngra
oila o‘sib urug‘ga, urug‘ qabilaga, qabila esa davlatga aylangan,
deyiladi. Monarx hokimiyati esa go‘yo oilaning barcha azolariga
rahbarlik qiladigan otadan meros bo‘lib o‘tgan, deb hisoblaydilar.
Ushbu nazariya Yunonistonda (qadimgi Gretsiyada) paydo bo‘lgan
va Aristotel asarlarida asoslab berilgan, XVII asrda yashagan ingliz
olimi Filmerning «Patriarx» asarida rivojlantirilgan. Muallif Injilga
asoslanib, Odam atoning hokimiyatni xudodan olib, o‘zining katta
o‘g‘li patriarxga, u esa o‘zining avlodlari bo‘lgan qirollarga
berganligini isbotlashga harakat qilgan.
Shartnoma nazariyasi XVII va XVIII asrlarda vujudga kelgan
bo‘lib, ushbu nazariya vakillarining ta’kidlashicha, hokimiyat xalq
tomonidan, xalqning monarx bilan bitishuvi natijasida o‘rnatiladi,
deyilgan. Gollandiyada ushbu nazariyani Gugo Grotsiy va Spinoza,
Angliyada Lokk va Gobbs, Fransiyada Jan Jak Russo, Rossiyada
A.N. Radishchev rivojlantirgan. J. Russo ushbu nazariya bo‘yicha

---

34
«Ijtimoiy shartnoma» nomli kitob yozgan bo‘lib, mazkur kitobda
u «Agar monarx hokimiyatni suiiste’mol qilsa, xalq qo‘zg‘alon
ko‘tarishga va monarxni taxtdan ag‘darishga haqli bo‘lgan», deydi.
Zo‘rlik nazariyasi vakillari fikriga ko‘ra (Gumplovich, Kautskiy)
davlatning kelib chiqishida zo‘rlik harakati, bir xalqning boshqa
xalq tomonidan bosib olinishi yotadi. Davlat g‘olibning hokimiyatini
mustahkamlash uchun tuziladi.
Psixologik nazariya tarafdorlari G. Tarrd, Z. Freyd va L.I.
Petrajitskiylardir. Bu nazariya davlatning kelib chiqishini kishilarning
hukmronlikka va bo‘ysunishga ehtiyoji bilan izohlaydi. Rus olimlari
Korkunov va Petrajitskiylar davlat insonning bo‘ysunishga intilishi
orqasida paydo bo‘ladi, deb hisoblaydilar. Psixologik nazariya xalqni
alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilarga bo‘ysunishni istovchi
passiv omma, deb ataydi.
Irrigatsiya nazariyasi davlatlarning kelib chiqishi ularning ilk
shakllari Sharqda ulkan irrigatsiya inshootlarini qurish va ulardan
foydalanish bilan bog‘liqlikni ifodalaydi. Ushbu nazariya nemis
olimi Vittifogelning «Sharq istibdodi» asarida ifodalab berilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston hududida davlatning paydo bo‘lishi ham
bevosita irrigatsiya nazariyasi bilan bog‘liqdir.
Huquqning paydo bo‘lishi haqida olimlar turli xil nazariyalarni
ilgari suradilar:
Tabiiy huquq nazariyasi – ushbu huquq nazariyalarining eng
qadimiy turi hisoblanadi. Ushbu nazariya vakillari huquqning o‘zida
adolatning mutlaq, o‘zgarmas ibtidosini mujassam etganligidan kelib
chiqadilar. Huquq tabiatan mavjud, uni hech kim o‘ylab topmagan,
u xuddi inson kabi tabiiydir.
Huquqning tarixiy nazariyasi – mazkur nazariya vakillari
huquqni tabiatan mavjudligini inkor etishadi, ya’ni huquq aslo
tabiatan paydo bo‘lmagan, balki huquq tarixan paydo bo‘lgan va
rivojlangan, deb hisoblaydi. Yerga ekilgan urug‘ kabi, u xalqning
ongida o‘sib boradi va adolat qonunlar shaklida namoyon bo‘ladi.
U yoki bu xalqning tarixiy hayoti huquqni qanday ko‘rinishga
keltirsa, u shunday bo‘lib qoladi.
Huquqning psixologik nazariyasi vakillarining ta’kidlashicha,
huquqning kelib chiqishi va rivojlanishi shaxs yoki shaxslar
guruhining psixologiyasi bilan izohlanadi. Huquq psixologik

---

35
yo‘nalishlar, turli kechinmalar, hissiyotlar va instinktlarning
mahsulidir, deb uqtiriladi.
Huquqning diniy nazariyasi XVII–XVIII asrlarda vujudga kelgan
bo‘lib, asosiy vakili Foma Akvinskiy hisoblanadi. Uning davrida
amaldagi huquqning asosini ilohiy qonunlar va tabiiy huquqlar
tashkil qiladi, deb e’lon qilingan. Bu nazariyani islom dini va katolik
cherkov namoyandalari qo‘llaydilar.
Huquqning kelib chiqishini tushuntirishda teologik nazariya
tarafdorlari asosiy qonunlar insonga xudo tomonidan beriladi, deb
ko‘rsatilgan diniy kitoblarga tayanganlar. Masalan, Qur’on, Injil, Tavrot.
Huquqning sinfiy nazariyasi vakillarining ta’kidlashicha, huquq
tabiiy ham, tarixan ham, hatto psixologik holda ham vujudga
kelmagan, balki huquq hukmron sinfning manfaatini himoya qilish
uchun davlat bilan bir vaqtda unga siyosiy qurol sifatida maydonga
chiqqan, deyiladi.
Ularning fikricha, huquqning paydo bo‘lishida uchta bosqich
mavjud bo‘lgan: birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronligi
davri; ikkinchi bosqich – odat bilan huquqning bir vaqtda amalda
bo‘lish davri; uchinchi bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik
davri.
Mazkur nazariya vakillari huquqning tezda odat o‘rnini
egallamaganligi, balki asta-sekinlik asosida, vaqt o‘tishi bilan odat
huquqqa o‘z o‘rnini bo‘shatib berganligini isbotlashga harakat
qilganlar. Sinfiy nazariya vakillari huquqni paydo bo‘lishining asosiy
sababi sifatida odat normasiga asosan hamma teng huquqli
bo‘lganligini, bu esa iqtisodiy jihatdan hukmron sinfga, ya’ni
quldorlarga to‘g‘ri kelmaganligi tufayli odat normalaridan voz
kechilganligi va buning o‘rniga quldorlar tomonidan huquq
normalarining shakllantirilganligini ta’kidlaydilar.

---

36
III BOB. DAVLAT VA HUQUQNING
JAMIYAT TIZIMIDAGI O‘RNI
1-§. Davlat va jamiyatning o‘zaro nisbati
Davlat – jamiyat rivojlanishining mahsuli. Jamiyat
rivojlanishining muayyan bosqichida alohida siyosiy institut – davlat
yuzaga keladi va rivojlanadi. Davlat jamiyatga tashqaridan kiritilgan
kuch emas, u jamiyatning o‘zidan kelib chiqqan, uni o‘ziga
bo‘ysundiruvchi va boshqaruvchi kuchdir.
“Davlat” va “jamiyat” tushunchalari aynan bir xil tushunchalar
emas. “Jamiyat” keng qamrovli hodisa, voqelik bo‘lib, “davlat”
jamiyatning tarkibiga kiruvchi bir qism, alohida elementdir. Jamiyat
va davlat o‘rtasidagi nisbat nafaqat ularning bir-biridan farqi, balki
tarkibiy (strukturaviy) tuzilishi va bajaradigan ijtimoiy vazifalari
bilan izohlanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, jamiyat mamlakat
aholisining hammasini qamrab oluvchi murakkab ijtimoiy organizm
bo‘lib, insonlarning o‘zaro aloqalari mahsuli, eng avvalo, ular
hayotining ishlab chiqarish, moddiy ne’matlarni o‘zaro ayirboshlash
va iste’mol qilish bilan bog‘liq tashkiliy tuzilmadir. Davlat esa
jamiyat ichidan ajralib chiqib, uni boshqarish uchun vujudga
keltiriladigan siyosiy tashkilotdir.
Davlat – hokimiyat tepasidagi siyosiy kuchlarning alohida
tashkiloti.
Davlat ibtidoiy tuzumdagi urug‘doshlik tashkilotidan quyidagi
belgilarga ko‘ra farq qiladi. Birinchi – davlatdan ajralgan butun
aholi bilan bir bo‘lmagan ijtimoiy-siyosiy hokimiyat. Bu hokimiyat
qurollangan kishilarning alohida otryadlariga – dastavval qirol
askarlariga, keyinchalik armiya, politsiya, turmalar va boshqa
majburlov muassasalariga va nihoyat, odamlarni boshqarish bilan
maxsus shug‘ullanadigan amaldorlarga tayanadi.
Ikkinchi belgi – jamoa a’zolarining qondoshlik belgisiga ko‘ra
emas, balki hududiy belgiga ko‘ra bo‘linishi, ya’ni davlat
fuqaroligining o‘rnatilishi. Monarxlar (qirollar, knyazlar va h.k.)ning
devor bilan o‘ralgan saroylari atrofida savdo-sotiq va
hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi joylashgan shaharlar
rivojlangan. Boy zodagonlar ham shu yerda joylashgan. Aynan
shaharlarda odamlar qarindoshlik emas, balki, avvalo, qo‘shnichilik

---

37
munosabatlari bilan bog‘langan. Vaqt o‘tishi bilan qishloqda ham
qarindoshlik aloqalari o‘rnini qo‘shnichilik munosabatlari egalladi.
Ommaviy (ijtimoiy-siyosiy) hokimiyatni va uning apparatini
(amaldorlar, armiya, politsiya, turmalar va h.k.) saqlab turish uchun
aholidan urug‘doshlik tuzumi davrida ma’lum bo‘lmagan soliqlar
yig‘iladi. Bu davlatning uchinchi belgisidir.
Davlatning vujudga kelishi sabablari va asosiy qonuniyatlari yer
yuzidagi barcha shaharlar uchun deyarli o‘xshash bo‘lgan. Biroq
jahonning turli mintaqalarida, turli xalqlarda davlatning tashkil topish
jarayoni ba’zan juda muhim o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan.
Ular geografik muhit, u yoki bu davlat tashkil topishining muayyan
tarixiy shart-sharoitlari bilan bog‘liq edi. Afina davlatining vujudga
kelishi davlat tashkil topishining klassik shakli hisoblanadi. Ya’ni, u
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning zaruriy qonuniyatlari asosida paydo
bo‘lgan. Keyinchalik boshqa xalqlarda ham davlatning shakllanishi
shu yo‘ldan bordi. Afinaliklar davlatining vujudga kelishi, umuman,
davlat tashkil topishiga yorqin namunaviy misoldir, chunki u, bir
tomondan, sof ko‘rinishda, tashqi yoki ichki tazyiqsiz yuz bergan,
boshqa tomondan, ayni holda davlatning ancha rivojlangan shakli
– demokratik respublika bevosita urug‘doshlik tuzumidan kelib
chiqqan. Bu davlat tashkil topishining barcha muhim tafsilotlari
bizga yaxshi ma’lum. Rimda urug‘doshlik jamiyati bu jamiyatdan
tashqaridagi haq-huquqsiz, biroq majburiyatlarga ega bo‘lan ko‘p
sonli plebeylar qurshovidagi mahdud aristokratiyaga aylangan;
plebeylarning zodagon – patritsiylar ustidan g‘alabasi eski urug‘doshlik
tuzumini ag‘darib tashladi va uning vayronalarida davlat bunyod
etdi. Ko‘p o‘tmay bu davlat bag‘rida aristokratiya va plebs chatishib
ketdi. Keyinchalik Rim imperiyasini zabt etgan german qabilalarida
davlat o‘zgalar hududini bosib olishning bevosita natijasi sifatida
vujudga keldi. Urug‘doshlik tuzumi bu hududlarda hukmronlik qilish
imkoniyatiga ega emas edi. Binobarin, davlatning shakllanish jarayoni
ba’zan mazkur jamiyat uchun tashqi omillar, masalan, qo‘shni
qabilalar yoki mavjud davlatlar bilan urush ta’sirida tezlashar edi.
German qabilalari quldorlik tuzumi amal qilgan Rim imperiyasining
hududlarini bosib olishi natijasida g‘oliblarning harbiy demokratiya
bosqichidagi urug‘doshlik tashkiloti o‘rnida ko‘p o‘tmay feodal davlat
tashkil topdi.

---

38
2-§. Jamiyat siyosiy tizimida davlatning o‘rni
Tarixan olib qaraganda davlatni dastlabki siyosiy tashkilot deb
hisoblash mumkin. “Siyosat” iborasi ruscha “politika” – yunoncha
“polis”, ya’ni shahar – davlat degan so‘zlarning tarjimasi ma’nosida
ishlatiladi. Davlatning siyosiyligi shundaki, u hukmronlikka intilgan
va erishgan ijtimoiy guruhlarning (sinflarning) manfaatini
ifodalovchi tashkilot sifatida maydonga keldi. Keyinchalik ijtimoiy
(guruhlar, qatlamlarning) manfaatlarni ifoda etuvchi boshqa
uyushmalar, tashkilotlar, partiyalar vujudga kelib, o‘ziga xos siyosiy
tashkilotlar yig‘indisi, majmui, tizimi hosil bo‘ldi.
So‘nggi asrlardagi sinfiy va demokratik jamiyatlarda davlatdan
tashqari muayyan ijtimoiy kuchlarning, guruhlar va qatlamlarning
manfaatlarini ifodalovchi turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari,
ayollar va yoshlarning jamoat birlashmalari, sanoatchilar va
fermerlarning tashkilotlari kabilar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ayni
vaqtda ular siyosatga muayyan ta’sir o‘tkazmoqda. Biroq shunga
qaramasdan davlat jamiyatning siyosiy tizimida markaziy o‘rinni
egallaydi.
Buning sababi quyidagi omillar bilan izohlanadi:
1. Davlat manfaatlari o‘zaro sig‘ishmaydigan turli ijtimoiy
guruhlar, qatlamlar, sinflar bemahsul ziddiyati va o‘zaro qarama-
qarshiligining muqobili sifatida yuzaga keldi va faoliyat ko‘rsatadi.
2. Davlat birgalikda hayot kechirish maqsadida uyushgan
insonlarning ittifoqi, turmush faoliyatining tashkiliy shakli
hisoblanadi. Insonlarning davlat bilan bo‘ladigan tarixiy, mafkuraviy,
ijtimoiy-iqtisodiy aloqalari “fuqarolik” degan kategoriyada o‘zining
mujassam siyosiy-huquqiy ifodasini topadi. “Davlat jamoasi”ning
har bir a’zosi davlatning mavjud bo‘lishidan manfaatdor. Chunki,
davlat vositasida shaxsiy daxlsizlik va erkinlik, oila va mulk
muhofazasi, shuningdek, shaxsiy hayot xavfsizligi kafolatlanadi.
Shu tariqa individ (shaxs) dastlabki barqaror siyosiy sifatlarga ega
bo‘lib, mamlakat siyosiy hayotining ishtirokchisiga aylanadi.
3. Davlatning vujudga kelishida jamiyatning ijtimoiy – sinfiy
tabaqalanishi muhim rol o‘ynaydi. Bundan shu ma’no chiqadiki,
davlat iqtisodda hukmron sinfning siyosiy tashkiloti sifatida
namoyon bo‘ladi.
4. Davlat o‘z ijtimoiy manfaatlarini qondirish uchun birlashgan

---

39
insonlar dastlabki siyosiy faoliyatining mahsulidir. Bu siyosiy
voqeliklarning umumuniversalligi bilan bog‘liq. Siyosiy hayot
ommaviy hokimiyat faoliyati va mamlakatning butun hududi
miqyosida kechadi. Shu bois davlat siyosiy hayotni tashkillashtirish
shakli sifatida maydonga chiqadi. Davlat qonunchilik hujjatlari
yordamida “siyosiy o‘yin qoidalarini” belgilaydi. Davlat mamlakat
miqyosida siyosiy hayotning shakli sifatida jamiyat siyosiy tizimi
bilan aynan mos keladi. Davlat o‘zining vazifasi va funksional
xususiyatlari (tavsifi) bilan siyosiy tizimning bir qismi sifatida
namoyon bo‘ladi.
5. Davlat – jamiyatning siyosiy tizimi bilan fuqarolik jamiyati
o‘rtasidagi bog‘lovchi va muvofiqlashtiruvchi muhim bo‘g‘indir.
U jamiyat manfaati uchun zarur umumijtimoiy funksiyalarni
bajaradi. Masalan, transport, aloqa, uy-joy qurilishi, energetika
ta’minoti, ekologiya sofligini ta’minlash, ta’lim tizimini tashkil etish,
va h.k. sohalarda davlat amalga oshiradigan faoliyat butun
jamiyatning umumiy manfaatlarini aks ettiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, xalq davlat
hokimiyatining birdan-bir manbayidir. Xalq bu hokimiyatni vakillik
demokratiyasi (saylab qo‘yiladigan davlat hokimiyati organlari
orqali) va bevosita demokratiya yo‘li bilan amalga oshiradi. Bevosita
demokratiya shakllariga fuqarolarning davlatni boshqarishda,
referendumda ishtirok etish huquqi, shuningdek, jamoat
birlashmalariga uyushish huquqi kiradi. Fuqarolar bu huquqlarni
turli jamoat tashkilotlariga uyushish yo‘li bilan amalga oshirishi
mumkin. Bunday tashkilotlar qatoriga siyosiy partiyalar, kasaba
uyushmalari, yoshlar tashkilotlari va har xil ijodiy uyushmalar kiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi I bobining mazmunidan
kelib chiqib, siyosiy tizimga O‘zbekiston xalqi siyosiy faoliyati
tashkiliy shakllarining majmui, deb ta’rif berish mumkin. Bunda
davlatga xalq siyosiy faoliyatini tashkil etishning oddiy shakli emas,
balki asosiy shakli sifatida qaraladi, chunki boshqa shakllar davlatga
nisbatan yordamchi xususiyatga egadir. Ular davlat oldida turgan
vazifalarni hal qilishga nodavlat tuzulmalar vositasida yordam beradi,
jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda barcha fuqarolar ishtirok
etishiga imkoniyat yaratadi, davlat hayotida demokratiya asoslari
yanada kengayishiga ko‘maklashadi. Jamiyat siyosiy tizimida

---

40
davlatning asosiy o‘rni va roli davlat tizimining asosiy unsuri deb
aytish imkonini beruvchi bir qancha xususiyatlar bilan belgilanadi.
Birinchidan, davlat O‘zbekiston Respublikasi ko‘p millatli
xalqining siyosiy tashkiloti, ya’ni ijtimoiy, mulkiy mavqei, irqi,
millati, kasb-kori va hokazolardan qat’i nazar, jamiyatning barcha
a’zolarining tashkilotidir. Shu bois, davlat butun xalq tashkiloti
sifatida, siyosiy tizimning boshqa tarkibiy qismlariga qaraganda
kengroq ijtimoiy imkoniyatlarga ega bo‘ladi.
Ikkinchidan, davlat xalq manfaatlarining rasmiy ifodachisi
sifatida, mulkning barcha shakllari rivojlanishi uchun shart-sharoit
yaratadi.
Uchinchidan, davlat maxsus davlat apparatiga ega bo‘ladi. Boshqa
tarkibiy qismlardan farqli o‘laroq, bu apparat organlariga hokimiyat
vakolatlari beriladi. Bunday vakolatlarga huquqni muhofaza qilish
tizimi ega bo‘ladi. Bu tizim tarkibiga majburlov vazifalarini
bajaruvchi ichki ishlar, soliq, bojxona, prokuratura va milliy
xavfsizlik organlari kiradi.
To‘rtinchidan, siyosiy tizimning boshqa unsurlaridan farqli
o‘laroq, davlat organlari o‘z vakolatlari doirasida normativ-huquqiy
hujjatlar qabul qilishga, shuningdek, ularning ijrosi ustidan nazorat
tizimiga ega bo‘ladi. Jamoat tashkilotlari normativ hujjatlar qabul
qilish huquqiga ega. Bu normativ hujjatlar faqat mazkur jamoat
tashkiloti a’zolariga nisbatan tatbiq etiladi.
Beshinchidan, davlat suverenitetga, ya’ni davlat hokimiyatining
barcha siyosiy partiyalar, muassasalar, fuqarolar va nodavlat
tashkilotlariga nisbatan ustunlikka egadir. Suverenitetga ega bo‘lgan
holda, davlat o‘zini o‘zi tashkil etadi va umummajburiy xulq-atvor
qoidalari (qonunlar) qabul qiladi. Shu bilan davlat qonunlar
chiqarish orqali siyosiy tizimga kiruvchi barcha tashkilot, muassasa,
birlashmalarning huquqiy maqomini belgilab qo‘yadi.
Shunday qilib, davlat jamiyat siyosiy tizimida alohida o‘rin
egallaydi va undagi munosabatlarni tartibga solishda asosiy rol
o‘ynaydi.
3-§. Davlat va fuqarolik jamiyati
Davlat – har qanday jamiyatda siyosiy hokimiyatning eng muhim
organidir. Davlat jamiyatning umumiy ishlarini boshqaruvchi

---

41
alohida organ sifatida amal qiladi. Davlat – jamiyatning siyosiy
tashkilotlari tizimida muhim, lekin yakka-yu yagona bo‘g‘in emas:
unga partiyalar va boshqa tashkilotlar ham kiradi. Biroq jamiyatda
suveren hokimiyatga faqat davlat ega bo‘ladi. Davlat hokimiyatining
ustunligi muayyan tarzda uning universalligi (davlat hokimiyatining
kuchi mazkur mamlakatning butun hududi, barcha aholisi va jamoat
tashkilotlariga nisbatan tatbiq etiladi), vakolatlarida (davlat
hokimiyati unga da’vo qiluvchi boshqa har qanday g‘ayri
konstitutsiyaviy va muvoziy tuzilmalarni bekor qilishi mumkin),
shuningdek, boshqa ta’sir ko‘rsatish vositalarining mavjudligida
(masalan, qonunchilik, odil sudlod) ifodalanadi.
Fuqarolik jamiyatining izchil shakllanishi, shaxs va davlat o‘zaro
munosabatlarining madaniylashuvi jamiyatdagi munosabatlarni
uyg‘unlashtirishni taqozo etadi. Siyosiy munosabatlar sohasida davlat
haqli ravishda yetakchi o‘rin egallaydi, bunda u fuqarolik jamiyatiga
bog‘liq bo‘ladi, ya’ni uning faoliyati har qanday jamiyat
manfaatlariga taalluqli umumiy ishlarni bajarishi bilan belgilanadi.
Fuqarolik jamiyati odamlarning ijtimoiy va shaxsiy manfaatlari
hamda huquqlarini ifodalash va himoya qilishga safarbar etilgan
ixtiyoriy uyushmalari (diniy tashkilotlar, jamoat birlashmalari,