Dxn yangi p65

partiyalarning hamda jamoat birlashmalarning tuzilishi va
faoliyati taqiqlanadi. Maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish
qat’iyan man qilinadi.
Davlat organlarining turlari.
Davlat idoralari xilma-xil bo‘lib, ular turli vazifa va
funksiyalarni amalga oshiradi. Ular faoliyati mazmuni va
mezonlariga ko‘ra turlicha tasniflanadi:
1. Davlat faoliyatining amalga oshirish shakli bo‘yicha:
vakillik, ijroiya, sud organlari va prokuratura organlari.
Vakillik organlari. O‘zbekiston Respublikasida markaziy va
mahalliy vakillik organlari mavjud. O‘zbekiston Respublikasining
Oliy Majlisi respublikada qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga

---

95
oshiruvchi davlatning oliy vakillik organidir. Oliy Majlis
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq o‘z
vakolatida belgilangan har qanday masalani o‘z muhokamasiga
qabul qilish huquqiga ega.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahar, viloyat va
tumanlardagi xalq deputatlari kengashlari mahalliy davlat
hokimiyati organlari hisoblanadi.
Ijroiya organlar. Vazirlar Mahkamasi – iqtisodiy, ijtimoiy va
ma’naviy sohalarning samarali faoliyat ko‘rsatishiga, O‘zbekiston
Respublikasining qonunlari va Oliy Majlisning qarorlarini ijro
etilishini, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul
qilingan farmon, farmoyish va qarorlarni bajarilishini
ta’minlovchi ijro organi. Ijro etuvchi organlar vazirliklar va davlat
qo‘mitalaridan iborat shaklda tarkib topgan.
Sud organlari. O‘zbekiston Respublikasida besh yil muddatga
saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi,
O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasining
Oliy xo‘jalik sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudidan, shu muddatga
tayinlanadigan fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va Toshkent
shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha tumanlararo,
tuman, shahar sudlari, harbiy va xo‘jalik sudlaridan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va
ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy
organidir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman
sudlari va harbiy sudlarning faoliyati ustidan nazorat olib boradi.
Oliy sud tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy va bajarilishi
barcha uchun majburiydir.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudlari –
mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalari
o‘rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o‘rtasidagi, iqtisodiyot va
uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini
hal etish masalasi bilan shug‘ullanadi. O‘zbekiston Respublikasi
Oliy xo‘jalik sudi Qoraqalpog‘iston xo‘jalik sudi, viloyat xo‘jalik
sudlari ustidan nazoratni amalga oshiradi. Xo‘jalik sudlari
tumanlar miqyosida tashkil etilmaydi.

---

96
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi – barcha
normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini nazorat
qiladi. U siyosat va huquq sohalaridagi mutaxassislar orasidan
Konstitutsiyaviy sud raisi, rais o‘rinbosari va sudyalaridan, shu
jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi vakilidan iborat
tarkibda saylanadi.
Prokuratura organlari – O‘zbekiston Respublikasi hududida
qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni
O‘zbekiston Respublikasi bosh prokurori va unga bo‘ysunuvchi
prokurorlar amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasining
Bosh prokurori va unga bo‘sunuvchi prokurorlar barcha
vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, davlat nazorati idoralari,
hokimlar, shuningdek, kimning tasarrufida bo‘lishidan va
mulkchilik shaklidan qat’i nazar, muassasalar, harbiy qismlar,
jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, fuqarolar qonunlarni
aniq va bir xilda ijro etishlari ustidan nazoratni amalga
oshiradilar.
2. Yuqoridan quyiga qarab bo‘ysunuviga (ierarxiyaga) ko‘ra:
markaziy va mahalliy davlat organlari. O‘zbekiston Respublikasida
davlat organlari pog‘onama-pog‘ona bo‘ysunish tamoyili asosida
tashkil etilgan bo‘lib, mahalliy organlar markaziy organlarning
bo‘ysunuvida bo‘ladi. Markaziy davlat organlari chiqargan
normativ-huquqiy hujjatlar mahalliy davlat organlari uchun
majburiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek, mahalliy davlat
organlari tomonidan qabul qilingan huquqiy hujjatlar markaziy
davlat organlari tomonidan bekor qilinishi mumkin. Masalan,
Vazirlar Mahkamasining barcha qaror va farmoyishlari
respublikaning butun viloyat hokimlari uchun majburiy ahamiyat
kasb etadi, viloyat hokimining qarori faqatgina u rahbarlik
qilayotgan viloyat hududida amal qiladi va bu qarorni yuqori
turuvchi tashkilot – Bosh vazir yoki Prezident bekor qilish
huquqiga ega.
3. Vakolat muddatiga ko‘ra: Doimiy va vaqtinchalik davlat
organlari.
Doimiy organlar – faoliyat muddati cheklanmagan, doimiy
f a o l i y a t o l i b b o r u v c h i d a v l a t o r g a n l a r i . O ‘ z b e k i s t o n
Respublikasidagi huquqni muhofaza qiluvchi organlarni doimiy

---

97
faoliyat olib boruvchi organlar sifatida ko‘rsatish mumkin.
Masalan, ichki ishlar idoralari, soliq va bojxona idoralari.
Vaqtinchalik organlar – jamiyatdagi biron-bir muhim vazifani
muayyan bir muddatda amalga oshiruvchi va mazkur ishlar yakun
topishi bilan o‘z faoliyatini to‘xtatuvchi organlar hisoblanadi.
Masalan, turli xil tabiiy ofatlar yuz berganda yoki ommaviy
tartibsizliklar yuzaga kelganda davlat tomonidan ushub xavflarni
bartaraf etish bo‘yicha Hukumat komissiyasi yoki operativ shtab
tashkil etiladi. Mazkur komissiya yoki operativ shtab yuzaga
kelgan muammolarni bartaraf etish bo‘yicha muayyan bir
muddatda faoliyat yuritadi.
4. Shakllanish manbasiga ko‘ra: Birlamchi va ikkilamchi davlat
organlari.
Birlamchi davlat organlari – xalq tomonidan to‘g‘ridan to‘g‘ri
saylash orqali tashkil etiladigan organlar. O‘zbekiston
Respublikasida Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senati
(qisman) saylash yo‘li bilan tashkil etiladi.
Ikkilamchi davlat organlari — xalq tomonidan saylash yo‘li
b i l a n t a s h k i l e t i l g a n o r g a n y o k i s h a x s l a r t o m o n i d a n
shakllantiriladigan davlat organlari. O‘zbekiston Respublikasining
Vazirlar Mahkamasi xalq saylagan Prezident va Oliy Majlis
tomonidan shakllantiriladi.
5. Vakolatni amalga oshirish tartibiga ko‘ra: kollegial organlar
va yakka tartibda vakolatni amalga oshiruvchi organlar.
Kollegial organlar — ushbu organlar o‘z ish faoliyatini jamoaviy
tarzda, ya’ni kollegial asosda tashkil etadi. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida qonunlarni
qabul qilish jarayonida deputatlarning jamoaviy muhokamasi
va umumiy ovozi asosida qonunlar qabul qilinadi.
Yakka tartibda faoliyat yurituvchi davlat organlari — mazkur
idora rahbarlari xizmat faoliyatida muayyan bir ish yuzasidan
jamoa bilan maslahatlashuv yoki muhokama qilish shaklidan
ma’lum bir ma’noda mustaqil bo‘ladi va o‘zi yakka holda qaror
qabul qiladi. Bunga Prezident, Bosh vazir, Prokuror, hokim va
boshqalarni misol tarzida aytib o‘tish mumkin.

---

98
Davlat organlari tasnifi
Kelib chiqish
Hokimiyat
Vakolat
Hokimiyat
Qaror qabul
xususiyatiga
vakolati
turiga ko‘ra
taqsimlanishiga
qilish tartibiga
ko‘ra
hajmiga 
ko‘ra
ko‘ra
ko‘ra
birlamchi
oliy
umumiy
qonun
kollegial
vakolatli
chiqaruvchi
hosila
mahalliy
maxsus
ijro et
uvchi
yakka
vakolatli
tartibda
sudlov

---

99
VIII BOB. HUQUQ HAQIDA TA’LIMOT
1-§. Huquqning tushunchasi va mohiyati
Ijtimoiy-siyosiy hodisa sifatidagi huquq tushunchasini ta’riflash
ancha mushkul ish. XXI asr boshidagi vaziyatga ko‘ra, huquqning
umumiy e’tirof etilgan ta’rifi mavjud emas. Eng mashhur
yondashuvlarni umumlashtirib, huquq-erkin va teng subyektlar
o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning tarixan shakllangan, undan
chetga chiqish davlat majburlovi vositalari bilan bartaraf etilishi
mumkin bo‘lgan tartibning normativ ifodasi, degan xulosaga kelish
mumkin.
Huquqning davlat bilan uzviy aloqasiga asoslanib (ma’lumki,
davlat hokimiyat-majburlov vositalari yordamida huquqni amalga
oshirishni ta’minlaydi), ko‘pincha huquqni davlat yaratadi, degan
xulosaga kelinadi. Bunga ayrim normalarni davlat rasman tasdiqlashi
va hatto o‘z qonun ijodkorligi faoliyatida qabul qilishi ham turtki
beradi. Bu holda huquqni davlat tomonidan qabul qilingan yoki
tasdiqlangan va uning majburlov kuchi bilan ta’minlangan yuridik
normalar majmui sifatida ta’riflash uchun asos paydo bo‘ladi.
Huquq – murakkab, serqirra va boy ma’noli hodisa. Birinchidan,
umumijtimoiy ma’nodagi huquq (ma’naviy huquq, xalqlar huquqi
va sh.k.), ikkinchidan, maxsus yuridik ma’nodagi, davlat bilan
bog‘liq yuridik vosita sifatidagi huquq farqlanadi.
Huquq (sof yuridik ma’noda) – ijtimoiy manfaatlarni ifodalovchi,
davlat tomonidan o‘rnatiladigan hamda ta’minlanadigan va ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy yuridik
normalar tizimi.
Huquq nafaqat eng muhim, balki o‘ta murakkab ijtimoiy
hodisalar qatoriga kiradi. Rim yuristlari huquqning ma’nosini
tushunish va uning jamiyat hayotidagi o‘rnini aniqlashga harakat
qilib, huquq mazmuni faqat bir belgi yoki xususiyat bilan
cheklanmasligiga e’tiborni qaratgan edilar. Ulardan biri – Pavel
huquq bir necha ma’noda qo‘llanilishini qayd etgan: birinchi, huquq
«hamisha odilona va oqilona bo‘lgan narsa»ni anglatadi – bu tabiiy
huquq; ikkinchi, huquq «muayyan davlatda hammaga yoki
ko‘pchilikka foydali bo‘lgan narsa» ma’nosida keladi – bu fuqarolik
(sivil) huquqi.
Jamiyat va davlatning rivojlanishiga muvofiq tarzda odamlarning
huquq haqidagi tasavvuri ham o‘zgarib bordi, biroq Rim yuristlari

---

100
tomonidan yaratilgan dastlabki asoslar takomillashgan ko‘rinishda
bo‘lsa ham saqlanib qoldi. Rim huquqining ko‘pgina institutlari
(masalan, mulk huquqi, vorislik huquqi, oldi-sotdi huquqi va b.)dan
boshqa mamlakatlarda fuqarolik kodekslari va o‘zga normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqishda foydalanilgan va hozir ham
foydalanilmoqda. Masalan, 1804-yilgi Napoleon kodeksi nomi bilan
mashhur Fransiya Fuqarolik kodeksi Rim huquqini chuqur o‘rganish
va undan keng foydalanish asosida tayyorlangan. Unda Rim huquqi
prinsiplari va turli institutlarining kuchli ta’siri ostida mulk huquqi
alohida qayd etilgan, mulkni egallash yo‘llari va usullari
mustahkamlangan. Rim huquqining boshqa mamlakatlar huquqiy
tizimlariga bunday ta’siri (u yuridik adabiyotlarda «Rim huquqi
retsepsiyasi» deb ataladi) mazkur tizimlarning xususiyati va
mazmunida, shuningdek, huquq tushunchasiga berilgan ta’rifda
sezilarli darajada aks etdi.
Qadimgi Rim va qadimgi yunon yuristlari tomonidan ta’riflangan
huquq va odillik, huquq va ezgulikning uzviy aloqasi haqidagi
qoidalar hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. «Siyosiy
munosabatlarni tartibga soluvchi norma» bo‘lgan huquq, qadimgi
yunon mutafakkiri Aristotel ta’biri bilan aytganda, «adolat mezoni»
bo‘lib xizmat qilishi lozim. Huquq nimaligini bilish uchun, eng
avvalo, u «justitia» – haqiqat, adolat so‘zidan kelib chiqqanini,
huquq ezgulik, tenglik va odillik san’ati ekanligini yodda tutish
kerak, deb yozgan edi qadimgi Rim yuristi Ulpian. Mashhur davlat
arbobi va mutafakkir Mark Tulliy Sitseronning fikricha, huquq,
«haqiqiy qonun» – tabiatga mos oqilona, doimiy, abadiy qoida
bo‘lib, ular barcha insonlarga tatbiq etiladi va ularni hamisha burchni
bajarishga chorlaydi.
Tabiiy huquq qoidalari hozirgi zamon huquqshunoslik nazariyasi
va amaliyotida o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Bu qoidalar
ko‘pgina davlatlarning konstitutsiyaviy qonunchiligida o‘z aksini
topgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida
«yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqi» ekanligi bevosita
ko‘rsatilgan (24-modda). Shu tariqa mazkur huquq davlat yoki
boshqa organ tomonidan in’om etilmasligi, balki hech kimga bog‘liq
bo‘lmagan tabiiy sabablarga ko‘ra mavjud bo‘lishi ta’kidlangan.
Huquqning mohiyati va mazmuni haqidagi tasavvurlarning
shakllanishiga, shuningdek, uning ta’rifiga boshqa omillar ham katta
ta’sir ko‘rsatadi. Bunda huquqning jamiyat va davlat hayotidagi

---

101
o‘rni va ijtimoiy vazifasi bilan bog‘liq omillar muhim ahamiyatga
ega bo‘ladi.
Ijtimoiy jihatdan huquq hech qachon mavhum bo‘lmasligi
umumiy tan olingan talabdir. «Umuman» huquq mavjud emas, u
doimo aniq va konkretdir. Bu tabiiy bir holdir, chunki huquq
azaldan ayrim sinf, millat yoki odamlar guruhi faoliyati natijasi
sifatida vujudga kelmaydi va maydonga chiqmaydi, balki butun
jamiyat hayoti mahsuli va uning tabiiy rivojlanishi natijasi
hisoblanadi. Huquq – yuksak ijtimoiy qadriyat va butun insoniyat
madaniyatining ko‘rsatkichi. Bunga BMT Bosh Assambleyasi
tomonidan 1948-yil 10-dekabrda qabul qilgan Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi, 1966-yil 16-dekabrda qabul qilingan
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt kabi
davrimizning ulkan umuminsoniy ahamiyatga molik xalqaro
hujjatlari ishonch hosil qilish imkonini beradi.
Huquq butun jamiyat yoki, hech bo‘lmasa, uning katta qismining
manfaatlarini aks ettiruvchi qoidalar nafaqat xalqaro-huquqiy
hujjatlarda, balki ayrim davlatlar tomonidan qabul qilinuvchi
hujjatlar, chunonchi: konstitutsiyalar, qonunlar, ba’zi qonun osti
hujjatlarida ham ifodalanadi. Amalda har bir davlat konstitutsiyasida
butun jamiyat manfaatlariga tegishli talablar va qoidalar aks etadi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida jinsi, irqi,
millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy
mavqeidan qat’i nazar, hammaning qonun oldida tengligi (18-
modda), har kimning yashash huquqi (24-modda), erkinlik va
shaxsiy daxlsizlik huquqi (25-modda), mehnat qilish, dam olish,
malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, ta’lim olish kabi huquqlari
mustahkamlab qo‘yilgan.
Huquq davlat tomonidan o‘rnatiladigan va qo‘riqlanadigan,
mamlakat aholisining umumiy va shaxsiy manfaatlarini ifodalovchi
va ijtimoiy munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish vositasi
sifatida amal qiluvchi umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimidir.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, yuridik adabiyotlarda
huquq tushunchasini ta’riflashga nisbatan yagona yondashuv mavjud
emas. Huquq haqidagi fikr-mulohazalar xilma-xilligi u haqda aniq
tasavvurning shakllanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘plab
omillar mavjudligidan kelib chiqadi.

---

102
2-§. Huquqning belgilari
Huquq ta’riflarining ko‘pligiga ijobiy hodisa sifatida qarash kerak,
chunki u huquqqa asrlar osha nazar tashlash, uni nafaqat turg‘un
holatda, balki (dinamikada) rivojlanish holatida ham ko‘rish
imkonini beradi. Biroq bu hodisa kamchiliklardan ham xoli emas.
Asosiy kamchilik ta’riflardagi farqlar tug‘diradigan qiyinchiliklar,
huquqni bilish va undan amalda foydalanishda yagona, izchil
jarayonning yo‘qligi bilan bog‘liq.
Huquq tushunchasiga ta’riflar ko‘pligidan kelib chiquvchi
qiyinchiliklarni bartaraf etishning bir necha yo‘llari mavjud. Shunday
yo‘llardan biri huquq tushunchasining turli zamonlarda taklif
qilingan ayrim ta’riflari asosida «barcha zamonlar» va «hayotning
barcha holatlari» uchun yaroqli bo‘lgan umumiy ta’rifni ishlab
chiqishdan iborat, ya’ni huquqning eng muhim belgilari va jihatlarini
aniqlash va ko‘rib chiqish lozim. Bu yerda, eng avvalo, ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish vositasi sifatidagi huquqning belgilari
to‘g‘risida so‘z yuritilmoqda.
Huquqqa turli yondashuvlarning tahlili uning quyidagi muhim
xususiyatlari va belgilarini qayd etish imkonini beradi:
1. Huquq – normalar yoki xulq-atvor qoidalari tizimi. Boshqa
har qanday tizim singari u ham bir tartibli, o‘zaro uzviy bog‘langan
va o‘zaro ta’sirga kirishuvchi qismlardan tashkil topadi. Tizimning
ayrim tarkibiy qismlari o‘rtasida yuzaga keluvchi aloqalar yagona
maqsadlarga erishishga qaratilishi lozim.
Har qanday normalar (xulq-atvor qoidalari) tizimi zamirida
obyektiv va subyektiv omillar yotadi. Obyektiv omillar orasida
muayyan mamlakatda huquqiy normalar tizimi vujudga kelishi va
faoliyat ko‘rsatishiga imkoniyat yaratuvchi iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy, mafkuraviy va boshqa omillar alohida o‘rin egallaydi. Ayrim
normalar ham, ularning tizimi ham amalda o‘z-o‘zidan, muayyan
shaxslarning xohishi yoki ko‘rsatmasiga binoan vujudga kelmaydi,
ular jamiyat va davlat hayotining obyektiv ehtiyojlari ta’sirida vujuda
keladi.
Normalar tizimining vujudga kelish va faoliyat ko‘rsatish jarayoni
obyektiv omillar bilan bir qatorda subyektiv omillar ham mavjud
bo‘lishini nazarda tutadi. Bu yerda muayyan mamlakatda ilmiy
asoslangan huquqiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish,

---

103
qonunchilik ishlari rejalarini tayyorlash va bajarish, davlat
organlarining huquq ijodkorligi, huquqni qo‘llash va huquqni
muhofaza qilish faoliyati jarayonida yuristlarning faol ishtiroki
to‘g‘risida ham gap bormoqda.
2. Huquq – davlat tomonidan o‘rnatilgan yoki ma’qullangan
normalar tizimi. Jahonda turli ijtimoiy normalar tizimlari juda ham
ko‘p. Biroq faqat huquqiy normalar tizimigina davlat tomonidan
yaratiladi. Huquq normalarini o‘rnatar ekan, davlat bevosita o‘z
vakolatli organlari orqali ish ko‘radi.
Huquqiy normalar tizimining davlat tomonidan o‘rnatilganligi
va ma’qullanganligi ularning davlatga to‘la bog‘liqligini va unga
bo‘ysunishini anglatadimi? Bu masalaga ikki xil yondashuv mavjud.
Birinchi yondashuvga ko‘ra, huquq normalariga «davlat talablari»
sifatida qaraladi. Bunda davlat huquq manbayi sifatida ta’riflanadi.
Davlat hokimiyati huquqqa tobe emas, balki undan ustun bo‘lib
qoladi. Shunday qilib, davlatga birlamchi, huquqqa ikkilamchi
hodisa sifatida qaraladi.
Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, davlat, davlat hokimiyati huquqiy
xususiyat kasb etadi. Davlat hokimiyati zamirida fakt emas, balki
huquq yotishi kerak. Davlat, garchi u huquqiy hujjatlar qabul qilsa-
da, huquqning manbayi bo‘lishi mumkin emas. Chunki, davlat
hokimiyatining o‘zi huquqdan kelib chiqadi, ya’ni uning vakolatlari
huquq vositasida rasmiylashtiriladi. Davlat huquqdan emas, balki
huquq davlatdan ustun turadi, uni muvozanatga soladi va
chegaralaydi.
Bundan tashqari, davlat va huquq o‘zaro munosabatlari
xususiyatiga nisbatan boshqacha yondashuvlar ham mavjud. Bu
yondashuvlar murakkabligi, har xilligi va ziddiyatliligiga qaramay,
ularning aksariyat huquq normalari davlatning huquq ijodkorligi
faoliyati bilan belgilanadi, davlat tomonidan qabul qilinadi yoki
tasdiqlanadi, degan asosiy fikrga asoslanadi.
3. Huquq – umummajburiy xususiyatga ega normalar yoki
xulq-atvor qoidalari tizimi. Umummajburiylik (ya’ni,
normativlik) huquq normalarida ifodalangan talablar jamiyatning
barcha a’zolari tomonidan bajarilishi shartligini anglatadi. U
huquq normasi bilan birga yuzaga keladi, u bilan birga rivojlanadi
va huquq normasi ifodalangan hujjat bekor qilinishi bilan bir
vaqtda barham topadi.

---

104
Umummajburiylik nafaqat oddiy fuqarolar, mansabdor shaxslar,
turli nodavlat organlari va tashkilotlari, balki davlatning o‘ziga
nisbatan ham tatbiq etiladi. Basharti, huquqiy davlat, agar u og‘izda
emas, balki amalda ma’rifatli va huquqiy bo‘lsa, u muqarrar tarzda
o‘zini va o‘z organlarini huquq normalari talablarining
umummajburiyligi bilan cheklaydi, o‘z faoliyatini qonun talablariga
qat’iy muvofiq tarzda tashkil etadi va bu talablar ular ifodalangan
normalar bilan birga belgilangan tartibda o‘zgartirilmagunicha yoki
bekor qilinmagunicha ularga rioya qiladi.
4. Huquq davlat tomonidan muhofaza qilinadi va ta’minlanadi.
Huquq normalarida ifodalangan talablar buzilgan hollarda davlat
majburlovi qo‘llaniladi.
Davlat o‘zi qabul qilgan yoki tasdiqlagan hujjatlarga befarqlik
bilan qaray olmaydi, u mazkur hujjatlarni amalga oshirishga katta
kuch-g‘ayrat sarflaydi, ularni muhofaza qiladi va bajarilishini
kafolatlaydi. Bunda keng qo‘llaniladigan usullardan biri –
ishontirish, ikkinchisi – davlatning jismoniy va ruhiy majburlovi
hisoblanadi.
Jismoniy majburlov deganda, huquq bilan nazarda tutiladigan,
huquqiy tartibotni saqlash uchun jismoniy kuch va vositalar
qo‘llanishidan iborat bo‘lgan zaruriy chora-tadbirlar tushuniladi.
Ruhiy majburlov deganda, shaxs bo‘ysunmagan holda qo‘llanishi
qonun bilan nazarda tutilgan choralarga yo‘liqishdan qo‘rqish
birinchi o‘rinda turadi. Aynan qo‘rquv fuqarolarni o‘z xulq-atvorini
huquq-qonun talablariga moslashtirishga ruhan majbur etadi.
Davlat ishontirish va majburlovdan huquq normalarining
qo‘llanilishini ta’minlash uchungina foydalanadi. Boshqa barcha
hollarda undan foydalanishning ehtimol tutilgan imkoniyatigina
muttasil saqlanadi.
3-§. Huquqning ta’rifi va uning talqiniga turli yondashuvlar
Yuridik adabiyotlarda huquqqa turlicha ta’rif berilgan: Birinchi
talqin: «Huquq – bu davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki
ma’qullanadigan va qo‘riqlanadigan, hamma uchun majburiy
1
Qarang: Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà / Ïîä. ðåä. Í.È. Ìàòóçîâà è À.Â.
Ìàëüêî. –Ì.: Þðèñòú. 2000, 144–145-betlar.

---

105
bo‘lgan yashash qoidalaridir. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga
soluvchi regulyatordir»
1
.
Ikkinchi ta’rif: «Huquq – ijtimoiy munosabatlarni tartibga
soluvchi va qonunlarda ifodalangan adolat va erkinlik g‘oyalariga
tayanuvchi normativ qoidalar tizimi»
1
.
Uchinchi fikr: «Huquq – davlat tomonidan belgilangan yoki
ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan
umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimi»dir.
2
Huquqni zamonaviy tushunish amaliy faoliyat uchun g‘oyat
muhim va zarurdir. Shu bois huquqqa davlat arboblari ham katta
e’tibor berib, uni tushunishga o‘z munosabatlarini ifodalaydilar.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov huquqqa
shunday ta’rif bergan: «Huquq ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga
asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik,
adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi»dir
3
.
Xulosa qilib aytish mumkinki, huquq ko‘p qirrali tushuncha,
bir ta’rifda uning hamma jihatlarini qamrab olishning imkoni yo‘q.
Shunday bo‘lsa-da, huquq tushunchasini boyituvchi quyidagi
jihatlarni ko‘rsatish mumkin:
1) huquqning ijtimoiy tartib-intizom, erkinlik, adolatparvarlik,
tenglikni ta’minlash vositasi ekanligi;
2) huquqning subyektiv va obyektiv huquqlarga bo‘linishi va
subyektiv huquqlar orqali harakat qilishi;
3) huquq – ehtiroslarni jilovlash vositasi. Mazkur xususiyatlar
majmuyi huquq haqida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish imkonini
beradi.
Huquqning mohiyatiga kelsak, u huquqning insoniyat uchun
xizmat qilishi bilan belgilanadi. Demak, huquqning mohiyatini
aniqlash uchun uning kimga xizmat qilishini, kimning irodasini
ifodalashini aniqlash zarur.
Huquq falsafiy va nazariy hodisa sifatida aniq mazmunga ega
1
Qarang: Äàâëàò âà µó³ó³ íàçàðèÿñè. À. Àúçàìõ´æàåâ âà Ø. ¤ðàçàåâ òàµðè-
ðè îñòèäà. –Ò.: 1992, 255-bet.
2
Òîæèõîíîâ Ó., Ñàèäîâ A. Äàâëàò âà µó³ó³ àñîñëàðè. ¤³óâ ³´ëëàíìà. –Ò.,
1999, 40-bet.
3
Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîííèíã ñè¸ñèé-èæòèìîèé âà è³òèñîäèé èñòè³áî-
ëèíèíã àñîñèé òàìîéèëëàðè. –Ò.: «¤çáåêèñòîí», 1995. 26-bet.

---

106
bo‘lganda muhim vosita sifatida ahamiyatga molik bo‘ladi. «Huquq»
nima degan masala bo‘yicha istagancha bahs yuritish mumkin,
uning kelib chiqishini turlicha talqin qilish, huquqning mohiyati
va jamiyatdagi o‘rnini aniqlashda turli fikrlar aytish mumkin. Ammo
amaliy faoliyatda huquqni bir xil tushunish, bir xil nuqtayi nazar,
bir xil aniqlik nuqtasini belgilash zarur bo‘ladi. Darhaqiqat, agar
davlat va fuqarolar huquqqa asoslanib harakat qilsa, agar yurist-
amaliyotchi masalani to‘g‘ri hal qilish uchun huquqqa murojaat
qilsa, fuqarolar yoki mansabdor shaxslar xatti-harakatini aniqlashga,
huquq to‘g‘risida yalpi aniq tushuncha zarur.
Huquqni tushunish turlicha bo‘lsada, barqarorlikni ta’minlash
va ijtimoiy aloqalarni tartibga solish mushkul bo‘ladi. Huquqni
tushunishdagi aniqlik – ijtimoiy munosabatlarda tartib va
muayyanlik bo‘lishining asosiy talabidir.
Dunyoning turli davlat guruhlarida yoki alohida olingan
mamlakatlarda o‘zining huquq tizimi tarixan shakllangan. Muayyan
zamon va rivojlanish shart-sharoitlari, u yoki bu xalqlarning huquq
manbalari obyektiv tarzda shakllangan. Shu bilan birga har bir
zamonda har bir alohida vaziyatda huquq haqidagi tasavvurlarda
yagona yondashuvga erishishga intilish bo‘lgan.
Hozirgi zamon huquqiy tizimlari va huquqiy oilalari buni yaqqol
tasdiqlaydi. Agar davlatlarning huquq tizimi bir-biriga yaqin bo‘lsa,
fuqarolar bir davlatdan ikkinchisiga o‘tganda tez moslashadi,
yuristlar hech qiynalmay sudlov faoliyatini amalga oshirishda
qatnashadi. Huquqni tushunishdagi umumiylik turli mintaqa
xalqlarini bir-biriga yaqinlashtiradi.
Nima uchun huquqiy davlat qurayotgan O‘zbekiston davlatida
ham boshqa davlatlardagi kabi huquqni tushunishda turli xil
yondashuvlar mavjud? Albatta, O‘zbekistonda hozirgi paytda hech
kim ataylab huquqni tushunishni chalkashtirayotgani,
xaspo‘shlayotgani yo‘q. Tarixda huquqni tushunishda shunday
holatlar ham ro‘y berganki, rasman huquq deb hisoblangan qoidalar,
me’yorlar yetarli foydalanilmay, qo‘llanilmay qolgan. Jamiyat, uning
quyi va yuqori tabaqalari o‘z davlat qonunlari bilan chiqishmay
qolganda, ya’ni mazkur qonunlar yo‘qsillarga ham, hokimiyat
sohiblariga ham og‘ir yukka aylangan hollarda huquq o‘z qadrini
yo‘qotgan, qonuniylik inqirozga yuz tutgan.
Huquqqa nisbatan turli xil yondashuvlar jamiyatni

---

107
demokratlashtirish bilan, xususan, fikrlar xilma-xilligini e’tirof etish
bilan muvofiqlashadi. Turli xil kuchlar, ijtimoiy harakatlar, partiyalar
hayotga, umuman tizimimizga, xususan, huquqqa doir ham o‘z
nuqtayi nazarlari, qarashlariga ega bo‘lishi tabiiy, albatta.
O‘zbekistonning siyosiy mustaqillikka erishuvi, marksizmning
mafkuraviy kishanlaridan xalos bo‘lishi tufayli avval «burjua huquq
tizimi», deb bepisand qarab kelingan huquq tizimlaridan ham
bugungi kunda foydalanish imkoniyatlari ochilmoqda. Xususan,
huquqning huquqiy davlatni barpo etish muhim quroli ekanligi
O‘zbekistonda tan olindi va bu borada ibratli ishlar qilinmoqda.
Huquq huquqiy davlat barpo etish yo‘nalishlarini belgilab bermoqda.
Qonun ustuvorligi, davlat hokimiyati hujjatlarining huquqqa mu-
vofiqligi ta’minlanmoqda.
Huquqiy davlatni shakllantirish jarayonida huquq va uni ilmiy
tushunishning amaliy ahamiyati yaqqol namoyon bo‘ladi. Nimani
muhofaza qilish, nimaga bo‘ysunish, nimaga itoat etmaslik – bu masalalar
har bir amaliyot xodimining qarshisida turgan dolzarb masaladir.
Umumiy qoida sifatida aytish mumkinki: huquqni qo‘llovchilar
va oddiy fuqarolar uchun yuridik kuchga ega bo‘lgan qonunlar va
unga asoslanib chiqariladigan hujjatlar g‘oyat zarur. Huquq
ijodkorlari, qonun ijod qiluvchilar uchun huquq masalasi o‘ta
muhimdir.
Yuridik adabiyotlarda huquqqa turli xil yondashuvlar bayon
etilgan bo‘lib, ularda huquqning turli jihatlari xususida fikrlar
bildirilgan. Huquqni mukammalroq bilish, tasavvur qilish uchun
uning turli xil ta’riflarini bilish, tahlil qilish nihoyatda muhim
ahamiyatga molik.
Huquqqa «normativ» yondashuv – qonuniylikni ta’minlash
vositasi. O‘zbekistonda keng tarqalgan huquqqa yondashuvlardan
biri – normativ yondashuvdir. Huquqni davlat tomonidan muhofaza
qilinadigan normalar majmuyi deb tushunish fuqarolar va boshqa
ijrochilarga huquqiy qoidalarning me’yoriy hujjatlarda ifodalangan
mazmuni bilan bevosita tanishish imkonini beradi va o‘z
harakatining huquqqa mosligini aniqlashga ko‘maklashadi.
Huquqni normativ tushunish nazariyasi XX asrda o‘zining
mantiqiy tugallangan shakliga ega bo‘ldi. Mazkur nazariyaning
namoyandalari Shtammler, Novgorodsev, Kelzen va boshqalardir.
Bu nazariyaning asosiy g‘oyalari quyidagilardan iborat:

---

108
– huquq – normalar tizimi bo‘lib, uning eng yuqorisida asosiy
norma, ya’ni qonun turadi, quyi yuridik kuchga ega bo‘lgan
normalar qonun normalaridan kelib chiqadi;
– yuridik fanlar huquqni sof shaklda o‘rganishi kerak, u siyosiy,
iqtisodiy baholardan xoli bo‘lishi lozim.
Huquqni bunday tushunishning ijobiy va salbiy jihatlari mavjud.
Avvalo, ijobiy jihatlari xususida:
– birinchidan, huquqning normativ nazariyasida uning eng
muhim xususiyati, ya’ni normativlik tabiati ta’kidlanadi. Masalan,
ezgulik umumiy va barqaror bo‘lsa, u umumiy qoidaga aylanadi,
normativ tabiat kasb etadi;
– ikkinchidan, normativlik huquqning shakliy aniqligi bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, huquqiy talablarga asoslanish imkonini
beradi;
– uchinchidan, huquqning buzilishi yuz bergan taqdirda davlat
majburlovi choralari qo‘llanilishi nazarda tutiladi, ular qonunda
aniq belgilanadi;
– to‘rtinchidan, qonunsizlik va zo‘ravonlik rejimiga qonuniylik
qarama-qarshi qo‘yiladi;
– beshinchidan, qonuniy kuchga kirayotgan iroda adolatli,
axloqiy, ilg‘or bo‘lishi shart;
– oltinchidan, yuridik amaliyotda ijtimoiy munosabatlar qonunga
asoslanib chiqarilgan hujjatlar asosida normativ tarzda tartibga
solinadi;
– yettinchidan, ijtimoiy taraqqiyotga davlat ta’sir etishining keng
imkoniyatlarini tan oladi.
Mazkur nazariyaning ushbu ijobiy jihatlari shubhasizdir. Ayniqsa,
davlatning huquq orqali ijtimoiy taraqqiyotga samarali ta’sir etishi,
jamiyat manfaatlarini ifodalashi, insonparvarlik, adolat, ozodlik
kabi qadriyatlarga asoslanishi g‘oyat muhimdir.
Huquqni normativ tushunish barqarorlik, tinchlik-osoyishtalik
hukmron bo‘lgan mamlakatlarda katta samara beradi. Agar qonunlar
o‘z vaqtida yangilanib borsa, demokratik talablarga rioya qilinsa,
huquqiy normalarda xalqning ilg‘or kayfiyati, g‘oyalari ifodalansa,
huquqni bunday tushunish e’tirozlarga sabab bo‘lmaydi.
Huquqni normativ tushunishning salbiy jihatlari:
– shaxsning tabiiy huquqlarini bir muncha cheklaydi, davlat
yaratgan huquqiy normalarning ustuvorligiga asoslanadi;

---

109
– huquqni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy omillardan
ajratib qo‘yadi;
– yuridik normalarning ustunligini tan olish oqibatida ba’zan
eskirgan huquq normalarining ham qo‘llanishiga yo‘l qo‘yadi;
– odat huquqi, shartnomalarni huquq manbayi sifatida deyarli
inobatga olmaydi.
Huquqqa «sotsiologik» yondashuv. Huquqqa «sotsiologik»
yondashuv XIX asrning ikkinchi yarmida «erkin huquq» maktabi
doirasida shakllangan. Yevropada bunday yondashuvning
namoyandalari Erlix, Jeni, Muromsev va boshqalardir. Bu yo‘nalish
huquq normalari ijtimoiy taraqqiyot talablariga javob bermay qolgan
sharoitda vujudga keldi va rivojlandi. Mazkur yondashuv quyidagi
g‘oyalarga asoslanadi:
1. Huquq tabiiy huquqlarda ham emas, qonunlarda ham emas,
balki qonunlarni hayotga tatbiq etishda namoyon bo‘ladi, ro‘yobga
chiqadi.
2. Huquq – yuridik xatti-harakatlar, yuridik amaliyot, huquqiy
tartibot, qonunlarning qo‘llanishidir. Huquq bu huquqning
subyektlari – jismoniy va yuridik shaxslarning amaliy xulq-
atvorlaridir.
Bu nazariyaning boshqacha nomi «jonli huquq» nazariyasidir.
3. «Jonli huquq»ni dastavval sudyalar o‘zining yurisdiksiyasi
doirasidagi faoliyatida yaratadi. Ular «qonunlar mazmunini» huquq
bilan to‘ldiradi va sudyalar real hayotida huquq ijodkorligini amalga
oshiradi.
Huquqni «sotsiologik» tushunish ham o‘ziga xos ijobiy va salbiy
jihatlarga ega.
Ijobiy jihati shundan iboratki, birinchidan, huquqni bunday
tushunish huquqning hayotga tatbiq etilishiga asoslanadi.
Ikkinchidan, huquq shakllariga nisbatan ijtimoiy munosabatlar
ustuvorligi tan olinadi.
Uchinchidan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashni
tan oladi, boshqaruvni nomarkazlashtirish (desentralizatsiya qilish)
tarafdori.
Huquqni sotsiologik tushunishning salbiy jihatlari:
– basharti huquqni, qonunlarni hayotga tatbiq etish, real
huquqiy tartibot deb tushunsak, huquqiy va huquqqa xilof xatti-
harakatlarni belgilash mezonlari yo‘qoladi, chunki huquqni hayotga

---

110
tatbiq etish qonuniy va g‘ayriqonuniy usullar bilan bajarilishi
mumkin;
– huquq ijodkorligining faqat sudyalar va ma’muriyatchilarga
yuklab qo‘yilishi ayrim mansabdor shaxslar tomonidan oshkora
zo‘ravonlik va o‘z vakolatlari doirasidan chetga chiqish, ishonchni
suiiste’mol qilish xavfini kuchaytiradi.
Ba’zan mansabdor shaxslarning qonunni chetlab o‘tishi, qonun
talablarining aksini qilib, o‘z manfaatlarini qondirish hollari uchrab
turadi. Agar huquqni sotsiologik tushunish ustun bo‘lsa,
undaylarning faoliyati qonuniy bo‘lib qoladi va huquq bilan, qonun
bilan hech qanday bog‘liq joyi qolmaydi. Mansabdor shaxslarga,
«faqat qonun yo‘l qo‘ygan barcha xatti-harakatlarga ijozat beriladi»
tamoyili ko‘proq, ishonchliroq samara beradi.
Sotsiologik yondashuv tadqiqotchilar va qonun chiqaruvchi idora
uchun yaxshi samara berishi mumkin. Huquqni bilish, foydali va
samarali qonunni ishlab chiqish uchun amaldagi qonunchilikni
mukammal o‘rganish zarur. Hayotga tatbiq etilgan yozma huquq
normalarini o‘rganish ularni takomillashtirishning eng ma’qul
yo‘lidir. Hayotga tatbiq etilgan huquq – ijtimoiy munosabatlarni
qonun bilan tartibga solishdagi nuqson va kamchiliklarni aniqlash
manbayidir.
Huquqning psixologik nazariyasi. Huquqqa yondashuvda ayrim
olimlar huquqiy normalar va huquqiy munosabatlar bilan birga
huquqiy ongni ham huquq tushunchasiga kiritadilar. Shu bois
huquqning psixologik nazariyasi kelib chiqdi, u fanda va amaliyotda
mustaqillikka da’vogar bo‘lsa-da, aslida huquqiy realizm g‘oyalari
va boshqa nazariyalar bilan bog‘liqlikda yashab kelmoqda.
Mazkur nazariya XX asrda mantiqiy to‘la shakllangan bo‘lib,
Petrajitskiy, Ross, Reysner va boshqalar bu nazariyaning
Yevropadagi namoyandalaridir. Mazkur nazariyaning asosiy
g‘oyalari:
1) inson psixikasi (ruhiyati) – ijtimoiy taraqqiyot – jamiyat,
davlat, huquq, axloqning rivojlanishini belgilovchi omil;
2) huquq tushunchasi va mohiyati qonun sohibi faoliyati orqali
emas, psixologik qonuniyatlar – huquqiy ehtiroslar (imperativ-
atributiv xarakter), ya’ni nimagadir huquqiy vakolat (atributov
norma), nimadir qilish burchi (imperativ norma) majmuyi orqali
kiritiladi, deb hisoblanadi;

---

111
3) barcha huquqiy his-tuyg‘ular ikkiga – ijobiy (davlat
tomonidan o‘rnatiladigan) va intuitiv (shaxsiy) huquqiy his-
tuyg‘ularga bo‘linadi. Intuitiv huquq inson xulq-atvorining haqiqiy
tartibga soluvchisi bo‘lib, «haqiqiy» huquq sifatida qaralishi kerak.
Mazkur nazariyaning ijobiy jihatlari:
– birinchidan, huquqni tushunishda iqtisodiy, siyosiy jarayonlar
bilan birga psixologik jarayonlarga ham alohida e’tiborni qaratadi.
Bu ijtimoiy psixologiyani hisobga olmay, individning psixologik
tuzilishini inobatga olmay turib, qonunlar chiqarish mumkin
emasligini anglatadi;
– ikkinchidan, jamiyat huquqiy tizimida, huquqiy tartibga
solishda huquqiy ongning o‘rni va ahamiyatini oshiradi;
– uchinchidan, inson huquqlarining manbayini qonunlardan
emas, inson ruhiyatidan qidiradi.
Ushbu yondashuvning salbiy jihatlari:
– psixologik omillarga haddan ziyod katta e’tibor berib, ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy omillarga e’tiborni susaytiradi;
– intuitiv huquqning haqiqiy deb hisoblanishi bilan huquqni
davlatdan ajratadi, huquqiylik, huquqqa xiloflik, qonuniylik va
g‘ayriqonuniylik o‘rtasidagi farqni, mezonni yo‘qotadi.
Sobiq sovet huquq nazariyasida huquqqa psixologik yondashuv
subyektiv idealizmga olib keluvchi nazariya sifatida rad etilgan edi.
Biroq sobiq sovet hokimiyatining dastlabki yillarida agar proletar
davlatining manfaatlari talab qilsa, sudyalar huquqiy ongga murojaat
qilishi dekretlarda tan olingan edi. Amalda esa, sotsialistik huquqiy
ongga asoslanib, «aybdorlarni» joyida otib tashlash intuitiv huquqi
keng miqyosda qo‘llanildi. Buning salbiy oqibatlari hammaga
ma’lum.
Biroq huquqni tushunishga psixologik yondashuv nazariyasining
asoschisi L.I.Petrajitskiy huquqni obyektiv va subyektiv, intuitiv
va pozitiv, rasmiy va norasmiy turlarga bo‘lib tushuntiradi. Yuridik
amaliyotda, xususan qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotida
psixologik nazariya xulosalaridan samarali foydalanish mumkin.
Huquq normalari harakatining psixologik mexanizmini bilish
nihoyatda muhim, chunki u huquqni amalga oshirishda huquqni
qo‘llovchi subyektning kasbiy mo‘ljallarining to‘g‘ri va aniq bo‘lishi,
huquqni qo‘llash motivlarining asosli bo‘lishini nazarda tutadi.
Tabiiy huquq nazariyasi (huquqqa falsafiy yondashuv). Huquqni

---

112
tushunishga falsafiy yondashuv nazariya sifatida XVII–XVIII
asrlarda mantiqan to‘la shakllandi. Uning namoyandalari T. Gobbs,
J. Lokk, A. Radishchev va boshqalardir.
Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari:
– ijobiy huquq, ya’ni davlat tomonidan qabul qilingan qonun-
lar bilan bir qatorda insonga tug‘ilishidanoq tegishli bo‘ladigan
oliy, haqiqiy, «tabiiy» huquq mavjud. Har qanday qonun ham
huquqiy bo‘lmasligi mumkin;
– huquq va axloq aynanlashtiriladi, (mazkur nazariya
namoyandalarining fikriga ko‘ra) adolat, haqiqat, ozodlik, erkinlik,
tenglik kabi axloqiy tushunchalar huquqning o‘zagini tashkil etadi
va huquq ijodkorligi hamda huquqni qo‘llash jarayonini belgilab
beradi;
– inson huquqlarining manbayi qonunlarda emas, balki
insonning tabiatida bo‘lib, unga tug‘ilishdan (yoxud Xudoning amri
bilan) ega bo‘lish mumkin.
Huquqni tushunishning tabiiy huquq nazariyasi quyidagi ijobiy
jihatlarga ega:
– birinchidan, nazariyalar orasida eng ilg‘ori bo‘lib, yangi erkin
demokratik davlat tuzumi yaratilishiga asos bo‘ldi;
– ikkinchidan, qonunlar huquqiy bo‘lmasligi mumkin, agar
qonunlar insonning tabiiy huquqlariga zid kelsa, ularni inkor qilsa,
adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik me’yorlari buziladi;
– uchinchidan, inson huquqlarining manbayi tabiat yoxud Olloh
deb tan olinadi. Shu bois davlat tuzilmalari va mansabdorlar
tomonidan zo‘ravonlik qilishning, suiiste’mollarning oldini olish
imkoni yaratiladi.
Huquqni bunday tushunish ham muayyan salbiy jihatlarga ega
bo‘lishi mumkin.
Xususan:
1. Huquqni mavhum axloqiy qadriyat sifatida tushunish uning
shakliy-yuridik xususiyatlarini susaytiradi, qonuniy va qonunga xilof
harakatlar mezonini har xil odamda har xil bo‘ladigan erkinlik,
adolat, haqiqat to‘g‘risidagi tasavvurlarga qarab belgilashda
qiyinchiliklarga olib keladi.
2. Huquqni bunday tushunish obyektiv huquq bilangina emas,
balki huquqiy ong bilan ham ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy
ong esa turli xil odamlarda turlicha bo‘ladi.

---

113
Huquqni bunday tushunishga O‘zbekistonda ham alohida e’tibor
berilmoqda. O‘zbekiston davlatining qonunlari ham insonning tabiiy
huquqlarini adolat, haqiqat, erkinlik, mustaqillik nuqtayi nazaridan
kelib chiqqan holda belgilamoqda.
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Amir Temur, Alisher
Navoiy kabi ajdodlarimiz ham huquqni tabiat yoxud Olloh
tomonidan insonlarga berilgan imkoniyatlar majmuyi deb
tushunganlar.
Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv. Huquqni tushunishga
tarixiy yondashuv XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida mantiqan
shakllandi. Uning asosiy namoyandalari Gugo Grotsiy, Savini,
Puxta va boshqa olimlardir.
Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari:
– huquq tarixiy hodisa bo‘lib, til kabi faqat biror kishining
kelishuvi yoki kimningdir ko‘rsatmasi bilan emas, muayyan tarixiy
sharoitdan kelib chiqadi va rivojlanadi.
– huquq dastavval huquqiy odatlar (yuridik oqibatlar keltirib
chiqaruvchi, tarixan shakllangan xulq-atvor qoidalari)dir. Qonunlar
«milliy ruh», «xalq ongi» zamirida huquqdan kelib chiquvchi
qoidalar majmuyidir.
– bu nazariya namoyandalari inson huquqlarini inkor etib,
yirik yer egaligi hukmron bo‘lgan vaqtda insonning tabiiy
huquqlarini tan olishi mumkin bo‘lmagan.
Huquqni tarixiy tushunish nazariyasining ham o‘ziga xos
kamchiliklari yo‘q emas:
– bu nazariya yirik yer egaligi tuzumi inqirozga uchragan bir
paytda tabiiy huquq nazariyasiga qarama-qarshi nazariya sifatida
eski tuzumni saqlab qolish niyatida vujudga kelgan;
– huquqiy odatlarning ahamiyatini qonunlardan ustun qo‘yishga
harakat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida huquqiy urf-
odatlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda davlat organlarining
huquqiy hujjatlarisiz ojizlik qilib qoladi.
Huquqni tushunishga integrativ yondashuv. Huquqni tushunish
bo‘yicha har xil yondashuvlar bilan tanishuv huquqning ko‘p qirrali
tushuncha ekanligini tasdiqlab turibdi. Bu yondashuvlarning birortasi
mutlaq to‘g‘ri ham emas, noto‘g‘ri ham emas. Ularning har biridan
biror foydali jihatni topish imkoni bor. Shu bois huquqni
tushunishda integrativ (umumlashtiruvchi) yondashuvga ehtiyoj

---

114
tug‘iladi. Chunki, huquqni qo‘llash va huquqni ijod qilish jarayonida
bu nazariyalarning barcha ibratli jihatlarini birlashtirish,
umumlashtirish zarurati tug‘iladi. Biroq bunda barcha nuqsonlarini
umumlashtirishning oldini olish lozim bo‘ladi.
Integrativ yondashuv asosida huquqni mukammal qiluvchi,
rivojlantiruvchi, inson, davlat, jamiyat talablariga javob beruvchi
jihatlarni umumlashtirishga alohida e’tiborni ko‘rsatish zarur. Bu
huquqning shakliga ham, mazmuniga ham taalluqli xususiyatlarni
qidirishni zarur qilib qo‘yadi. Erkinlikning adolatli o‘lchovlari
huquqning mazmunini tavsiflaydi, shakliy jihatini esa davlat
tomonidan majburlovga asoslanuvchi majburiylik tashkil etadi. Shu
bois, amaliyotchi (sudya, prokuror, militsiya xodimi, yuriskonsult)
uchun qaysi normativ hujjat vositasida, qanday huquqiy munosabat,
huquqiy ongda ifodalangan qanday erkinlik va adolatni emas,
muayyan jamiyatda muhofaza qilinadigan erkinlik va adolatni
himoya qilish muhim. Aks holda noroziliklar, janjallar kelib chiqadi,
har qanday adolatni toptashga yo‘l ochiladi.
Huquq amalda mutlaqo mukammal talabga javob beradigan
hodisa bo‘lmay, vaqt va makon shart-sharoitlariga qarab
o‘zgarishlar, to‘ldirishlar, yangilanishlarga duch keladi. Shu bois
huquq ijodkorligining samarali bo‘lishini ta’minlash maqsadida
huquqqa har xil yondashuvlardan foydalanish, huquqning har xil
ta’riflarini o‘rganib, ularni sintez qilish yaxshi samara beradi. Huquq
nima, degan bahslar asosida juda ko‘p amaliy muammolar:
huquqning asoslari, huquqning manbalari, huquqning ta’sir doirasi,
huquqning samaradorligi, huquqdagi ziddiyatlar va boshqa masalalar
hal qilinadi.
Xulosa qilib, huquqning integrativ ta’rifini keltiramiz. Huquq
– jamiyatda tan olingan va rasmiy muhofaza bilan ta’minlangan
tenglik va adolat me’yorlari, erkin xohish-irodalarini
mutanosiblashtiruvchi, ularning o‘zaro kurashlarini hamda o‘zaro
munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlar majmuyidir.

---

115
IX BOB. HUQUQ PRINSIPLARI VA
FUNKSIYALARI
1-§. Huquq prinsiplarining tushunchasi va mohiyati
Huquq prinsiplari, hech mubolag‘asiz, uning mohiyatini
ifodalovchi asosiy jihatini, muhim o‘zagining umurtqasini tashkil
etadi. Ular butun huquqiy tizimni – g‘oyalar, normalar va
munosabatlarni qamrab olib, jamiyat huquqiy hayotiga muayyan
mantiq, mazmun-ma’no, sobitqadamlik, ichki mutanosiblik hamda
uyg‘unlik baxsh etadi. Yanada kengroq ta’rif qiladigan bo‘lsak,
huquq prinsiplarida, bamisoli, huquq rivojining butun tajribasi,
insoniyat ma’rifiy taraqqiyotining hosilasi o‘zining ifodasini topadi.
Prinsiplar huquq shakllanishida yo‘nalish beruvchi mo‘ljal, mezon
vazifasini o‘taydi. Chunki, «prinsip» iborasi bosh g‘oya, rahbariy
qoida ma’nosini anglatadi.
Huquq prinsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi
va harakatlanishining rahbariy g‘oyasi, boshlang‘ich qoidasi, asosiy
mezoni sifatida maydonga chiqadi.
Avvalo qonunda, huquqiy normalarda o‘z tasdig‘ini topadigan
huquq prinsiplari jamiyatning butun siyosiy-huquqiy hayotiga,
mamlakat ijtimoiy tizimiga to‘laligicha singib ketadi. Ular nafaqat
huquqning mohiyatini, balki uning mazmunini tavsiflaydi, nafaqat
uning ichki tuzilishi, mavjud holatini, balki huquqni qo‘llash
jarayonini, huquq faoliyatining dinamikasini aks ettiradi. Huquq
prinsiplari normativ hujjatlarni tayyorlashning butun jarayoniga,
ularni qabul qilish va chiqarishga, huquqiy talablarga rioya etish
kafolatlari o‘rnatilishiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatadi.
Huquq prinsiplari o‘ziga xos tayanch tuzilma (konstruksiya)
bo‘lib, unga nafaqat huquq normalari, institutlari yoki tarmoqlari,
balki butun huquq tizimi asoslanadi. Mazkur rahbariy tamoyillar
davlat idoralarining butun huquq ijodkorligi, huquqni qo‘llash va
huquqni muhofaza qilish faoliyati uchun yo‘naltiruvchi mash’al
bo‘lib xizmat qiladi. Ularga rioya etilishi huquqiy tizimning
uyushqoqligiga, barqarorligiga va samaraliligiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Huquq prinsiplari umummajburiy bo‘lganligi sababli
ular turli huquq tarmoqlari va institutlari, normalari va huquqiy
munosabatlar o‘rtasidagi ichki birlikni, uyg‘unlikni va o‘zaro
aloqadorlikni ta’minlashga ko‘maklashadi.

---

116
O‘z mohiyati, tabiati jihatidan huquq prinsiplari tasodifiy emas,
balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi tomonidan
obyektiv tarzda belgilanadi. Bundan tashqari, ular mazmuniga
mamlakatda mavjud davlat va huquq, hukmron siyosiy va davlat
rejimi, jamiyat siyosiy tizimining qurilish hamda amal qilish
tamoyillari o‘z ta’sirini o‘tkazadi
1
.
Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlab o‘tirishning hojati
ham yo‘q. Masalan, feodal huquqining prinsiplari quldorchilik
huquqi yoki hozirgi zamonaviy huquq prinsiplaridan tubdan farq
qiladi. Shuningdek, Rim huquqiga asoslangan bugungi kunimizdagi
roman-german huquqining prinsiplari islom dini arkonlariga
asoslangan musulmon huquqi prinsiplaridan farqlanishi barchaga
ayondir.
Huquq prinsiplari, odatda, bevosita qonun hujjatlarida
(konstitutsiya va joriy qonunlarning muqaddimasida, moddalarida)
mustahkamlanadi; ba’zan huquq normalarining mazmunidan kelib
chiqadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
muqaddimasida inson huquqlari va davlat suvereniteti g‘oyalariga
sodiqlik prinsipi, xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari
ustunligini tan olish prinsipi o‘z aksini topgan.
Shuningdek, Konstitutsiyamizning bir qator moddalarida o‘ta
muhim boshqa huquqiy prinsiplar mustahkamlangan. Ulardan
ba’zilarini eslab o‘tamiz: «davlat organlari va mansabdor
shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas’ulligi» (2-modda),
«xalq hokimiyatchiligi» (7-modda), «davlat hokimiyatining
bo‘linishi» (11-modda), «siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar
xilma-xilligi» (12-modda), «Konstitutsiya va qonun ustunligi» (15
va 16-moddalar), «fuqarolarning qonun oldida tengligi» (18-
modda), demokratizm, qonuniylik va ijtimoiy adolat va boshqa
prinsiplar.
Xorijiy davlatlar tajribasi ham aynan shunday. Misol uchun
Shvetsiya Konstitutsiyasining 1-moddasiga muvofiq: «Shvetsiyada
butun davlat hokimiyati xalqdan kelib chiqadi. Shved xalqining
boshqaruvi fikrlarni erkin shakllantirish hamda umumiy va teng
saylov huquqiga asoslanadi. Boshqaruv davlat tuzumi vositasi bilan,
1
Âàñèëüåâ À.Ì. Ïðàâîâèå êàòåãîðèè. Ìåòîäîëîãè÷åñêèå àñïåêòû ðàçðà-
áîòêè ñèñòåìû êàòåãîðèé òåîðèè ïðàâà. – Ì., 1976, 216–225-betlar.

---

117
vakillik va parlament tizimi va kommunal o‘zini o‘zi boshqarish
orqali amalga oshiriladi».
Adolat va erkinlik huquq binosining tamal toshlaridir. Barcha
prinsiplar orasida ular alohida muhim o‘rin tutadi. Adolat va erkinlik
prinsipi ko‘pgina nufuzli xalqaro normativ-huquqiy hujjatlarda,
mamlakat ichki qonunchiligida o‘z tasdig‘ini topgan. Fikrimizning
dalili sifatida 1948-yilda qabul qilingan «Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi»ni, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi va boshqa
qonunlarni keltirish mumkin.
2-§. Huquq prinsiplarining tasnifi
Huquq prinsiplarini mazmuni, namoyon bo‘lish jabhasi va
xususiyatlariga qarab turli mezonlar asosida tasniflash mumkin.
Masalan, huquqning tipi va harakatlanish ko‘lamiga qarab
quldorchilik, feodal, burjua, sotsialistik va hozirgi zamon
demokratik huquq prinsiplari haqida gapirish mumkin.
Shuningdek, huquq prinsiplari o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, axloqiy, diniy va maxsus-yuridik
turlarga bo‘linadi. Huquqshunoslikka oid adabiyotlarda umumiy
va maxsus, sohaviy va tarmoqlararo prinsiplar to‘g‘risida fikr-
mulohazalar mavjud.
Umumiy huquqiy prinsiplar butun huquqiy tizim zaminida turishi
bilan xarakterlanadi. Bu prinsiplar tahlili orqali u yoki bu mamlakat
huquqiy tizimining mazmun-mohiyati, tabiati, o‘ziga xos
xususiyatlari, harakatlanish sifatlari haqida xulosa chiqarish mumkin.
Bunday huquqiy prinsiplar qatoriga quyidagilar kiradi:
1. Huquqni shakllantirish va amalga oshirishda demokratizm
prinsipi.
Mazkur prinsip huquqni yaratish sohasida xalqning, bevosita
xalq vakillari bo‘lmish deputatlarning, jamoat birlashmalari va
nodavlat tashkilotlar, siyosiy partiyalarning, fuqarolarning huquqiy
siyosatni shakllantirish va qonunchilikni takomillashtirishda keng
ishtiroki orqali namoyon bo‘ladi. Huquqni amalga oshirish jabhasida
demokratizm tamoyili huquqni qo‘llovchi va huquqni muhofaza
qiluvchi idoralarni tashkil etish va faoliyat yuritish tartibida,
dastavval odil sudlovni amalga oshirish jarayonida, ularning

---

118
fuqarolarga yaqinligida, aholi uchun yuridik yordamning realligi
darajasida o‘z aksini topadi.
Xususan, O‘zbekistonda avj oldirilayotgan sud-huquqiy
islohotlarning zaminida ham demokratik jihatlarni chuqurlashtirish
yotadi. Bunda advokatlar mavqeini kuchaytirish, sud jarayonida
prokuror bilan advokatning huquqiy mavqeini tenglashtirish,
prokuratura va militsiya faoliyatini inson huquqlarini ta’minlash
nuqtayi nazaridan isloh etish kabilar ko‘zda tutiladi. «Jamiyatda
demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida uchta
mezon bor, – deb ta’kidlaydi O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov,
– Bular xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik
xabardorligidir. Hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik
nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik
ishtirok etishidir. Ana shu uch sohada haqiqiy siljishlar bo‘lmas
ekan, demokratiya haqidagi hamma gap-so‘zlar yo xalqqa xushomad
qilish yoki oddiy siyosiy o‘yin bo‘lib qolaveradi»
1
.
2. Qonuniylik prinsipi. Huquq ijodkorligi jarayoni subyektlari
tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar loyihasini tayyorlash,
muhokama etish, qabul qilish va nashr etish qonunlar, avvalo,
Konstitutsiya asosida amalga oshiriladi. Qonuniylik tamoyilining
asosiy ma’nosi shundaki, qonun chiqaruvchi idora – parlamentning
ham, huquq ijod etuvchi boshqa idoralarning ham faoliyati qonun
asosida qat’iy amalga oshirilishi lozim.
Sudlov jarayoni hamda huquqni amalga oshirishda ish ko‘radigan
barcha davlat idoralari va mansabdor shaxslar faoliyati ham batamom
qonunga mos ravishda bo‘lishi talab etiladi. Mazkur faoliyatda
qonuniylik prinsipi barcha mutasaddi idoralar, mansabdor shaxslar
hamda fuqarolar xatti-harakatida qonunga itoat etishda, uning talabiga
og‘ishmay rioya qilishda namoyon bo‘ladi. Qonuniylik umumiylik
va yagonalik sifatlari bilan xarakterlanadi. Qonunga itoat etish barcha
subyektlar uchun umumiy talabdir. Ayni vaqtda, qonundagi har bir
qoida huquqiy munosabatning barcha ishtirokchilari uchun yagona
talab sifatida maydonga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, qonun
ustuvor va butun mamlakat hududida yagonadir. U bir xilda
tushunilishi va bir xilda bajarilishi lozim.
1
Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí XXI àñð á´ñà²àñèäà: õàâôñèçëèêêà òàµäèä,
áàð³àðîðëèê øàðòëàðè âà òàðà³³è¸ò êàôîëàòëàðè. – Ò., 1998, 156–157-b.

---

119
3. Insonparvarlik prinsipi. Buning ma’nosi shundaki, huquq
jamiyat – inson – davlat o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash
va tartibga solishda adolat, insonni sevish, shaxsni e’zozlash va
uning sha’nini qadrlash, unga hayot kechirish uchun munosib shart-
sharoitlar yaratib berish nuqtayi nazaridan kelib chiqadi.
Huquqning insonparvarligi qonunchilik hujjatlarida
mustahkamlangan iqtisodiy hamda ijtimoiy tuzum shaxs uchun
qulay shart-sharoitlar, imtiyozlar yaratilishini nazarda tutadi.
Huquqda shaxsni tahqirlovchi, qiynovchi, unga nisbatan noinsoniy
munosabatni mustahkamlovchi qoidalar bo‘lishi mumkin emas.
Mamlakatda vujudga keltirilgan kafolatlar tizimi fuqarolarni
g‘ayrihuquqiy xatti-harakatlardan hamda ularning oqibatlaridan
himoya qilishga qaratilgan.
Albatta, fuqarolar huquq va erkinliklarining to‘la kafolati faqat
demokratik huquqiy davlat sharoitidagina bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonda insonparvar huquqning shakllanishi mustaqillik,
davlat suverenitetining qo‘lga kiritilishi hamda mustahkamlanishi
davri bilan chambarchas bog‘liqdir. Xususan, O‘zbekiston
Konstitutsiyasida: oila jamiyat va davlat muhofazasidadir (63-
modda). Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar
boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim
bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni
boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlaydi (64-modda). Voyaga
yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari haqida
g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar (66-modda), – deb
ta’kidlanganligida naqadar insonparvarlik g‘oyalari mujassamdir.
Bunday insonparvarlik bilan yo‘g‘rilgan huquqiy qoidalarni Oila
kodeksida, Mehnat kodeksida, «Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash
to‘g‘risida», «Fuqarolarning pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi va
boshqa qonunlarimizda ko‘plab uchratish mumkin.
4. Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipi. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga muvofiq,
O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va
erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun
oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qo‘yiladi
hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart.
Mazkur prinsip quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. Birinchidan,

---

120
davlatda barcha fuqarolar teng holat va maqomga egaligi. Davlat
o‘z qonunlari bilan fuqarolarga bir xildagi sharoit va teng
imkoniyatlar yaratib beradi. Hamma bir xildagi huquq va
majburiyatlarga ega. Biroq ulardan foydalanish amalda turlicha
bo‘ladi. Masalan, birov oliy o‘quv yurtiga kiradi, boshqa fuqaro
esa bu huquqdan foydalanmaydi. Ikkinchidan, bu prinsip
umumfuqaroviy huquqlarning tengligida ifodalanadi. Bu huquqlar,
avvalo, Konstitutsiyada va boshqa qonunlarda mustahkamlanadi.
Bular fuqarolarning saylash huquqi va saylanish huquqi, mehnat
qilish huquqi, bilim olish huquqi, meditsina yordamidan foydalanish
huquqi, turar joyga, xususiy mulkka ega bo‘lish huquqi va
hokazolardir. Uchinchidan, bu prinsip fuqarolarning qonun oldida
birdek mas’ulligida ifodalanadi. Qonunni buzgan har bir fuqaro,
har bir mansabdor shaxs (shu jumladan, yuridik shaxs) beistisno
o‘z qilmishi uchun qonunda belgilangan tartibda javob berishi shart.
5. Davlat va shaxsning o‘zaro mas’ulligi prinsipi. Davlat bilan
shaxs bir-birlari bilan muayyan huquq va majburiyatlar orqali bog‘liq
bo‘lishlari lozim. Bu demokratik siyosiy tizim va adolatli davlat
boshqaruvining muhim talablaridan biridir. O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida ana shu talab o‘z ifodasini
topgan: «O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga
nisbatan bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan o‘zaro bog‘liqdirlar.
Fuqaroning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan
huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum
etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas» (19-
modda). Ayni vaqtda, davlat idoralari va mansabdor shaxslar jamiyat
va fuqarolar oldida mas’uldirlar.
O‘z navbatida, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga qat’iy itoat
etishlari, jamiyat manfaatlariga muvofiq ish tutishlari, boshqa
kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat
qilishlari, qonun bilan belgilangan soliqlarni to‘lashlari lozim.
Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa
shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari
va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart (Konstitutsiyaning
20-moddasi). Basharti, bir tomondan, davlat, davlat idoralari va
mansabdor shaxslar, ikkinchi tomondan, fuqarolar o‘z
zimmalaridagi qonuniy majburiyatlarini buzsalar, tegishli yuridik
javobgarlik kelib chiqadi. Bunday hollarda fuqaro davlat oldida,

---

121
davlat esa (o‘z mansabdor shaxslari va idoralari orqali) fuqaro oldida
qonunda belgilangan majburiyatlarni o‘taydi. Mazkur yuridik
munosabat hamda aloqadorlik huquqiy davlat barpo etishning
zaruriy shartidir. Ta’bir joiz bo‘lsa, bu yerda gap «davlat suvereniteti»
va «shaxs suvereniteti»ning o‘zaro dialektik aloqadorligi, bog‘liqligi
xususida bormoqda.
Umumiy huquqiy prinsiplar qatoriga, shuningdek, ijtimoiy
adolat, teng huquqlilik, huquq va majburiyatlar birligi, huquqning
ustuvorligi kabilar kiradi.
Maxsus-yuridik prinsiplar aslida huquqiy tilda ifodalangan
ijtimoiy prinsiplardir. Odatda, ilmiy adabiyotlarda maxsus-yuridik
prinsiplar toifasiga quyidagilar kiritiladi:
1) huquq normalarining butun mamlakat aholisi uchun umumiy-
majburiyligi hamda ularning boshqa ijtimoiy normalardan
ustuvorligi;
2) amaldagi obyektiv huquqni tashkil etuvchi normalarning
ziddiyatsizligi va qonunning boshqa normativ-huquqiy aktlardan
ustunligi;
3) huquqning ommaviy va xususiy huquqqa, nisbatan mustaqil
huquq sohalari hamda institutlariga bo‘linishi;
4) obyektiv va subyektiv huquq o‘rtasida, huquq normasi va
huquqiy munosabat o‘rtasida, huquq bilan huquqning qo‘llanishi
o‘rtasida mutanosiblik nisbatining mavjudligi prinsipi;
5) ijtimoiy erkinlik, qonun va sud oldida tenglik, teng huquqlilik
prinsipi;
6) qonunda mustahkamlangan huquq va erkinliklarning yuridik
kafolatlanganligi;
7) teng yuridik mezon (miqyos)larda ifodalangan xulq-atvorning
adolatliligi hamda yuridik javobgarlikning sodir etilgan huquq
buzilishiga mos bo‘lishligi;
8) yuridik javobgarlikning faqat aybli, huquqqa xilof xatti-harakat
(yoki harakatsizlik) uchungina qo‘llanishi va ayblanayotgan har
bir shaxsning ishi sudda ko‘rilib, uning aybi isbotlanmaguncha u
aybdor hisoblanmasligi – aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi
(O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi);
1 Qarang: Îáùàÿ òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà. Àêàäåìè÷åñêèé êóðñ â 2-õ òî-
ìàõ. Ïîä ðåä. Ì.Í.Ìàð÷åíêî. Òîì 2. Òåîðèÿ ïðàâà. – Ì., 1998, 24–25-betlar.

---

122
9) yangi yoki nisbatan og‘irroq yuridik javobgarlikni
o‘rnatayotgan qonunning orqaga qaytish kuchiga ega emasligi
prinsipi; jazolash tizimini insonparvarlashtirish, liberallashtirish
1
.
Tarmoqlararo huquqiy prinsiplar ikki yoki undan ortiq huquq
tarmoqlari doirasida amal qiladigan prinsiplardir. Ko‘pincha bunday
prinsiplar bir-biriga yaqin turuvchi huquq sohalarini qamrab oladi
(masalan, konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq sohalari; jinoiy-
protsessual va fuqarolik-protsessual huquqi sohalari uchun umumiy
bo‘ladigan prinsiplar). Aytaylik, moddiy javobgarlik prinsipi mehnat
huquqi, fuqarolik huquqi, oila huquqi sohalarida qo‘llaniladigan
tamoyildir. Faqat ayb uchun javobgarlik prinsipi esa Jinoyat
kodeksida hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda,
bevosita ulardagi moddalarda aks ettirilgan. Bu prinsip fuqarolik
qonunchiligida ham asosiy dasturilamallardan biri hisoblanadi.
1
Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipi ham tarmoqlararo xarakterga ega.
U jinoyat huquqi, ma’muriy huquq, jinoyat-protsessual huquqi va
boshqa tarmoqlarda qo‘llaniladi.
Sohaviy huquqiy prinsiplar faqat bitta konkret huquq sohasi
doirasida harakatlanadi. Masalan, yer huquqi uchun «yerga egalik
qilish shakllarining ko‘pligi va ularning tengligi» prinsipi, «yerning
fuqarolik muomalasida bo‘lish» prinsipi, «yer ustidan davlat
boshqaruvini amalga oshirish» prinsipi, «yerda mustaqil xo‘jalik
yuritish va yerdan foydalanuvchi subyektlarning tengligi» prinsipi,
«yerdan maqsadga muvofiq foydalanish, yerdan foydalanganlik
uchun haq to‘lanishi» prinsipi va hokazolar.
Yana bir misol. Xo‘jlik-protsessual huquqida quyidagi prinsiplar
rahbariy rol o‘ynaydi: sudyalarning saylab qo‘yilishi, ularning
mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi prinsipi, ishlarni ko‘rishda
kollegiallik va yakkaboshchilikning qo‘shib olib borilishi prinsipi,
ishlarni ko‘rishda oshkoralik prinsipi, ishda qatnashayotgan
taraflarning tengligi prinsipi, nizolarni ko‘rishda bahslashish,
og‘zakilik va bevositalik prinsiplari.
Har bir huquq sohasi umumiy va tarmoqlararo prinsiplarga
tayanishdan tashqari, faqat o‘zigagina xos prinsiplarga ham
asoslanadi. Bu prinsiplarning barchasi birgalikda nafaqat huquq
1
Ëèâøèö Ð Ç. Òåîðèÿ ïðàâà. - Ì., 1994, 199-bet.

---

123
sohasi uchun, balki butun huquq tizimining tuzilishi va
harakatlanishiga zamin bo‘lib xizmat qiladi.
3-§. Huquq funksiyalari tushunchasi va turlari
Huquqning mohiyati va ijtimoiy vazifasi uning funksiyalarida
namoyon bo‘ladi. Huquq funksiyalari – ijtimoiy munosabatlarga
yuridik ta’sir etishning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, ularning mazmuni
huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy vazifasi bilan
belgilanadi. Huquq, avvalo, jamiyat hayotining turli jabhalariga –
iqtisodiyotga, siyosatga, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma’naviy
munosabatlarga ta’sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va
tarbiyaviy mazmundagi umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi.
Huquq funksiyalari quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:
– birinchidan, huquq funksiyalari huquqning mohiyatidan kelib
chiqadi va uning jamiyatdagi vazifasi bilan belgilanadi. Funksiya –
huquq mohiyatining ijtimoiy munosabatlar mazmunida namoyon
bo‘lishi (yoritilishi)dir;
– ikkinchidan, huquq funksiyalari – ijtimoiy munosabatlarga
ta’sir etishning shunday yo‘nalishlariki, ularni amalga oshirish
ehtiyoji huquqning ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi zaruriyatidan
kelib chiqadi;
– uchinchidan, funksiyalar huquqning eng muhim, jiddiy
sifatlarini ifoda etadi va jamiyat rivojining hozirgi bosqichida huquq
oldida turgan tub vazifalarni bajarishga yo‘naltiriladi;
– to‘rtinchidan, huquq funksiyalari uning ijtimoiy munosabatlar
muayyan turini tartibga soluvchi faol harakatining yo‘nalishini aks
ettiradi. Shu bois huquq funksiyalarining muhim belgilaridan biri
uning ta’sirchanligi, jo‘shqinligi, harakatlanishidir;
– beshinchidan, huquq funksiyalari doimiylik xususiyatiga ega,
bu ularning uzluksizligi, cheklanmagan muddat davomida
harakatlanishini anglatadi.
Huquq funksiyalarini sof yuridik nuqtayi nazardan ikki turga
ajratish mumkin: regulyativ (tartibga soluvchi) va negativ
(qo‘riqlovchi) funksiyalar.
Huquqning regulyativ funksiyasi jamiyat a’zolari yurish-turishi
va xulq-atvorining ijobiy, barchaga maqbul qoidalarini o‘rnatishdan,
ijtimoiy munosabatlarni yuridik jihatdan tashkillashtirishdan,

---

124
insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarni uyg‘unlashtirish va
barqarorlashtirishdan iborat. Bu funksiya doirasida huquqiy
ta’sirning yana ikki yo‘nalishi haqida gapirish mumkin: huquqning
regulyativ-statik va regulyativ-dinamik funksiyalari.
Huquqning regulyativ-statik, ya’ni tartibga soluvchi –
mustahkamlovchi funksiyasi deganda, huquqning ijtimoiy
munosabatlarga, ularning mavjud holatini, erishilgan darajasini
mustahkamlashga, barqarorlashtirishga qaratilgan ta’sir etishi
tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarni u yoki bu huquqiy institutlar
shaklida mustahkamlanishi huquqiy tartibga solishning
maqsadlaridan biridir. Ushbu funksiya turli subyektlarning huquqiy
maqomini belgilashda, masalan, inson va fuqaroning asosiy huquq
hamda erkinliklarini mustahkamlashda, davlat idoralari va
mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilashda, jismoniy va
yuridik shaxslarning huquqdorligini belgilashda namoyon bo‘ladi.
Huquqning mazkur funksiyasida uning tabiati nihoyatda yaqqol
aks etadi. Zero, bu funksiya orqali fuqarolar va tashkilotlarga
huquqiy vakolatlar beriladi, ular shu vakolatlar doirasida erkin,
o‘z istaklariga ko‘ra faoliyat yuritadilar. Bu chegara qanchalik
kengaysa, insonlar shunchalik erkin harakat qilish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar.
Huquqning tartibga soluvchi-mustahkamlovchi funksiyasi vakolat
beruvchi va man etuvchi normalar orqali amalga oshadi, shu bois
ular asosida vujudga keladigan munosabatlar aksariyat hollarda
passiv huquqiy munosabatlar toifasini tashkil etadi. Lekin bunday
holatlarda huquq subyektlari o‘zlari tashabbus ko‘rsatib huquqiy
faollik qilishlari ham mumkin.
Huquqning regulyativ-dinamik, ya’ni tartibga soluvchi – rivojlan-
tiruvchi funksiyasi deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga
ta’sir etib, ularning kelgusidagi rivojlanishini, o‘zgarishi hamda
takomillashuvini belgilab berishi tushuniladi. Bu yerda huquq
ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyotini, harakatlanishi (dinami-
kasi)ni rasmiylashtiradi. Mazkur funksiya majburiyat yuklovchi
normalar vositasida amalga oshiriladi. Masalan, qonunchilik
hujjatlari bilan fuqarolar zimmasiga qator majburiyatlar yuklatiladi:
soliqlarni to‘lash, harbiy burchni ado etish, mehnat intizomiga
rioya qilish, shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni bajarish va
hokazolar. Tartibga soluvchi-rivojlantiruvchi funksiyasi faol toifadagi

---

125
huquqiy munosabatlar shaklida ro‘yobga chiqadi. Bular fuqarolik,
mehnat, ma’muriy, moliya va boshqa huquq sohalarining
institutlarida o‘z aksini topadi.
Huquqning tartibga soluvchi funksiyasini amalga oshirishda keng
tarqalgan usullar quyidagilardan iborat:
– huquq normalari vositasida fuqarolarning huquqiy-muomala
layoqatini belgilash;
– fuqarolarning huquqiy maqomini belgilash (mustahkamlash)
va o‘zgartirish;
– davlat idoralarining huquq va majburiyatlarini hamda
mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilash;
– yuridik shaxslarning huquqiy holatini mustahkamlash;
– huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi
va bekor qiluvchi yuridik faktlarni belgilash;
– huquq subyektlari o‘rtasida muayyan huquqiy aloqani o‘rnatish
(tartibga solinuvchi huquqiy munosabatlar);
– aniq ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib, huquqiy
tartibga solishning oqilona turini belgilash.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarga asoslanib, huquqning
regulyativ funksiyasini shunday ta’riflash mumkin. Huquqning
regulyativ (tartibga soluvchi) funksiyasi – huquqning ijtimoiy vazifasi
bilan belgilangan bo‘lib, u xulq-atvorning ijobiy qoidasini
o‘rnatishga, jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga oid
munosabatlarni mustahkamlash va rivojlantirishga ko‘maklashish
maqsadida huquq sohiblariga subyektiv huquqlar berish va yuridik
majburiyatlarni yuklashda namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy munosabatlarni qo‘riqlash zaruriyati har doim mavjud bo‘lgan
va bundan keyin ham bo‘ladi. Huquq hamisha ijtimoiy munosabatlarni
muhofaza etish vositasi bo‘lib kelgan. Huquqiy ta’sirning bu yo‘nalishi
huquqning qo‘riqlovchi funksiyasini tashkil etadi.
Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi – uning ijtimoiy vazifasiga
mos huquqiy ta’sir etish yo‘nalishi bo‘lib, u umumiy ahamiyat
kasb etuvchi o‘ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa
ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizligini
ta’minlashga yo‘naltiriladi va shu bilan birga, jamiyatga yot, zararli
munosabatlarni hayotdan siqib chiqarishga qaratiladi.
Qo‘riqlovchi funksiyaning asosiy xususiyatlari quyidagilardan
iborat:

---

126
– birinchidan, u huquqni kishilar xulq-atvoriga ta’sir etishning
alohida vositasi sifatida ta’riflaydi. Huquq bu vazifani jazo qo‘llash,
taqiqlar o‘rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish yo‘li
bilan insonlar irodasiga ta’sir o‘tkazish orqali bajaradi;
– ikkinchidan, unda davlat huquqiy qoidalar vositasida qanday
ijtimoiy qadriyatlarni o‘z himoyasiga olganligi to‘g‘risidagi axborot
ijtimoiy munosabat subyektlariga yetkaziladi;
– uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyati
darajasining, huquqdagi insonparvarlik asoslarining ko‘rsatkichi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Huquqning qo‘riqlovchi funksiyasiga xos xususiyatlar uni
davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyoslaganda
aniqroq namoyon bo‘ladi. Tegishli davlat idoralari huquq subyektlari
tomonidan qonun talablari so‘zsiz bajarilishini ta’minlaydi,
jamiyatda qonuniylik muhitini vujudga keltiradilar. Bu huquq
buzilishi faktini aniqlash, ularni tergov qilish va aybdorlarni yuridik
javobgarlikka tortish bilan ta’minlanadi.
Shunday qilib, huquqning qo‘riqlovchi funksiyasi – huquqning
bevosita harakatlanishi bo‘lsa, davlatning huquqni muhofaza etish
faoliyati huquq talablariga rioya qilishning moddiy kafolatidir.
Bunda maxsus idoralar (IIV organlari, prokuratura, sud)ning
huquqni qo‘riqlashga qaratilgan faoliyati maydonga chiqadi. Bundan
tashqari, qo‘riqlovchi funksiya ijtimoiy munosabatlarni
himoyalashga yo‘naltirilgandir.

---

127
X BOB. HUQUQIY MUNOSABATLAR
1-§. Huquqiy munosabatlarning tushunchasi, tuzilishi va turlari
Kishilar o‘rtasidagi ko‘pdan-ko‘p munosabatlarning ma’lum
bir qismini huquqiy munosabatlar tashkil qiladi. Ijtimoiy
munosabatlarga huquq vositasida ta’sir etish masalasi davlat va
huquq nazariyasi fanida muhim ahamiyat kasb etadi. Huquq
normalari yordamida tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar
huquqiy munosabatlar deb ataladi. Huquq normalari huquqiy
munosabatlar orqali amalga oshadi, hayotga tatbiq etiladi.
H u q u q i y m u n o s a b a t – o‘zaro subyektiv huquq va
majburiyatlar bilan bog‘langan shaxslar (ya’ni, fuqarolar va
yuridik shaxslar) o‘rtasidagi aloqalar bo‘lib, ular huquq
normalari va yuridik faktlar asosida kelib chiqadi. Boshqacha
aytganda, huquqiy munosabatlar – kishilar o‘rtasidagi yuridik
mazmundagi aloqalardir. Bunday munosabatlarda kamida ikki
tomon ishtirok etadi. Biri – huquq egasi, ikkinchisi –
m a j b u r i y a t o ‘ t o v c h i t o m o n . H u q u q i y m u n o s a b a t l a r
ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlari bir-biriga mos,
ya’ni teng bo‘lishi kerak. Har doim huquq egasi bo‘lgan shaxs
qarshisida majburiyat o‘tovchi shaxs gavdalanadi. Masalan,
ishga qabul qilish bilan bog‘liq mehnat huquqiy munosabatini
olaylik. Bunda ishga qabul qilingan shaxs (xodim) zimmasida
ma’lum vazifalarni bajarish majburiyati bo‘ladi; korxona rahbari
(ma’muriyati)da esa mehnatga yarasha ish haqi to‘lash
majburiyati (bu ayni vaqtda huquq hamdir) paydo bo‘ladi.
Shuningdek, ikkala tomon ham qonunda belgilangan qator
huquqlardan foydalanadilar.
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar
bilan tavsiflanadi:
1. Huquqiy munosabat – ijtimoiy tusdagi munosabat, ya’ni
insonlar o‘rtasidagi munosabat bo‘lib, bu ularning faoliyati, xulq-
atvori bilan bevosita bog‘liqdir. Masalan, mulkdor buyumga
nisbatan ma’lum huquqlarga ega. Biroq bu huquqlar kundalik
hayotda amalga oshishi uchun mulkdor mazkur buyum ustidan
boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishi lozim. Xususan,
mulkdor shaxs buyumni boshqa kishiga sotishi, o‘zining mulkdan

---

128
foydalanish huquqini birovga o‘tkazishi, mulkni hadya qilishi
mumkin. Ayni paytda, ulardan o‘zining mulk huquqiga rioya
etishlarini talab qila oladi.
Huquqiy munosabat har qanday ijtimoiy munosabat kabi
insonlarning ongli faoliyati natijasidir. Odatda, huquqiy aloqalar
kishilarning ongli va oqilona faoliyati natijasi hisoblanadi.
Huquqiy munosabat ijtimoiy munosabatning maxsus ko‘rinishi
sifatida rang-barang, hayotning butun borlig‘i va boyligi bilan
uzviy bog‘liq hamda mazmunan u bilan belgilanadi. Har qanday
ustqurma hodisa kabi huquqiy munosabatlar ham moddiy
(iqtisodiy) munosabatlarga tayanadi. Bu fikrga yana shuni
qo‘shimcha qilish mumkin: huquqiy munosabatlar, nafaqat,
iqtisodiy munosabatlarga, balki hayotda huquqning mavjud
bo‘lishini taqozo etadigan barcha holatlarga ham tayanadi.
Huquqiy munosabatlarni ta’riflaganda hamisha e’tibor
beriladigan muhim sifatlardan biri ularning mafkuraviy tabiatidir.
Mafkuraviylikni sobiq totalitar tuzumdagi sinfiylik bilan
aralashtirib yubormaslik lozim. O‘z mohiyatiga ko‘ra, mafkura
ijtimoiy-siyosiy hayotga oid turli qarashlar, fikrlar va nazariyalar
tizimidir. Masalan, erkin bozor va tadbirkorlik munosabatlariga
o‘tish – mafkuradir; davlat va jamiyatning dinga munosabati
ham mafkura; aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy
himoya qilish ham mafkura va h.k. Shuningdek, huquq va unga
mos huquqiy munosabatlar hamisha mafkuraviy hodisalar bo‘lib
qolaveradi. Mafkuraviylikning yana bir xususiyati shundaki,
huquqiy munosabatlar avvalambor kishilar ongi orqali o‘tib
(huquqiy ong sifatida mavjud bo‘lib), so‘ng real voqelikka
aylanadi.
2. Huquqiy munosabat – huquq normalarining insonlar xulq-
atvoriga ta’siri natijasida vujudga keladigan munosabat. Huquq
normasi bilan huquqiy munosabat o‘rtasida uzviy bog‘liqlik
mavjud. Hayotda faqat yuridik normalarda nazarda tutilgan
huquqiy munosabatlargina mavjud bo‘ladi. Kishilar o‘rtasidagi
muayyan munosabatlarga huquqiy norma qo‘llanilgach, ular
huquqiy munosabatlarga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarning
huquqiy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa emas, balki
qonuniyatli jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shuki,

---

129
huquqiy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlardan,
huquqiy voqelikdan bevosita kelib chiqishi kerak.
3. Huquqiy munosabat – bu kishilarning o‘zaro subyektiv
huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Bu
ijtimoiy aloqaning alohida shakli. Ya’ni, huquq normalari bilan
mustahkamlangan huquq va majburiyatlar orqali amalga
oshadigan aloqadir. Subyektiv huquq egasi – huquqdor, vakolatli
shaxs; yuridik majburiyatlar egasi – majburiyat o‘tovchi shaxsdir.
Har qanday huquqiy munosabatda huquqdor shaxs qarshisida
majburiyat o‘tovchi shaxs (inson, tashkilot, davlat idorasi) hozir
b o ‘ l a d i . X u d d i s h u m a ’ n o d a h u q u q i y m u n o s a b a t
individuallashgan (ya’ni, shaxsi aniqlangan) aloqa hisoblanadi.
4. Huquqiy munosabat – irodaviy munosabatdir. Ma’lumki,
huquqiy normalarda davlat irodasi ifoda etiladi. Shu bilan
b i r g a h u q u q i y m u n o s a b a t v u j u d g a k e l i s h i u c h u n u n i
ishtirokchilarining ham istagi, xohishi talab qilinadi. Shunday
huquqiy munosabatlar borki, ularning vujudga kelishi uchun
barcha ishtirokchilar istak- irodasi bayon etilishi lozim.
Aytaylik, nikohga kirayotgan har ikki tomon o‘z xohishini
bildirishi lozim yoki oldi-sotti munosabati sotuvchi bilan
xaridor xohish-irodasi tufayligina amalga oshishi mumkin.
Ba’zi huquqiy munosabatlarda bir tomon iroda bayon etsa
yetarli hisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlar, masalan,
ma’muriy ishlar yoki huquqni muhofaza etuvchi idoralar amri
bilan qo‘zg‘atiladigan jinoyat ishlari bo‘lishi mumkin.
5. Huquqiy munosabat – davlat tomonidan qo‘riqlanadigan
munosabatdir. Yuridik normalarda davlat irodasi va jamiyat
manfaatlari aks ettirilganligi bois davlat ularning talablari to‘la-
to‘kis bajarilishini nazorat qilib boradi. Huquqiy qoidalar ixtiyoriy
ravishda bajarilmagan taqdirda davlatning majburlash kuchi ishga
tushiriladi. Davlat huquqni qo‘riqlash orqali, ayni vaqtda, huquq
bilan tartibga solinadigan munosabatlarni ham qo‘riqlaydi.
Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan maxsus tarzda
qo‘riqlanishi bilan ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan
farq qiladi. Davlat tomonidan qo‘riqlanadigan huquqiy
munosabatlar tizimi jamiyatdagi huquqiy tartibotning asosini
tashkil etadi.

---

130
Shunday qilib, huquqiy munosabat – bu huquqiy normalarning
kishilar xatti-harakati, xulq-atvoriga ta’sir etishi oqibatida vujudga
keladigan, davlat tomonidan qo‘riqlanadigan hamda uning
ishtirokchilarida subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar
mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir.
Jamiyat hayotida yuzaga keladigan huquqiy munosabatlar
nihoyat darajada turli-tumandir.
Ularni bir qancha mezonlar asosida tasniflash mumkin.
Huquqiy munosabatlarni quyidagi mezonlar asosida guruhlash,
turlarga ajratish, ya’ni tasniflash maqsadga muvofiq:
1. 
Huquq sohalariga ko‘ra, ya’ni huquq normalarining
muayyan huquq sohasiga tegishliligiga qarab, huquqiy
munosabatlar quyidagi turlarga bo‘linadi: davlat-huquqiy
( k o n s t i t u t s i y a v i y ) m u n o s a b a t l a r ; f u q a r o v i y - h u q u q i y
munosabatlar; jinoiy-huquqiy munosabatlar; mehnat-huquqiy
munosabatlari; moliyaviy-huquqiy munosabatlar va h.k.
Shuningdek, mazkur tasniflash doirasida moddiy va protsessual
huquqiy munosabatlar; xususiy-huquqiy hamda ommaviy-
huquqiy munosabatlar haqida gapirish lozim.
2. 
Huquqiy munosabatlar o‘z mazmuniga ko‘ra, tartibga
soluvchi (regulyativ) va qo‘riqlovchi (negativ) turlarga ajratiladi.
Bu yerda tasniflash mezoni – huquqning dinamik va statik
funksiyalari, ya’ni tartibga soluvchi funksiyasidir. Tartibga
soluvchi huquqiy munosabatlar huquq subyektlarining mo‘tadil
xulq-atvorlari, ya’ni huquqqa muvofiq xatti-harakatlari natijasida
yuzaga keladigan munosabatlardir. Qo‘riqlovchi huquqiy
munosabatlar – huquqni buzish sodir etish va buning uchun
jazo tarzida davlat majburlov chorasini qo‘llash zaruriyati asosida
kelib chiqadigan munosabatlardir.
3. 
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va
majburiyatlari tengligi yoki hokimlik – bo‘ysunish tarzidaligiga
qarab bu munosabatlar farqlanadi. Tomonlar huquq va
majburiyatlarining tengligiga asoslangan huquqiy munosabatlar,
masalan, fuqaroviy-huquqiy, oilaviy-huquqiy munosabatlar
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Hokimlik va itoat etish (ya’ni,
avtoritar) mazmunidagi huquqiy munosabatlar, jumladan, jinoiy-
huquqiy, ma’muriy-huquqiy munosabatlar shaklida bo‘ladi.

---

131
Bunda bir taraf ko‘proq huquqqa, hokimiyat vakolatlariga ega.
Ikkinchi taraf esa itoat holatida bo‘lib, asosan majburiyat o‘taydi.
4. 
Adabiyotlarda kompleks (majmuiy) huquqiy munosabatlar
haqida ham gapiriladi. Bunday munosabatlar uzoq davom
etuvchi, nisbatan turg‘un, murakkab tarkibli bo‘lib, ulardagi
o‘zaro huquq va majburiyatlar ko‘p qirraliligi bilan namoyon
bo‘ladi. Ushbu turdagi munosabatlarga er-xotin o‘rtasidagi
munosabatlar yoki korxona ma’muriyati bilan xodim o‘rtasidagi
munosabatlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Kompleks huquqiy
munosabatlar o‘z navbatida bir necha oddiy huquqiy
munosabatlarga bo‘linadi. Majmuiy huquqiy munosabatlar
ularning tarkibiga kiruvchi oddiy huquqiy munosabatlardan
o‘zining vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi
asoslariga ko‘ra farq qiladi.
5.
Huquqiy munosabatlar umumiy va konkret, mutlaq va nisbiy
turlarga ham bo‘linadi. Umumiy huquqiy munosabatlar deganda,
avvalo, fuqarolarning asosiy huquq, erkinlik va majburiyatlarini
mustahkamlovchi konstitutsiyaviy normalar asosida vujudga
keluvchi munosabatlar tushuniladi. Fuqarolar qonunda nazarda
tutilgan vakolatlarga ega bo‘lgach, u yoki boshqa barcha huquq
subyektlari bilan huquqiy aloqadorlikda hisoblanadilar. Basharti,
mazkur huquq va erkinliklar amalga oshirilsa, konkret huquqiy
munosabat vujudga keladi. Aniq (konkret) huquqiy munosabatlar
jinoyat, fuqarolik, mehnat, oila, soliq, uy-joy va boshqa kodekslar
maxsus qismidagi moddalar qo‘llanishi asosida kelib chiqishi
mumkin. Bunda qonunda mustahkamlangan konkret huquqning
ta’minlanishi uchun muayyan subyekt tegishli yuridik
majburiyatni ado etadi.
Mutlaq huquqiy munosabatlarda bir taraf aniq ma’lum bo‘ladi 
– bu subyektiv huquq egasidir. Qolgan barcha subyektlar
majburiyat o‘tovchi tomon bo‘ladilar, ya’ni vakolatli shaxs
subyektiv huquqlarni amalga oshirilishiga qarshilik qilmasliklari
lozim. Bunday huquqiy munosabatga mulkchilik munosabatlari
misol bo‘ladi.
Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha ishtirokchilar (taraflar)
aniq belgilangan bo‘ladi, ya’ni huquq egasi ham, majburiyat
o‘tovchi tomon ham ma’lum bo‘ladi. Masalan, sotuvchi va

---

132
xaridor, buyurtmachi va pudratchi, ma’muriyat rahbari va xodim.
Huquqiy munosabatlar o‘z ichki tuzilishiga ko‘ra quyidagi
tarkibiy qismlar (elementlar) dan iborat:
a) huquqiy munosabatlarning subyektlari (ishtirokchilari);
b) huquqiy munosabatlarning obyekti;
d) huquqiy munosabatning mazmunini tashkil etuvchi
subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar.
2-§. Huquqiy munosabatlarning subyektlari
Huquqiy munosabat, avvalambor, insonlar (insonlar jamoasi)
o ‘ r t a s i d a g i a l o q a , b o g ‘ l a n i s h , m u n o s a b a t b o ‘ l i b , o ‘ z
ishtirokchilariga, taraflariga ega. Har qanday munosabat ikki
yoki undan ortiq shaxslar o‘rtasidagi bog‘lanish, muloqot sifatida
talqin etiladi. Tegishli subyektlarning mavjud bo‘lishi huquqiy
munosabatlar amalga oshishining muqarrar sharti hisoblanadi.
Huquqiy munosabatlar subyektlari – bu huquqiy normalar
tufayli muayyan munosabatlar ishtirokchisi hamda subyektiv
huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo‘lgan insonlar yoki
tashkilotlardir.
Ushbu ta’rifdan ma’lum bo‘lishicha, huquqiy munosabat
subyektlari ikki toifaga bo‘linadi: insonlar (jismoniy shaxslar)
va tashkilotlar (jamoaviy subyektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli
davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan xorijiy
davlat fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi.
Huquqning jamoaviy subyektlariga turli-tuman davlat va nodavlat
idoralar hamda tashkilotlar, shuningdek, davlatning o‘zi ham
kiradi. Jamoaviy subyektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birgaliklar
ham tushuniladi: masalan, referendum yoki saylovlar o‘tkazilgan
chog‘da – xalq, saylovchilar (elektorat) ana shunday subyekt
hisoblanadi. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda jamoaviy
subyektlar yuridik shaxslar sifatida maydonga chiqadilar.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va
yuridik shaxslar ta’rifi berilgan. Fuqarolar (jismoniy shaxslar)
deganda O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa
davlatlarning fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslar tushuniladi. Qonun barcha fuqarolarning teng ravishda
huquq va burchlarga ega bo‘lish qobiliyatini (huquqiy layoqatini)
e’tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs tushunchasi

---

133
bayon etilgan. Unga muvofiq, o‘z mulkiga, xo‘jalik yuritishida
yoki kundalik boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan
hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan javob bera oladigan, o‘z
nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la
oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va
javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.
Yuridik shaxsning huquqiy layoqati va muomala layoqati bir
vaqtda, ya’ni u tuzilgan paytdan boshlab vujudga keladi va uni
tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. Yuridik
shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki
qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi. Yuridik shaxslar mulkdor
yoki u vakil qilgan shaxs tomonidan yoxud vakolatli organning
farmoyishi asosida, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan tartibda tashkil etiladi. Yuridik shaxslar – bu davlat,
davlat idoralari, jamoat va shirkat tashkilotlari, korxona, muassasa
va tashkilotlar, xo‘jalik birlashmalaridir.
Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyidagi hollarda
huquqiy munosabatlarning ishtirokchisi bo‘ladilar:
a) o‘zlarining hokimiyat yoki qonunda belgilangan
vakolatlarini amalga oshirish orqali;
b) jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida (faoliyatida)
ishtirok etish orqali;
d) xo‘jalik va mulkiy munosabat bilan bog‘liq faoliyatni amalga
oshirish orqali.
Davlatning o‘zi to‘lig‘icha huquq egasi bo‘lish holatlari ham
mavjud. Masalan, xalqaro-huquqiy munosabatlarda ya’ni xorijiy
davlatlar bilan muloqotga kirishganda; davlat huquqiy
munosabatlarda, ya’ni federatsiya bilan uning subyektlari
o‘rtasida aloqalar amalga oshganda, yoki davlat fuqaroligiga qabul
qilishda, yohud davlat o‘z fuqarosiga faxriy unvonlar berganda
va hokazo; fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda, ya’ni davlat mulki
bilan bog‘liq munosabatlarda, ijtimoiy xarakterdagi tarixiy, milliy,
ilmiy, madaniy va moddiy boyliklarga davlat merosxo‘r (voris)
bo‘lgan hollarda; jinoiy-huquqiy munosabatlarda, ya’ni jinoiy
ish bo‘yicha hukm yoki fuqarolik ishi bo‘yicha hal qiluv qarori
davlat nomidan e’lon qilinadi.
Davlat ishtirok etadigan mulkiy munosabatlar davlat mulki,

---

134
tashqi savdo, kredit, boj va qarz masalalarida vujudga keladi.
Ba’zi hollarda davlat yagona huquq subyekti sifatida maydonga
chiqadi. Masalan, Konstitutsiya va amaldagi qonunlarga muvofiq,
O‘zbekistonda yer, yer osti boyliklariga, suv va o‘rmonga, temir
yo‘lga, havo va suv transportiga, aloqa vositalariga egalik qilish
huquqi faqat davlatga tegishlidir. O‘zbekiston Respublikasi –
xalqaro huquqiy munosabatlar subyekti, ya’ni ma’lum huquq
va majburiyatlar egasidir.
Huquqiy munosabatning subyekti bo‘lish uchun tashkilot yoki
jismoniy shaxs huquqdorlik maqomiga ega bo‘lishi lozim. Faqat
huquqdor, ya’ni huquqiy layoqat va muomala layoqatiga ega
bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslar huquqiy munosabat
ishtirokchisi deb tan olinadi.
Huquqdorlik – huquq sohibi bo‘lish, huquqiy aloqalar
ishtirokchisi bo‘lish qobiliyatidir.
Huquqiy layoqat – bu shaxsning huquq normalariga muvofiq
subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo‘la olish
qobiliyatidir. Boshqacha aytganda, huquqiy layoqat jismoniy va
yuridik shaxslarning subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarga
ega bo‘lish imkoniyati, qonunda ko‘zda tutilgan turli munosabatlarga
kirishi qobiliyatidir. Insonlarda huquqiy layoqat ular tug‘ilgan paytda
paydo bo‘lib, to vafot etgunicha mavjud bo‘ladi.
Huquqiy muomala layoqati – jismoniy va yuridik shaxsning
o‘ziga tegishli huquqini o‘zi bevosita amalga oshirish qobiliyatini
anglatadi. Muomala layoqati bu qonunda belgilangan shaxslar
tomonidan o‘z harakatlari bilan subyektiv huquq va yuridik
majburiyatlarga ega bo‘lish qobiliyatidir. Muomala layoqatining
mazmuni, ko‘lami va amalga oshirish shartlari huquq normalari
bilan belgilanadi.
Demokratik jamiyatda huquq layoqati va muomala layoqati
uni chindan ham amalga oshirish imkoniyatlari bilan
ta’minlanadi. Umumiy qoidaga ko‘ra, barcha fuqarolar huquq
layoqatiga ega hisoblanadilar. Biroq har bir fuqaro ham muomala
layoqatiga ega bo‘lavermaydi. Xususan, O‘zbekistonda muomala
layoqati balog‘at chog‘i, voyaga yetish kunidan boshlab yuzaga
chiqadi. Ayrim huquq tarmoqlarida huquq layoqati va muomala
layoqati bir vaqtda paydo bo‘ladi. Masalan, davlat huquqi

---

135
sohasida asosiy huquq va majburiyatlarga ega bo‘lish o‘n sakkiz
yoshdan boshlanadi.
Mehnat-huquqiy munosabatlarida huquq layoqati va muomala
layoqati 16 yoshdan, nikoh-oila munosabatlarida 18 yoshdan
(O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga ko‘ra ayollar 17
yoshdan) qatnasha oladilar. Jinoiy-huquqiy munosabatlarida
jinoiy javobgarlikka tortilish 16 yoshdan, og‘ir jinoyatlarda huquq
layoqati va muomala layoqati 14 yoshdan, ba’zan hatto 13
yoshdan paydo bo‘ladi (masalan, javobgarlikni og‘irlashtiradigan
holatda qasddan odam o‘ldirish jinoyatida).
F u q a r o l i k q o n u n c h i l i g i b i l a n t a r t i b g a s o l i n a d i g a n
munosabatlarda huquq layoqati va muomala layoqati har doim
ham birga (bir vaqtda) vujudga kelmaydi. Fuqarolarning o‘z
harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo‘lish va uni amalga
oshirish, o‘zi uchun fuqarolik majburiyatlarini vujudga keltirish
va ularni bajarish layoqati (muomala layoqati) u voyaga yetgach,
ya’ni o‘n sakkiz yoshga to‘lgach to‘la hajmda vujudga keladi.
Aytish lozimki, voyaga yetgunga qadar qonuniy asosda nikohdan
o‘tgan fuqaro nikohdan o‘tgan vaqtdan e’tiboran to‘la muomala
layoqatiga ega bo‘ladi (Fuqarolik kodeksining 22-moddasi).
Shuningdek, ushbu qonunda o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz
yoshgacha va o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan voyaga yetmaganlarning
muomala layoqati ko‘lami belgilangan (27- va 29-moddalar).
Huquqiy munosabat subyekti o‘z xatti-harakati, nojo‘ya xulq-
atvori va huquqbuzarlik oqibati uchun, yetkazilgan zarar uchun
javobgarlik o‘tay olish qobiliyatiga ham ega bo‘lishi lozim. Gap
delikt layoqati haqida bormoqda. «Delikt» lotincha delictum
iborasidan olingan bo‘lib, shaxsning sodir etilgan huquqbuzarligi,
jinoyati uchun javob bera olish layoqatini anglatadi. Mazkur
layoqat sohibi hisoblanayotgan shaxs aqli raso, ruhiy jihatdan
sog‘lom bo‘lishi va o‘z xatti-harakatlari oqibati uchun to‘la
javobgarlikni ado etishga layoqatli bo‘lishi lozim.
Huquqdorlik tushunchasi tarkibida huquqiy layoqat muhim
belgilovchi o‘rinni egallaydi. Muomala layoqati bilan delikt
layoqati esa undan kelib chiqadi. Chunki, shaxs huquq layoqatiga
ega bo‘lmasa, huquqni amalga oshirishi yoki tegishli javobgarlik
o‘tashi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas.

---

136
3-§. Huquqiy munosabatlarning obyekti
Huquqiy munosabatlar tarkibiy tuzilishining zaruriy
qismlaridan yana biri – ularning obyektidir. “Obyekt” – lotincha
so‘z bo‘lib, “mavzu” degan ma’noni anglatadi. Har qanday
huquqiy munosabat uning zamirida yotgan hayotiy hodisalarni,
narsa va jarayonlarni tartibga solish vazifasini o‘taydi. Shu bois,
obyektsiz, ya’ni hech narsaga qaratilmagan, hech narsaga ta’sir
ko‘rsatmaydigan huquqiy munosabatlar bo‘lmaydi.
Huquqiy munosabatda ishtirok etayotgan subyektlarning
diqqat-e’tibori, manfaati, xatti-harakati qaratilgan real ne’mat,
aniq narsa, jarayon, harakatlar huquqiy munosabatning obyekti
d e b a t a l a d i . M a s a l a n , u y - j o y o l d i - s o t t i s h a r t n o m a v i y
munosabatining obyektini uy-joy tashkil etadi; odam o‘ldirish
jinoyatining obyekti – insonning hayoti; birovni haqorat qilish
fuqaroviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlik keltirib chiqarishi
mumkin. Bu huquqiy munosabatlar obyektini shaxsning sha’ni,
qadr-qimmati, obro‘-e’tibori tashkil etadi.
Huquqiy munosabatlarning obyekti hayot hodisalari kabi turli-
tumandir. Ularni quyidagicha guruhlashtirish mumkin:
1.
Moddiy olam ne’matlari. Ularga buyum, ashyolar kiradi.
Yuridik ma’noda buyumlar – bu tabiat ne’matlari va mehnat
faoliyati jarayonida yaratilgan narsalar bo‘lib, ular yuzasidan
huquqiy munosabatlar kelib chiqadi. Buyum (ashyo)lar toifasiga:
ishlab chiqarish qurol-vositalari, iste’mol mollari, pul, qimmatli
qog‘ozlar, moddiy mahsulotlar va boshqalar kiradi. Masalan,
m o d d i y o l a m n e ’ m a t l a r i o b y e k t b o ‘ l u v c h i h u q u q i y
munosabatlarga oldi-sotti, mahsulot ayirboshlash, hadya, meros
kabi munosabatlar kiradi.
2.
Ma’naviy ijod mahsulotlari. Bu intellektual-aqliy faoliyat
natijasidir. Unga madaniyatning san’at, adabiyot kabi yana qator
turlari kiradi.
Intellektual-aqliy ijod mahsullari yuzasidan ham turli-tuman
huquqiy munosabatlar kelib chiqadi. San’at va adabiyot asarlarini
yaratgan shaxs mualliflik huquqiga da’vogar bo‘ladi. Muzeyga,
ko‘rgazmaga, she’riyat kechasiga borgan kimsalarda ana shu ijod
mahsulotlariga qiziqish paydo bo‘ladi. Bu manfaatning obyekti
–ma’naviy boyliklardir. Ijod mahsulotlari oldi-sotti, hadya, ijara,

---

137
foydalanish kabi huquqiy munosabatlarning obyekti bo‘lishi
mumkin.
3.
Huquqiy munosabat ishtirokchilarining xulq-atvori va uning
oqibatlari. Inson faoliyati, xulq-atvori huquqiy munosabatlar
vositasida tartibga solinuvchi obyekt sifatida maydonga chiqadi.
Aksariyat hollarda majburiyat o‘tovchi subyektning xulq-atvori
huquqiy munosabat obyekti bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga
muvofiq, ichki ishlar idoralari jazoni o‘tab qaytgan shaxslar
ustidan ma’muriy nazorat o‘rnatadi va uni amalga oshiradi.
Bunda nazorat ostida bo‘luvchi shaxsning faoliyati, yurish-turishi,
xulq-atvori militsiya bilan jazo o‘tab chiqqan shaxs o‘rtasidagi
huquqiy munosabatning obyekti bo‘ladi.
Xulq-atvorning natijasi deganda, u yoki bu harakat (harakatsizlik)
keltirib chiqaradigan oqibat tushuniladi. Ko‘pgina huquqiy
munosabatlar muayyan oqibatga erishish uchun o‘rnatiladi va
amalga oshiriladi. Bu holatda xulq-atvor emas, balki uning natijasi
huquqiy munosabatning obyekti sanaladi. Masalan, yuk tashish
shartnomasi asosida kelib chiquvchi huquqiy munosabatni olaylik.
Bunda huquqdor shaxsni (yuk qabul qilib oluvchi tomonni)
majburiyat o‘tovchi shaxsning qanday xatti-harakatlar sodir etishi
qiziqtirmaydi. Balki uning harakatlari natijasi, ya’ni yukni muayyan
muddatda belgilangan joyga yetkazib berishi qiziqtiradi.
4.
Shaxsiy nomulkiy ne’matlar. Huquqiy munosabatning
shaxsiy nomulkiy obyekti deganda nomoddiy ne’matlar,
insonning bevosita shaxsiyati bilan bog‘liq narsalar tushuniladi.
Bular – insonning hayoti, qadr-qimmati, sha’ni, sog‘lig‘i kabilar.
Insonni hayotdan mahrum etish jinoyatdir. Deyarli barcha
davlatlarning jinoyat qonunchiligida inson hayotiga tajovuz qilish
jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Shuningdek, insonning hayoti,
sog‘lig‘i, sha’ni, obro‘-e’tibori, qadr-qimmati fuqarolik,
ma’muriy, nikoh va oila hamda boshqa qonunchilik sohalari
normalari bilan muhofaza etiladi.
4-§. Subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar
Huquqiy munosabat uning ishtirokchilarida o‘zaro subyektiv
huquq va majburiyatlar mavjud bo‘lishini anglatadi. Subyektiv

---

138
huquq va yuridik majburiyatlar huquqiy munosabatlarning
mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Chunki, ularni o‘zaro
bog‘liqlikda tahlil etish orqali huquqiy munosabatning tabiati
va maqsadi haqida tasavvur hosil qilish mumkin.
Subyektiv huquq – bu huquqdor (vakolatli) shaxsning huquq
normalari doirasida hamda konkret yuridik faktlar asosida
vujudga keluvchi xatti-harakati, fe’l-atvorining me’yoridir.
Shuningdek, subyektiv huquq – bu huquqiy munosabat
ishtirokchilarining tegishli huquq normasiga asosan unda ko‘zda
tutilgan harakatni sodir qilishga haqli ekanini yoki ularning
ma’lum harakatlarni amalga oshirilishini talab qilish vakolatini
bildiradi.
Subyektiv huquqning mazmunini aks ettiruvchi jihat huquqiy
vakolat hisoblanib, u uch xil bo‘ladi:
a) o‘z xatti-harakatlarini amalga oshirish yuzasidan bo‘lgan
huquqiy vakolatlar. Bunga misol: mulkdor o‘ziga tegishli bo‘lgan
mulkka nisbatan egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish
huquqlariga ega ekanligidir; o‘z harakatlarini sodir etish huquqi
qonunchilik normalari yoki boshqa shaxslarning subyektiv
huquqlari bilan cheklanishi mumkin;
b) o‘zgalarning xatti-harakatiga bo‘lgan huquqiy vakolat.
Bunda subyektiv huquq javobgar shaxs tomonidan muayyan
harakatlar sodir etilgan taqdirdagina amalga oshadi. Masalan,
qarz shartnomasi bo‘yicha pulni qaytarishni talab etish huquqi;
d) talab tarzidagi huquqiy vakolat. Bu vakolatli davlat idorasiga
murojaat etib, muayyan majburiyatning bajarilishini talab etish
imkoniyatidir. Masalan, sudga murojaat etib, aliment to‘lanishini
talab qilish huquqi.
Shunday qilib, subyektiv huquqning amalga oshishi huquqiy
vakolat egasi bo‘lgan shaxsning ixtiyori, istagi va irodasiga
bog‘liqdir.
Subyektiv huquq hamisha erkinlik (ozodlik) bilan uzviy
bog‘liq. U – erkinlik me’yori. Mabodo, subyektiv huquq o‘zga
shaxs yoki tashkilot tomonidan buzilsa, huquqiy vakolat egasida
buzilgan huquqini muhofaza etilishini talab qilib, murojaat etish
imkoniyati paydo bo‘ladi. Mazkur vaziyatda davlatning huquqni
qo‘riqlash faoliyati namoyon bo‘ladi.

---

139
Y u r i d i k m a j b u r i y a t
–
bu huquqiy munosabat
ishtirokchilarining tegishli huquqiy normaga asosan o‘zlarining
burchi (majburiyati) bo‘lgan harakatni amalga oshirishlari yoki
ba’zi harakatni sodir etishdan o‘zlarini tiyishlaridir. Shaxs yuridik
majburiyatlarni o‘tash tufayli huquqiy munosabatning ikkinchi
ishtirokchisi subyektiv huquqi amalga oshishini ta’minlaydi. Agar
huquqimizga muqobil turuvchi majburiyat o‘tovchi shaxs
bo‘lmasa, agar u subyekt qonun talab etgan xatti-harakatlarni
sodir etmasa (yoki biron-bir harakatdan o‘zini tiymasa), bizning
huquqimiz quruq gapdan boshqa narsa emas. Yuridik majburiyat
qonunga muvofiq talab etiladigan, bajarilishi lozim bo‘lgan xatti-
harakatdir. Agar subyektiv huquqdan foydalanish ixtiyoriy bo‘lib,
undan foydalanmaslik ham mumkin bo‘lsa, yuridik majburiyatni
bajarmaslik mumkin emas.
Subyektiv yuridik majburiyat quyidagilarda ifodalanadi:
– taqiqlangan xatti-harakatlarni sodir etishdan tiyilish (bunda
majburiyat o‘tovchi shaxs passiv bo‘lib, subyektiv huquq amalga
oshishga xalal bermaydi);
– muayyan xatti-harakatlarni sodir etish (bunda majburiyat
o‘tovchi shaxsdan faol harakat qilish talab etiladi, toki huquqiy
munosabat boshqa ishtirokchisining subyektiv huquqi ro‘yobga
chiqishi uchun sharoit yaratilsin).
Y u r i d i k m a j b u r i y a t n i b a j a r m a s l i k o q i b a t i d a y u r i d i k
javobgarlik kelib chiqadi. Yuridik majburiyatni bajarmagan
shaxsga nisbatan davlat majburlov chorasini qo‘llaydi, ya’ni
jazoga duchor etadi.
Shunday qilib, subyektiv huquq va yuridik majburiyat o‘zaro
chambarchas bog‘liqdir. Huquq majburiyatsiz mavjud bo‘lmaydi.
Va aksincha, biron-bir huquqqa mos kelmaydigan majburiyat
bo‘lmaydi. Aynan bir faktik xulq-atvor, xatti-harakat bir vaqtning
o‘zida bir tomon uchun huquq, ikkinchi tomon uchun majburiyat
hisoblanadi. Masalan, ish vaqtidan tashqari ishlaganlik tufayli
oshirilgan haq to‘lash ma’muriyat uchun majburiyat; xodim
uchun huquqdir.

---

140
Huquqiy munosabat
Huquqiy munosabat
Yuridik 
fakt
Huquq 
subyekti
obyekti
ashyolar
faoliyat,
subyektiv huquq va
yuridik
jismoniy
xulq-atvor
majburiyatlar
shaxs
shaxs
ma’naviy
ijod mahsuli
shaxsiy
huquq
muomala
delikt
nomulkiy
layoqati
layoqati
layoqati
ne’matlar
Huquqiy munosabat tarkibi

---

141
5-§. Yuridik faktlar
Barcha ijtimoiy hayot hodisalari singari huquqiy munosabatlar
ham taraqqiyot qonuniyatlariga itoat etadi. Insonlar o‘rtasidagi
aloqalarning yuridik shakli bo‘lmish huquqiy munosabatlar
muntazam ravishda doimo paydo bo‘lib, o‘zgarib va barham topib
turadi.
Huquqiy munosabatlar yuridik normalar asosida kelib chiqadi.
Biroq huquqiy normalar o‘z-o‘zidan, bevosita huquqiy
munosabatlarni paydo qilmaydi. Normalar faqatgina huquqiy
munosabatlar vujudga kelishining shartlarini, holatlarini va
chegaralarini belgilab beradi. Huquqiy munosabatlarning mavjud
bo‘lishi yuridik faktlar, deb ataluvchi muayyan hayotiy hodisalar
bilan bog‘liq. Yuridik faktlar huquqiy munosabatlarning zaruriy
sharti, konkret talabi sifatida maydonga chiqadi.
Xo‘sh, yuridik faktlar degani qanday hodisa? Turmushdagi barcha
voqeliklar mana shunday hodisalar hisoblana oladimi? Chamasi,
yo‘q. Hayotda turli-tuman faktlar, holatlar, shart-sharoitlar bor.
Ammo ularning hammasi ham yuridik fakt bo‘lavermaydi. Muayyan
hodisa va holatlarni yuridik fakt deb e’tirof etish davlatning xohish-
irodasiga bog‘liq. Yuridik fakt huquqiy munosabatni keltirib
chiqaradi, tomonlarda huquq va majburiyat tug‘diradi. Huquqiy
normalar ta’sirida u yoki bu hayotiy holatlar yuridik faktga aylanadi.
Demak, yuridik faktlar – bu huquqiy normalar asosida huquqiy
munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi va barham
toptiruvchi hayotiy hodisalardir.
Yuridik faktlar huquqiy tizimda, huquqiy tartibga solish
mexanizmida muhim rol o‘ynaydi va katta ahamiyat kasb etadi.
Ular huquqiy norma bilan konkret huquqiy munosabat o‘rtasidagi
bog‘lovchi bo‘g‘indir.
Yuridik faktlar huquqiy normalar va huquqdorlik (huquq subyekti),
subyektiv huquq va yuridik majburiyat bilan birgalikda huquqiy
munosabatlarning zaruriy sharti hisoblanadi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasiga muvofiq, har kim
bilim olish huquqiga ega. Fuqaroning oliy o‘quv yurtiga kirib o‘qish
huquqi amalga oshishi uchun u balog‘at yoshiga yetganligi hamda
muomala layoqatiga egaligidan tashqari tegishli yuridik fakt mavjud
bo‘lishi lozim. Bu yuridik fakt – kirish imtihonlarini muvaffaqiyatli

---

142
topshirish, tanlovdan o‘tish va buyruq bilan o‘quv muassasasiga qabul
qilinishidir. Ana shundagina talaba bilan o‘quv yurti ma’muriyati
o‘rtasida huquqiy munosabat vujudga keladi.
Yuridik faktlar huquq normalarida nazarda tutiladi, mustahkam-
lanadi. Aytaylik, nikohni FHDY (ZAGS) idoralarida ro‘yxatdan
o‘tkazish fakti yuridik faktdir, chunki bu holat Fuqarolik kodeksi
va Oila kodeksida mustahkamlangan. Ayni vaqtda, masjidda ham
nikoh o‘qish faktlari (urf-odati) mavjud. Biroq bu fakt qonunda
nazarda tutilmagan. Shu bois u yuridik fakt bo‘la olmaydi.
Yuridik faktlar xilma-xil, mazmunan bir necha turlarga bo‘linadi.
1. Yuridik faktlar ular keltirib chiqaradigan huquqiy oqibatlarga
qarab: huquqni yaratuvchi, huquqni o‘zgartiruvchi va huquqni bekor
qiluvchi faktlarga bo‘linadi.
Ayni bir yuridik hodisa bir vaqtning o‘zida ham huquq yaratuvchi,
ham huquqni o‘zgartiruvchi, ham huquqni bekor qiluvchi fakt
bo‘lishi mumkin. Masalan, insonning o‘limi fakti meros huquqiy
munosabatlarining kelib chiqishiga sabab bo‘la oladi, huquqiy
munosabat ishtirokchilari tarkibi o‘zgarishiga olib keladi (ya’ni,
o‘lgan shaxs bu munosabatdan chiqib ketadi), amal qilib turgan
bir qator (oilaviy, mehnat, nafaqa) huquqiy munosabatlarning
barham topishiga asos bo‘ladi.
2. Yuridik faktlar irodani ifodalashiga qarab, ikki asosiy guruhga:
yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bo‘linadi.
Hodisalar – tabiat va jamiyatdagi shunday faktlarki, ularning
yuz berishi kishilarning irodasiga, ongiga va ehtiyojiga bog‘liq emas.
Masalan, yer qimirlashi, bola tug‘ilishi, insonning vafot etishi,
yong‘in, sel kabi tabiiy ofatlar va boshqalar. Mazkur hodisalar huquq
bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlarga muayyan ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shu sababdan ular yuridik faktlar, deb tan
olinadi. Odatda, hodisalar huquqiy munosabatning obyektiga ta’sir
etadi. Masalan, yong‘in tufayli uy-joyiga zarar yetgan shaxs bilan
tegishli davlat idoralari, jumladan, sug‘urta idoralari o‘rtasida
huquqiy munosabat kelib chiqadi.
Harakatlar – bu huquqiy munosabat ishtirokchilari irodasi bilan
bog‘liq faktlar. Ular bir necha turga ajraladi: huquqqa muvofiq va
huquqqa xilof harakatlar. Amaldagi qonun normalari asosida vujudga
keladigan hamda shu normalar bilan tartibga solinadigan harakatlar

---

143
huquqiy (huquqqa muvofiq) harakatlar, deb ataladi. Huquqiy
normalar talablariga zid, ularni buzuvchi harakatlar huquqqa xilof
(g‘ayriqonuniy) harakatlar hisoblanadi.
Huquqqa zid bo‘lgan harakatlar o‘z mazmuni va xarakteriga
qarab jinoiy, ma’muriy, fuqarolik va intizomiy-huquqiy bo‘lmagan
harakatlarga bo‘linadi. Huquqiy bo‘lmagan harakat qonunga binoan
yuridik javobgarlikni keltirib chiqaradi. Masalan, jinoyat sodir
qilinganlik uchun jinoiy javobgarlik kelib chiqadi.
Huquqqa muvofiq harakatlar, o‘z navbatida, ikki turga bo‘linadi:
– yuridik hujjatlar (aktlar);
– yuridik xatti-harakat.
Yuridik hujjatlarda huquqqa muvofiq harakatlar muayyan
huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishi nazarda tutilib, sodir etiladi.
Bunday harakatlarda huquq va majburiyatlarni vujudga keltirish,
o‘zgartirish va barham toptirishga qaratilgan ongli xohish ifodalandi.
Masalan, fuqarolik – huquqiy bitimlari, ma’muriy hujjatlar shunday
hujjatlar qatoriga kiradi.
Yuridik xatti-harakat kishilar tomonidan huquqiy oqibatlarga
olib kelishini atayin ko‘zda tutmagan holda sodir etiladi, biroq
bunday oqibatlar qonunda nazarda tutilganligi tufayli kelib chiqadi.
Masalan, ijodkor ilmiy yoki badiiy asar yaratdi, deylik. Bunda
ijodkor huquqiy oqibatlar vujudga keltirishni istagani yoki
istalmaganidan qat’i nazar, qonun mualliflik huquqiy munosabatlari
paydo bo‘lishini shart qilib qo‘ygan. Demak, ijod mahsulining
yaratilishi – yuridik faktdir.
Yuridik hujjatlarning eng muhim xususiyati shundan iboratki,
ularda yuridik ahamiyatga molik asosiy shart – yuridik oqibatlarni
ko‘zlab o‘zicha ish ko‘rishdir.
Shunday qilib, yuridik faktlar huquqiy munosabatlar
o‘rnatishning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular, odatda,
huquqiy munosabat subyektlarining manfaatlariga mos keladi.
Yuqoridagi tahlillarga yakun yasab, quyidagi xulosalarni chiqarish
mumkin:
1. Huquqiy munosabatlar – ijtimoiy munosabatlarning alohida
turi bo‘lib, ular ustqurmaning tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy tizim,
ishlab chiqarish munosabatlari zamirida vujudga keladi va
takomillashib boradi.

---

144
2. Huquqiy munosabatlar, o‘z navbatida, jamiyat hayotiga, ishlab
chiqarish jarayoniga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
3. Huquqiy munosabatlar huquq normalari asosida paydo bo‘ladi
(o‘zgaradi yoki barham topadi) hamda o‘z tabiatiga ko‘ra irodaviy
xarakterga ega bo‘ladi.
4. Faqat huquqiy normalargina ijtimoiy munosabatlarga qonuniy
shakl baxsh eta oladi.
5. Huquqiy munosabatlar – davlatli jamiyatga xos hodisa. Ular
davlat siyosati, xohish-irodasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Huquq
vositasida davlat ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga
soladi; zarur hollarda huquqiy munosabatlarni ro‘yobga chiqarish,
muhofaza etish uchun davlatning majburlash kuchi ishga solinadi.
6. Demokratik jamiyatda huquqiy munosabatlar, asosan,
ixtiyoriy, ongli ravishda amalga oshiriladi. Biroq shunday bo‘lsa-
da, huquqiy munosabatlar doimo davlatning madadiga (zo‘rlik
kuchiga) tayanadi.
7. Huquqiy munosabatlar quyidagi to‘rt elementli tarkibiy
tuzilishga ega: huquqiy munosabat subyekti, uning obyekti,
huquqdorlik, yuridik majburiyat.
8. Huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradigan, o‘zgartiradigan
(rivojlantiradigan) yoki barham toptiradigan hayotiy hodisalar
(shuningdek, tabiat hodisalari) yuridik faktlar hisoblanadi.
9. Yuridik faktlar hayotda huquqdan alohida, mustaqil holda
bo‘lib, davlat xohish-irodasi tufayligina huquqiy ma’noga ega
bo‘ladi.
10. Huquqiy munosabatlar obyektiv va subyektiv huquqni amalga
oshirishning alohida shaklidir.
Xulosa qilib aytganda, huquqiy munosabatlar fuqarolar, jamoat
birlashmalari, davlat idoralari va boshqa yuridik shaxslar o‘rtasidagi
turli-tuman aloqalarni tartibga solish orqali jamiyatda qonuniylikni
mustahkamlashga, qonun ustuvorligini qaror toptirishga,
shuningdek, inson, jamiyat va davlat manfaatlarini huquqiy jihatdan
uyg‘unlashtirishga samarali xizmat qiladi.

---

145
YURIDIK FAKTLAR
faol harakat
Hodisa
Harakat
harakatsizlik
Tabiiy
Huquqqa muvofiq
Huquqqa 
zid
ofat
harakat
harakat
ma’muriy
fuqaroviy
individual
yuridik
Jinoyat
aktlar
xatti-harakat
intizomiy
Huquqni 
vujudga
Huquqni o‘zgartiruvchi
Huquqni bekor qiluvchi
keltiruvchi
Nojo‘ya ish

---

146
XI BOB. HUQUQIY ONG VA HUQUQIY
MADANIYAT
1-§. Huquqiy ong tushunchasi
Jamiyat hayotining olg‘a qarab rivojlanishida huquq ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solib turish yo‘li bilan unga uyushqoqlik
va tartib kiritadi. Huquqning qoidaga solish ta’siri o‘ta ko‘p
qirralidir. Ya’ni u, bir tomondan, mavjud ijtimoiy munosabatlarni
mustahkamlasa va barqarorlashtirsa, ikkinchi tomondan, hayotda
endi tug‘ilib kelayotgan yangi munosabatlarning rivojiga
rag‘batlantiruvchi ta’sir qiladi. Ijtimoiy hayot rivojiga to‘sqinlik
qiluvchi, jamiyatning olg‘a borishiga xalaqit beruvchi, ya’ni
jamiyat munosabatlari uchun noxush bo‘lgan hodisalarning oldini
olishda ham huquqning vazifasi kam emas.
Huquq – ozodlik me’yorini belgilab yoki man etib, majburiyat
yuklab va aniqlab, odamlarni aniq rivojlanish iziga solib, ularning
fe’li-atvoriga faol ta’sir ko‘rsatadi. Huquqning tartibga solish
ta’siri, uning odam ongiga ta’sirida yuzaga chiqadi. Huquqiy
talablar ongda aks etib, shaxs tomonidan anglab yetiladi,
tushuniladi va o‘zlashtiriladi, insonning huquqqa munosabatini
belgilovchi taassurot va ishonchning murakkab bilimlar
birikmasiga aylanadi.
Huquq, ijtimoiy hodisa sifatida, ongdan tashqarida mavjud
bo‘la olmaydi. U, haqiqiy voqelikning boshqa hamma hodisalari
kabi, jamiyat ongida aks etib, nafaqat uning in’ikosiga, balki
bilish quroli yoki usuliga aylanadi. Ushbu murakkab ruhiy sohada
kechadigan ichki fikrlash jarayoni huquqiy haqiqatning ongdagi
aksini tushunib yetish va huquq haqidagi bilimlarni shakllantirish
bilan bog‘langan. Huquq va ong o‘rtasida vujudga keladigan
uzilmas bog‘liqlikni ko‘zda tutib, avvalo, huquqiy ong
tushunchasini aniqlab olish lozim.
Huquqiy ong ijtimoiy ongning bir shaklidir. Demak, u yagona
shakl emas. Hayotning sohalari g‘oyatda xilma-xil va ularning
har biri jamiyat ongida diniy, siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa
aniq shakllarda yuz beradi. O‘rganadigan sohasining o‘ziga
xosligidan qat’i nazar, ijtimoiy ongning har bir shakli boshqa
shakllar bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Goho, ijtimoiy ongning

---

147
har xil shakllari o‘rtasidagi o‘zaro singib borish tarzi muayyan
qiyinchiliklar tug‘diradiki, natijada ularni ajratish oson bo‘lmaydi.
Hamma biladigan «O‘ldirma!», «O‘g‘irlama!» kabi diniy
aqidalar o‘zining yuqori axloqiy talabi bilan ajralib turadi. Ammo
shu talablarning o‘zi ijtimoiy ongning axloq kabi shaklida ham
ko‘rinadi.
Huquqda ko‘zda tutilgan o‘g‘irlik, jamoat mulkini talon-taroj
qilish yoki odam o‘ldirish uchun jinoiy-huquqiy javobgarlik
o‘zining tabiati bilan o‘sha axloqiy talabning gavdalanishi yoki
timsoli emasmi? Yaxshilik va yomonlik hodisalarini tushunish,
ko‘rdingizki, jamiyat ongining har xil shakl va darajalarida va
shunday dialektik o‘zaro bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Shu bilan
bir vaqtda ularning har biri ijtimoiy ongning alohida sohasida
huquq va huquqiy voqelikning xilma-xil hodisalari bilan uzviy
bog‘liqdir. Ongning bu shaklini huquqsiz tasavvur qilib
bo‘lmaganidek, huquqni ham huquqiy ongsiz aqlga sig‘dirib
bo‘lmaydi. Biri ikkinchisidan kelib chiqadi, biridan oldin
ikkinchisi yuz bergan bo‘ladi, chunki bir holda huquq huquqiy
ongning rivojiga yordam bersa, boshqa holda buning aksi bo‘lib,
huquqiy ong huquqning rivojiga, uning takomillashuviga
ko‘maklashadi va amalga kiritilishini ta’minlaydi. Ammo ular
o‘rtasidagi mavjud uzilmas bog‘liqlik, ularning har biri inson
odatiga ta’sir qilishiga qaramasdan, huquq va huquqiy ong bir-
biriga o‘xshatish uchun asos bo‘la olmaydi. Ularning har biri
alohida huquqiy hodisa sifatida, odamlar munosabatiga, o‘zining
tartibga solish xususiyatiga ta’sir etishi bilan farq qiladi. Masalan,
huquqning odamlar munosabatiga ta’sirining o‘ziga xosligi
shundaki, uning me’yoriy qoidalari umummajburiy xususiyatga
ega. Bu – har kim huquqiy talabga bo‘ysunishga majbur
deganidir. Bo‘ysunmaslik bo‘lsa, huquqiy javobgarlik bilan
bog‘liqdir.
Huquqiy ongga kelsak, uning tartibga solish ta’sir kuchi boshqa
shaklda amalga oshiriladi.
Gap shundaki, har bir huquqiy ko‘rsatma huquqiy ong sohasi
orqali o‘tgandan so‘nggina, aniq fe’l-atvorda yoki qilmishda
amalga oshiriladi.
Huquqiy buyruq, hamma vaqt, shaxsning ongiga murojaat

---

148
qiladi, chunki odillikning ta’sir kuchi shaxsga qaratilgan buyruqni
inson tomonidan anglab olib qabul qilinishiga qaratilgan. Inson
huquqiy axborotni anglab qabul qilish, ruhiy tushunib yetishdek
murakkab jarayonga duch keladi. Axir, huquqiy ong, mohiyati
bo‘yicha o‘ziga xos «laboratoriyani» tashkil qiladi, unda huquqiy
axborotni o‘zlashtirish va qabul qilib olish bilan bog‘liq bo‘lgan
murakkab jarayon kechadi. Huquqiy ongning bilib olish vazifasi,
huquqiy talabga nisbatan, o‘zining fe’l-atvor yo‘lini ishlab
chiqishdagi baholash fikriga yoki mulohazaga aylanadi.
Boshqacha qilib aytganda, miyaning ichki fikrlash ishining butun
jarayoni insonning o‘z-o‘zini boshqarishi, o‘zini o‘zi nazorat
qilishiga, uning fe’l-atvori xususiyatini aniqlashga yordam beradi.
Huquqiy talabni tushunishda, huquqiy bilim darajasi, adliya
sohasidan xabardorligi, umumiy va shuningdek, huquqiy
madaniyatning saviyasi so‘zsiz muhim ahamiyatga egadir. Huquq
qanday fe’l-atvor shaklida (qonuniy yoki qonunsiz) amalga
oshirilmasin, u hamma hollarda, avvalo, insonning ongiga
qaratilgan bo‘ladi, u orqali fe’l-atvorga uni tartibga solish
ma’nosida ta’sir ko‘rsatadi. Huquq va huquqiy ongning
yuqoridagidek o‘zaro ta’sirida, shu murakkab ijtimoiy hodisaning
jamiyat munosabatlariga ta’sir kuchi va tartibga solish ta’sirining
mohiyati namoyon bo‘ladi. Huquqiy ong ijtimoiy ongning
shunday sohasiki, uning qamrovida: tushuncha, taassurot,
baholash, fikr yuritish kabi jarayonlarning huquq me’yorlarigina
shakllanib qolmasdan, balki huquqiy tizimning xilma-xil qismlari
(hakam, hakamlar ishi, jazo berish huquqi, militsiya xizmati,
notarial idoralar, prokuratura va boshqa ko‘p sohalar) borasida
tushunchalar yuzaga keladi.
Pirovardida – odamlar xulq-atvori tamoyiliga singib ketadigan,
xilma-xil huquqiy hodisalarga jamiyat a’zolarining munosabati,
huquq to‘g‘risidagi tushuncha, huquqiy bilim – yuqorida zikr
etganimizdek shakllanadi.
2-§. Huquqiy ongning tuzilishi
Murakkab ruhiy hodisa bo‘lgan huquqiy ong ikki qismga:
huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatga ajratiladi. Shu birliklarning
har qaysisida huquqiy hodisalar o‘ziga xos aksini topadi. Masalan,

---

149
ulardan birida, huquqiy hodisalar ilmiy-tushunib yetilgan
mafkura ko‘rinishida aks etsa, ikkinchisida esa, huquqiy
hodisaning tarkibiy qismlari, xilma-xil his qilish va holatlar
shaklida namoyon bo‘ladi.
Huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatlarning o‘ziga xosligi
ulardagi mavjud umumiylikni va o‘zaro ta’sirni mutlaqo inkor
e t m a y d i . C h u n k i u l a r b i r - b i r l a r i b i l a n c h a m b a r c h a s
bog‘langandir. Ularning biri ikkinchisini to‘ldiradi, biri
ikkinchisidan kelib chiqadi, shu tariqa huquqiy voqelik to‘g‘risida
ilmiy asoslangan, hissiy tushunib yetilgan, murakkab yo‘lni o‘tgan
tushunchani hosil qiladi.
Huquqiy ong ruhiy tarkibining boyligi, uning odamlar xulq-
atvoriga, ularning huquqqa munosabatiga ta’siri unga o‘ziga xos
kuch bag‘ishlaydi.
Huquqiy mafkura – har xil huquqiy hodisalar haqidagi nuqtayi
nazar, tushuncha, g‘oya va qarashlarning ilmiy umumlashtirilgan
tizimidan iboratdir. Huquqiy ongning huquqiy mafkura qismida
aksini topgan huquqiy hodisalar huquqqa bag‘ishlangan maxsus
nazariy izlanishlarda o‘z rivojini topib, ilmiy darajada anglab
yetiladi.
Bunday ilmiy asarlarning mazmuni odamlar ma’naviy mulkiga
aylanib, ularning ongiga aniq huquqiy bilimlarni, mulohazalarni,
e’tiqod va kayfiyatni olib kiradi. Insonning ongida huquqni bilib
olish jarayoni, yuqorida zikr qilganimizdek yoki shunga yaqinroq
tarzda kechadi. Odamning huquqiy ong jarayonini bilib olish
vazifasi tufayli huquqni qo‘llashda, sud ishlarida, qonuniylik va
qonun to‘g‘risida axborot olinadi. Shunday axborotlar asosida
huquqiy madaniyat darajasi yuksaladi, odamning huquqiy bilimi
rivojlanadi va teranlashadi. Insonning huquqiy fe’l-atvori
qandayligi, pirovardida uning huquqiy madaniyati darajasiga,
huquqiy bilimining kengligi va teranligiga bog‘liqdir. Huquqiy
mafkura – shaxsning huquqiy ongini ilmiy asosda shakllantira
borib, huquqqa, odamning huquqqa bo‘lgan munosabatiga hal
qiluvchi ta’sir qiladi.
Huquqiy ruhiyat – ong doirasidagi huquqiy hodisalar bilan
bog‘liq holda, ongda yuzaga keladigan va unga singib ketgan
his-tuyg‘u, kechinmalar sohasini ifodalaydi. Huquqiy ruhiyat –

---

150
huquqiy hodisalarni hissiyot bilan tiklash sohasidir. Odam hissiz,
o‘z-o‘zidan o‘ylamasdan fikr qiladigan mashina emas, u nafaqat
fikr qiladigan, balki sezadigan tirik zotdir. Shuning uchun u
ijtimoiy hodisalarni, jumladan, huquqiy hodisalarni ham, nafaqat
aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi.
Huquqiy hodisalarni tushunib yetish jarayoni odamning
ishtirokisiz rivojlana olmaydi, shu sababli unda tabiiy tarzda
g‘oyaviy va hissiy jarayonlar qo‘shilib, chatishib ketadi. Misol
uchun, loyihalanayotgan qonun mazmuni bilan oddiy tanishib
chiqish, unda har xil hayajonlanishni (shodlanish va
qanoatlanishdan, anglashilmovchilik va achinishgacha, chuqur
hafa bo‘lishgacha) keltirib chiqaradi yoki to‘lqinlanishga olib
keladi. Odam o‘zining ruhiy holatiga ko‘ra huquqni oyoq osti
qilish, noqonuniylik, zulm va inson erkini kamsitish bilan bog‘liq
bo‘lgan salbiy huquqiy voqeliklarga befarq, loqayd qola olmaydi.
Uning huquqiy kechinmalari va kayfiyati g‘azab, qahr va
norozilik ko‘rinishlarida namoyon bo‘lib, ijtimoiy-huquqiy
hayotning manfiy hodisalariga tanqidiy qarash uchun hissiy asos
yarata borib, insonparvarlik g‘oyalari negizida, odamda qayta
tuzishga intilish tug‘diradi.
Huquqiy ong chegarasida har qanday bilimning shakllanishi
idrok etish jarayonini teranlashtira borib, ular aks ettirgan
h o d i s a l a r n i o ‘ z l a s h t i r i s h d a h i s s i y t u s o l a d i . H u q u q n i
takomillashtirishda xuddi shu inson hissiyoti (buni eslatib o‘tish
joiz) oldingi o‘rinlardan birida turadi. Jamiyatda ijtimoiy odillikka
erishishga qaratilgan va hissiy tus berilgan talablar kuchiga
ishonish uchun qullikni bekor qilish, tabaqaviy imtiyoz va
chegaralash, irqiy kamsitish, qonun oldida hamma fuqarolarning
konstitutsiyaviy tengligini tan olish kabilarni eslashning o‘zi
kifoya. Huquqiy ong sohasida kechadigan fikrlash jarayoni
odamlar talabini va manfaatini ifoda etuvchi inson hissiyoti bilan
yo‘g‘rilgan yoki shu hissiyotdan tuzilgan. Huquqiy ong sohasida
vujudga keladigan huquqiy g‘oyalar, tushunchalar va taassurotlar,
aql va sezgining shunday noaniq chalkashib ketishi oqibatida,
odam fe’l-atvorini tartibga solishda katta ta’sirchan kuchga ega
bo‘ladi. Shuning uchun, huquqiy ongni o‘rganishga katta
ahamiyat beriladi.

---

151
Huquqiy ongning tuzilishi tahlili, bir tomondan, huquqiy
mafkura va huquqiy ruhiyat kabi uning tabiiy tarkibiy
qismlarining o‘zaro ta’siri tabiatini va o‘zaro nisbatini ochadi,
boshqa tomondan, ijtimoiy hayotda bugun hodisa sifatida uning
vazifasini ochib berishga yordamlashadi.
Huquqiy fan huquqiy ong sohasini ijtimoiy va shaxsiy turlarga
ajratadi. Ammo bu chegaralash, ularning o‘rtasidagi dialektik
o‘zaro bog‘liqlikni mutlaqo inkor etmaydi. Huquqiy ongning
har bir turini, nisbatan mustaqilligini tan olgan holda, ularga
xos bo‘lgan xususiyatlarni ochadigan huquqning umumiy
nazariyasi, ularning ikkalasi ham jamiyat hayoti mahsuli
bo‘lganligi uchun, ularning birligini yagona ijtimoiy hodisalar
sifatida tan olishdan kelib chiqadi. Ijtimoiy ong huquqiy ongning
yanada yuqoriroq darajasi hisoblanadi, chunki unda huquqiy
voqelikka xos bo‘lgan hamma xususiyatlar mujassamlashgan.
Uning mazmuni huquqni bilishda va hayotga tatbiq qilishda
odam tafakkurining ijodiy yutuqlari va ijtimoiy-huquqiy amaliyoti
bilan sug‘orilgan.
Shaxsiy huquqiy ongga kelsak, u o‘z mazmuni bilan uncha
katta hajmli va keng emas. Bundan tashqari, u huquqiy tafakkur
tarixida to‘plangani uchun, huquqiy bilimlar yig‘indisini qamrab
ola olmaydi. Shaxsiy huquqiy ong bilish imkoniyatlari jihatidan
bir qadar cheklangan. Hammaga ma’lumki, har bir odamning
hayoti alohidadir. Bir shaxsda huquqiy bilim olish imkoniyati
katta bo‘lsa, boshqasida kamroq. Birinchisining huquqiy ong
darajasi yuqori bo‘lsa, ikkinchisiniki – past. Shuning oqibatida,
shaxsiy huquqiy ong har xil rivojlanish darajasiga ega. Ma’lum
darajada, huquqiy ong darajasi jamiyat a’zolarining huquqiy
ma’lumotlariga ham bog‘liqdir. Shunga ko‘ra, fuqarolarning
huquqiy madaniyat darajasini ko‘tarishga ko‘mak beradigan
huquqiy axborot tizimini tashkil qilish masalasi alohida amaliy
ahamiyat kasb etadi. Huquqiy madaniyatning darajasiga qarab,
huquqiy ong uch turga ajratiladi: oddiy, ilmiy va kasbiy. Oddiy
huquqiy ong, odatda, o‘z-o‘zidan vujudga keladi va odamning
shaxsiy tajribasi va huquqiy hodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy
vaziyatlar haqidagi tushunchasi bilan belgilanadi. Bunga
odamning ishga joylashuvidagi yoki oliy o‘quv yurtiga kirish

---

152
qoidalari yoki yo‘l qoidasini buzgani uchun javobgarligi haqidagi
bilimlar misol bo‘la oladi.
Shaxsiy tajriba, kundalik hayotning chegarasida kechib, tor
bo‘lganligi uchun, huquqiy ong juda chegaralangandir. Huquqiy
ong bizni o‘rab turgan borliq haqidagi oddiy tushunchalar
chegarasida muttasil qola olmaydi va doimo rivojlana borib,
tabiiy ijtimoiy qonuniyatlar darajasiga chiqadi, shu bilan nazariy,
ilmiy tushunchaga aylanadi.
Ilmiy huquqiy ong ijtimoiy huquqiy haqiqatni u yoki bu
darajada to‘g‘ri aks ettiruvchi bilimlar tizimini o‘z ichiga oladi.
Ilmiy huquqiy ong huquqni ijod qilish faoliyatining birinchi darajali
manbayi bo‘lgani uchun huquqiy amaliyotni takomillashtiradi.
Unda huquqiy nazariya va huquqiy g‘oyalar, tasavvurlar va
tushunchalar tizimi bilan bir qatorda, huquqshunoslarning kasbiy
huquqiy ongi ham ajratiladi.
Huquqshunoslarning huquqiy ongi qonunga bo‘ysunuvchi
fuqarolarning huquqiy mulohazalaridan huquqiy me’yor va
nuqtayi nazarlari bilimining teranligi hamda katta hajmi va
eng muhimi, huquqshunoslar huquqning qoidalari va
me’yorlarni qo‘llashni bilishi bilan farq qiladi. Huquqshunoslar
huquqqa, shuningdek, uning amalda qo‘llanishiga kasbiy malaka
bilan yondashadilar. Bu qonunchilik bilan yuqori darajada mos
kelishni, huquqni qo‘llash foydaliligini va uni chuqur tushunish
zarurligini ko‘zda tutadi.
Kasbiy huquqiy ong huquqiy oliy o‘quv yurtlarida o‘qish
natijasida shakllanadi, so‘ngra, huquqiy amaliyot jarayonida
sayqallanadi.
3-§. Huquqiy ong – huquqni takomillashtirish
va rivojlantirish omili
Huquqiy ong – jamiyat ongining tarkibiy qismi sifatida
ijtimoiy hayot rivojida katta ahamiyatga egadir. Huquqiy tizimda
biron-bir soha topilmaydiki, unga huquqiy ong o‘zining tartibga
solish ta’siri bilan kirib borgan bo‘lmasa. U huquqiy tizimning
me’yoriy asosidan boshlab, huquqiy tashkilotlar faoliyatida
huquqni takomillashtirish va rivojlantirish jarayoniga qo‘shilib,
bu bilan jamiyatda qonunchilikni va huquqiy tartibni

---

153
mustahkamlaydi. Huquqiy ongning bu qadar ko‘p qirraliligi va
ko‘p qamrovliligi uning ijtimoiy tabiatining qonuniy ko‘rinishidir.
Axir, ijtimoiy tizimning tarkibiy qismi sifatidagi huquqiy
tizimning mavjudligini huquqiy ongdan tashqarida tasavvur etib
bo‘lmaydi. U huquqiy tizimning tarkibiy qismlarini bevosita
yaratadi, takomillashtiradi, bunyodga keltiradi, mustahkamlaydi
v a u n i n g x i l m a - x i l q i s m l a r i n i r i v o j l a n t i r a d i , o d a m l a r
munosabatini tartibga solishga xizmat qiladi. Huquqiy tizimning
asosi huquqiy me’yoriy hujjatlar (qonunlar, qonun asosidagi
hujjatlar) hisoblanadi. Bu hujjatlarni yaratish, normalarni ijod
qilish faoliyatini amalga oshiruvchi alohida organlarga tegishlidir.
Umummajburiy huquqiy normalar yaratish jarayonining o‘zi
oson emas. U huquqiy me’yorni yaratishda ijtimoiy talab va
manfaatni anglab yetish va o‘rganish, qonun loyihalarini ishlab
chiqish, ularni muhokama qilish, qabul qilish va qabul qilingan
hujjatlarni fuqarolarga yetkazish bilan bog‘liqdir. Bu murakkab,
norma ijod qilish jarayonining har bir bosqichi, sohasida har bir
qabul qilingan hujjatni anglab yetish huquqiy ongning bevosida
ishtirokida kechadi. Yaratilayotgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar
ijodkorlarining umumiy, huquqiy va kasbiy madaniyati darajasi
qancha yuqori bo‘lsa, ular yaratgan hujjat ham shuncha
mukammal bo‘ladi. Shuning uchun huquqni ijod qilish jarayoni
qatnashchilariga, huquqiy ongni takomillashtirish uchun, shu
sohaning yuqori darajali mutaxassisi bo‘lishdek yuqori talab
qo‘yiladi.
Ammo huquq ijod qilish jarayonida faqat shu kasb bo‘yicha
tayyorlangan odamlargina qatnashmaydilar. Demokratik
davlatlarda qonun loyihalari jamiyatning o‘zi tomonidan
muhokama qilinadi. Masalan, hozir amaldagi O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi yoki 1996-yilda Oliy Majlis
qabul qilgan Mehnat kodeksi loyihasining qator muhokamalari
ko‘pchilikning qiziqishi va xohishini hisobga olib qolmasdan,
ularning huquqiy ong darajasini ham aniqladi.
Bundan tashqari, umumiy muhokama jarayonida aholining
jalb qilinishi fuqarolarning huquqiy ongini ko‘tarish, uning huquq
ijodkorlik faoliyatidagi salmog‘ini oshirishda ham foydalidir.
Huquqiy ong huquqni nafaqat yaratadi va takomillashtiradi,

---

154
balki rivojlantiradi ham. Uni hayotga tatbiq etishda muhim vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Biroq uning chegarasida bo‘lib o‘tadigan
huquqiy talablarni anglab olish jarayoni unchalik oddiy bo‘lmay,
ancha murakkabdir. Huquqiy talablarga ong munosabatining bir
xil bo‘lmasligi shaxsning nafaqat real hayotida, balki ziddiyatli
fe’l-atvorida o‘zgaradi.
Huquqiy ong darajasida shaxsning o‘zining huquqiy bilimlari
ko‘lami ham, huquqni qabul qilish holati ham, ma’naviy
o‘sganligi ham shaksiz ko‘zga tashlanadi. Huquqiy ongga
faqatgina yuqorida sanab o‘tganlarimiz ta’sir etib qolmay, yana
boshqa ko‘p omillar ham (jumladan, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy,
maishiy) o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Odamlarning bir-birlari bilan
o‘zaro ta’siri va munosabati, muhiti, tarbiyasi, axloqiy darajasi
ham kam ta’sir qilmaydi. Ijtimoiy-huquqiy yo‘l-yo‘riq huquqni
baholash, uning talablariga munosabat, o‘ta xilma-xil omillar
majmuining ta’siriga bog‘liq holda ongda shakllanadi. Shuning
uchun, huquqiy talablarga bo‘lgan salbiy yoki ijodiy holatning
o‘zi ham har xilligi bilan farq qiladi. Masalan, bir odamning
qonuniy fe’l-atvori uning axloqiy ongi bilan ta’riflansa, boshqasi
faqat yuridik javobgarlik oldidagi qo‘rquv tufayli o‘zini to‘g‘ri
tutadi. Shaxsning fe’l-atvorida qayd qilingan nozik farqlar,
huquqiy ong tabiatining o‘zi naqadar murakkabligini yaqqol
ko‘rsatadi. Shuning uchun, shaxsning huquqiy bilimini
kengaytirib va teranlashtirib qolmasdan, balki unda huquqning
haq talablari izidan borishini anglab yetishida va unda ichki
ishonch shakllanishiga yordam beradigan, huquqiy tarbiya
bo‘yicha to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan faoliyat zarurdir. Huquqni
amalga kiritishga, demak, jamiyatda huquqiy tartib o‘rnatishga
yordam beruvchi, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini tartibga
chaqirish kabi tuyg‘ular faqat shunday sharoitdagina rivojlanadi.
Huquqiy talablarga rioya qilmaslik, albatta huquqiy tartibning
buzilishiga olib keladi. Xuddi shuning uchun, huquqiy ongning
yuqori darajada rivojlangan bo‘lishi, huquqiy tarbiyaning muhim
masalasiga aylanadi. Bu, demak, fuqarolarning huquqiy
bilimlarini maqsadli rivojlantirish, huquqqa zo‘r e’tibor bilan
qarash, uning ijtimoiy qimmatini tushunish demakdir. Shaxsning
huquqiy bilimlari ko‘lami, nafaqat uning huquqdan xabardorligi,

---

155
bilish darajasiga bog‘liq, balki huquqiy talablarga munosabatiga
ham bog‘liqdir. Chunki, ongda axborotlarning ijobiy yoki salbiy
qabul qilinishiga qarab, muttasil anglab yetish jarayoni kechib
turadi.
Huquqqa hurmatsizlik bilan salbiy (nigilistik) munosabatda
bo‘lish, axloqqa qarshi fe’l-atvor bilan bog‘liqdir.
Huquqiy tarbiyaning vazifasi, odamlarning ongida huquqning
ahamiyatini, maqsadini to‘g‘ri tushunishni, uning talablarining
haqiqatligini, ularga ongli ravishda rioya qilish zarurligini
shakllantirishdan iborat.
4-§. Huquqiy madaniyat tushunchasi
Huquqiy madaniyat serqirra tushunchadir. U huquqiy ong
qismlaridan biri bo‘lib, u eng avvalo, odamlarning qonunga
munosabatlarini ifodalovchi qarashlar va e’tiqodlardan, ularning
huquq haqidagi tasavvurlari intilishlari va tuyg‘ularidan iborat.
Shaxs u yoki bu huquqiy munosabatga kirishar ekan, ongli
ravishda uning oqibatini bilib harakat qiladi. Agar huquqiy ong
shaxs ruhiyati orqali qonunning tub ma’nosini tushunib, uni
qabul qilish xususiyatini o‘rnata olgan bo‘lsa, huquqiy madaniyat
bu jarayonni amalga oshirish ifodasini bo‘lib hisoblanadi. Agar
huquqiy ong bilan huquqiy madaniyat yuqori saviyada bo‘lib,
bir xil ta’sir kuchiga ega bo‘lsa, huquqbuzarlik, qonunga rioya
qilmaslik yoki nojo‘ya harakatlar sodir etilmaydi.
Har bir shaxsning huquqiy ongi uning qonun normalariga
munosabatidan, ularni qabul qilish xususiyatlaridan, qonunni
qo‘llash, unga rioya qilish tushunchalaridan kelib chiqadi. «Biz,
– dedi I.A. Karimov, – odamlarning eskicha psixologiyasini
o‘zgartirib, ularda yangi huquqiy ongni shakllantirmog‘imiz
lozim. Shunday bo‘lsinki, har bir kishi erkinliklari – ayni vaqtda
muayyan burch, majburiyat va mas’uliyat ekanligini chuqur his
etib tursin».
Huquqiy madaniyatning darajasiga qarab huquqiy ong uch
turga ajratiladi: oddiy, ilmiy va kasbiy. Oddiy huquqiy ong,
odatda, o‘z-o‘zidan vujudga keladi. Odamning shaxsiy tajribasi
va huquqiy hodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy vaziyatlar
haqidagi tushunchasi bilan belgilanadi. Masalan: insonni ishga

---

156
joylashishi, kollej yoki oliy o‘quv yurtiga kirish qoidalari yoxud
yo‘l harakati qoidasini buzganlik uchun javobgarlik haqidagi
bilimlari.
Ilmiy huquqiy ong ijtimoiy hayotni, huquqiy voqelikni u yoki
bu darajada to‘g‘ri aks ettiruvchi bilimlar tizimini o‘z ichiga
oladi. Ilmiy huquqiy ong huquqqa amal qilish faoliyatini ijodiy
tahlil etib, huquqiy amaliyotni takomillashtirishga ko‘maklashadi.
Masalan, qonun loyihalarini tayyorlashda ekspert huquqshunos
olimlar ishtirok etib, qonunning mukammal bo‘lishiga hissa
qo‘shadi.
Kasbiy huquqiy ong huquqiy o‘quv yurtlarida o‘qish natijasida
s h a k l l a n a d i , s o ‘ n g r a h u q u q i y a m a l i y o t j a r a y o n i d a
takomillashtiriladi.
O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlatni shakllantirish
jamiyat, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy
madaniyatini oshirishni talab qiladi. Shuning uchun huquqiy
davlatning muhim belgisi – huquqiy madaniyatdir. O‘zbekiston
bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun keng ko‘lamli demokratik
islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu esa fuqarolarning huquqiy
ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Jamiyatda kishilar qanchalik yuqori madaniyatli bo‘lsa, huquq
normalarini bilsa, qonunlarni, yuridik adabiyotlarni bilib, ularga
amal qilsa, huquq buzilishi ham shunchalik kam bo‘ladi. Shuning
uchun O‘zbekiston Respublikasida aholining huquqiy
madaniyatini oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
1997-yil 29-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
IX sessiyasida «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy
dasturi» qabul qilindi. Unda mamlakat miqyosida aholining
huquqiy madaniyatini rivojlantirish va huquqiy savodxonligini
oshirish, huquqiy tarbiyani yaxshilash, ommabop yuridik
adabiyotlarni ko‘paytirish, xalqning yuridik sohadagi bilimlarini
oshirishga katta e’tibor qaratilib, jamiyat huquqiy ongi va
madaniyatini rivojlantirish masalasi kun tartibiga qo‘yildi.
Huquqiy tarbiya – fuqarolarga huquqiy bilimni singdiruvchi
m u h i m i j t i m o i y f a o l i y a t d i r . T a r b i y a j a r a y o n l a r i n i n g
yo‘nalishlarini farqlashda qo‘llaniladigan muhim mezonlardan
biri – ong shakllarining turlicha ekanligi. Chunki, alohida olingan

---

157
tarbiya jarayonlarining har qaysisi, inson ongining hamma
tomonlarini emas, faqat uning ayrim ko‘rinishlarini qamrab oladi.
Masalan, siyosiy tarbiya – siyosiy ongni; ma’naviy tarbiya –
ma’naviy ongni; estetik tarbiya – estetik ongni qamrab oladi va
h.k.
Huquqiy tarbiya ongning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lgan huquqiy
ong bilan bog‘liq. Huquqiy tarbiya ikki xil vazifani bajaradi.
Birinchisi – tarbiyalanuvchilarga ma’lum miqdordagi huquqiy
bilimlar, ko‘nikmalar va malakaning berilishi. Ikkinchisi –
tarbiyalanuvchilarda huquqiy g‘oyalar, hissiyotlar, e’tiqodni
shakllantirish. Shu vazifalardan kelib chiqib, huquqiy tarbiyada
fuqarolar huquqiy ongini shakllantirish quyidagicha kechadi:
– birinchidan, asosiy huquqiy qoidalar tizimini bilish, ularning
mazmunini va mohiyatini to‘g‘ri tushunish;
– ikkinchidan, huquqni, qonunlarni, qonuniylik va huquqiy
tartibotni chuqur hurmat qilish;
– uchinchidan, huquqiy bilimlarni amalda mustaqil qo‘llay
olish;
– to‘rtinchidan, o‘z odatlarini olingan huquqiy bilimlar bilan
moslashtirish;
– beshinchidan, huquqiy normalarni har qanday buzishlarga
nisbatan qat’iy murosasizlik ko‘nikmasini hosil qilish.
Huquqiy tarbiya jarayoni odamlar orasida muayyan
munosabatlar orqali amalga oshadi. Shu bois huquq bilan tartibga
solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy tarbiya doirasiga
kiradi. Unda tarbiyalanuvchilar (shaxslar, ijtimoiy guruhlar)
huquqiy ongining shakllanishi ro‘y beradi. Huquqiy tarbiya
jarayonida kishilarning muayyan huquqiy bilim darajasiga ega
bo‘lishiga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Ularning shaxsiy
e’tiqodidan kelib chiqadigan qonunga, huquqqa bo‘lgan hurmatni
shakllantirish huquqiy tarbiyaning o‘zagini tashkil etadi.
Demak, huquqiy tarbiya – shaxslar va ijtimoiy guruhlarning
huquqiy ongiga ko‘rsatiladigan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan,
boshqariladigan, oldindan rejalashtiriladigan va maxsus ishlab
chiqilgan huquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshiriladigan
pedagogik ta’sir jarayonidir.
Mustaqil davlatimiz rivojlanishining istiqboli har tomonlama

---

158
bilimli, yuqori malakali yoshlar qo‘lidadir. Buning uchun yoshlar
yuksak huquqiy ong va huquqiy madaniyatga ega bo‘lishlari,
huquqni puxta bilishlari lozim. Bozor iqtisodiga o‘tish hamda
huquqiy demokratik davlat qurish qonunchilikni mustahkamlash
va ijtimoiy adolat qaror topishini ta’minlash, aholini huquqiy
jihatdan tarbiyalash va uning huquqiy ongini rivojlantirishga
bog‘liqdir. Shu ma’noda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
1997-yil 26-iyunda «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqiy
madaniyat darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni
tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini
o‘rganishni yaxshilash haqida»gi farmoni katta ahamiyatga ega.
Mazkur farmon asosida 1997-yil 22-iyunda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Huquqiy ma’rifat targ‘iboti
markazini tashkil qilish va huquqiy adabiyotlarni aholiga yetkazib
berishni yo‘lga qo‘yishi to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Yuqoridagi
qarorga asosan Toshkent Davlat yuridik instituti huzurida
Respublika huquqiy ma’rifat targ‘iboti markazi va uning
joylardagi mintaqaviy bo‘limlari tashkil etildi. Bu markaz oldiga
yoshlarni tarbiyalashda, huquqiy ongini rivojlantirishda huquqiy
ta’limni kuchaytirish va bu jarayonni metodika jihatdan
ta’minlash, aholi o‘rtasida huquqiy bilimlarni targ‘ib qilish,
ommabop huquqiy adabiyotlar va darsliklarni tayyorlash hamda
boshqa ko‘pgina vazifalar qo‘yilgan. Buning natijasida huquqiy
madaniyatni yuksaltirish davlat siyosatining ustun yo‘nalishi
bo‘lganligi bois bir qator amaliy ishlar qilindi. Yoshlarning
huquqiy ongini rivojlantirishda televidenie, radio va matbuotning
o‘rni o‘ta muhimdir. Bu o‘rinda Adliya vazirligi va boshqa
huquqni muhofaza etuvchi idoralarning «Huquq va burch»
yuridik jurnali, «Inson va qonun» huquqiy gazetasi, «Postda»
gazetasi, «Fuqarolik jamiyati» va «Advokat» jurnallari va boshqa
nashrlar aholi huquqiy ongining o‘sishiga muhim hissa
qo‘shmoqda.

---

159
XII BOB. HUQUQ IJODKORLIGI
1-§. Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari va funksiyalari
Huquq ijod etish davlatning yuridik normalar yaratishga
qaratilgan maxsus faoliyatidir. Davlat mazkur faoliyat orqali xalqning
irodasini qonun darajasida ifoda etadi, ijtimoiy boshqaruv va siyosiy
rahbarlikni amalga oshiradi. Bu faoliyat natijasida jamiyatda
harakatlanuvchi bir butun va ichki aloqaga ega bo‘lgan, huquqiy
normalar tizimi vujudga keltiriladi. Huquq normalarining yaratilishi,
yuridik kuchi, shakli, quyidan yuqoriga bo‘ysunish munosabatlari
davlatning huquq ijodkorlik funksiyasi bilan bevosita bog‘liqdir.
Huquq ijodkorligi nisbatan kengroq jarayon bo‘lmish huquq
yaratishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Huquq ijodkorligi – vakolatli davlat idoralari va mansabdor
shaxslarning (referendum chog‘ida – butun xalqning) huquq
normalarini o‘rnatish, o‘zgartirish, takomillashtirish va bekor
qilishga yo‘naltirilgan maxsus faoliyatidir.
Huquq ijodkorligi faoliyatiga nafaqat yangi huquqiy normalar
o‘rnatish, balki ilgari chiqarilgan normativ-huquqiy qoidalarni
o‘zgartirish va bekor qilish ham kiradi. Davlat huquqiy normani
o‘rnatish yoki ma’qullash orqali huquqni qo‘llash va huquqni
qo‘riqlashdek serqirra, murakkab jarayonga turtki beradi. Huquq
ijodkorligi tufayli vujudga keltiriladigan huquq normalari davlat
idoralarining turli xil rasmiy hujjatlarida aks ettiriladi. Bunday rasmiy
hujjatlar normativ-huquqiy hujjatlar deb ataladi. Huquq ijodkorligi
davlat xarakteriga ega bo‘lgan aktiv faoliyatdir. Davlat idoralari
jamiyat taraqqiyoti ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solish funksiyasini amalga oshirib
boradilar. Bu esa huquq ijodkorlik jarayoni beto‘xtov davom etib
turishini taqozo qiladi.
Huquq ijodkorlik faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra davlat irodasini
ifodalash bilan bog‘liq. Davlat tashkiliy kuch bo‘lsa, huquq yuridik
qoida shakliga kirgan irodadir.
Huquq ijodkorligi o‘z mazmuniga ikki toifa harakatni qamrab
oladi: birinchidan, huquq ijod etuvchi organlarning normativ hujjat
loyihasini tayyorlash bo‘yicha harakatlari, ya’ni loyihani ishlab
chiqish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilish; loyihani tayyorlash;

---

160
loyihani muhokama etish; uni manfaatdor idoralar bilan kelishib
olish va qo‘shimcha ishlov berish. Ikkinchidan, bu toifaga normativ
hujjatni chiqarish bo‘yicha harakatlar kiradi: huquqiy hujjat
loyihasini huquqni ijod etuvchi organ muhokamasiga kiritish; huquq
ijod etuvchi organ tomonidan loyihani muhokama etish; normativ-
huquqiy hujjatlarni qabul qilish va uni e’lon qilish (nashr etish).
Ta’kidlab o‘tish lozimki, huquq ijod etishning mazkur bosqichlari
(harakatlari) ba’zan birlashib ketishi, ba’zan esa yangi xatti-
harakatlar bilan to‘ldirilishi mumkin. Xususan, yakka tartibda
huquqiy hujjat qabul qiluvchi mansabdor shaxs ushbu bosqichlarni
birlashtirib yuborishi mumkin. Masalan, Prezident farmon
chiqarganda yoki hokim farmoyish qabul qilganda aytib o‘tilgan
bosqichlarni birlashtirib, o‘zi bajaradi. Ayrim hollarda yuqoridagi
bosqichlardan tashqari, loyiha yuzasidan mutaxassis-olimlarning
xulosasini olish, uni ekspertizadan o‘tkazish va loyihani keng xalq
muhokamasiga qo‘yish kabi xatti-harakatlar ham amalga oshiriladi.
Huquq ijodkorligi faqat qonun loyihasi yoki huquqiy qarorni
ko‘rib chiqish va qabul qilish bilan cheklanmaydi. Bu jarayon davlat
idoralarining amaldagi huquqiy hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritish,
eskirgan yuridik normalarni bekor qilish va mavjud normativ
hujjatlarni tizimlashtirishga qaratilgan faoliyatini o‘z ichiga oladi.
Yuridik normalarni o‘rnatuvchi subyektlar sifatida xalq, davlat
hokimiyat va boshqaruv idoralari, mansabdor shaxslar maydonga
chiqadi. Ana shu ma’noda huquq ijodkorligining turlari haqida
gapirish mumkin.
Huquq ijodkorligining quyidagi turlari mavjud:
1. 
Xalqning bevosita huquq ijodkorligi. Xalq tomonidan amalga
oshiriladigan huquq ijodkorligining eng yorqin ifodasi referendum
– davlat va jamiyat hayotining o‘ta muhim masalalari bo‘yicha
umumxalq ovoz berishidir. Referendum huquq ijod etishning
alohida shakli sifatida xalqning bevosita iroda bayon etishi
hisoblanadi. Bu huquqiy normalar yaratishning o‘ta nufuzli turi
bo‘lib, referendum natijalari davlat hokimiyat idoralarining biron-
bir tarzdagi tasdiqlashiga muhtoj emas. Referendum yo‘li bilan
qabul qilingan hujjat mamlakat hududida oliy yuridik kuchga ega
bo‘ladi va faqat referendum orqali bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi
mumkin (O‘zbekiston Respublikasining «Referendum to‘g‘risida»gi

---

161
qonunining 1-moddasi). U qat’iy irodaviy mazmundagi siyosiy-
yuridik institutdir. Mohiyat-e’tibori bilan referendum davlatning
u yoki bu qarorini xalq ovozi bilan tasdiqlanishi, shu orqali unga
uzil-kesil va umummajburiy xarakter baxsh etilishidir, Xalqning
intilish va istaklarini, manfaat va irodasini aniqlash hamda qonun
darajasiga ko‘tarishda referendum eng samarali usul hisoblanadi.
2. 
Davlat idoralarining huquq ijodkorligi. Bu huquq ijodkor-
ligining asosiy, eng keng tarqalgan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan
turidir. Davlat idoralarining vazifasi, vakolatlari hamda faoliyat
yo‘nalishlari qonunda belgilab qo‘yiladi. Ana shu yuridik vakolatlar
doirasida har bir davlat idorasi normativ-huquqiy hujjatlar qabul
qiladi. Ularning vakolatlari darajasi va ko‘lami normativ
hujjatlarning yuridik kuchini, o‘zaro mutanosiblik (ierarxik)
munosabatlarini belgilab beradi. Odatda, davlat idoralari huquqiy
maqomini belgilovchi yuridik aktda (Konstitutsiya, qonun, farmon
yoki nizomda) ular qanday yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-
huquqiy akt qabul qilishi belgilab qo‘yiladi. Masalan, O‘zbekiston
Konstitutsiyasining 84-moddasiga ko‘ra Oliy Majlis qonun qabul
qiladi; 94-moddasiga ko‘ra Prezident farmon, qaror va farmoyish
chiqaradi; 98-moddasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasi Oliy Majlis
va Prezident hujjalari ijrosini ta’minlash uchun qaror va farmoyishlar
chiqaradi. Konstitutsiyaning 15 va 16-moddalari esa qonun
ustuvorligini ta’kidlaydi. Bu moddalar mazmuni bilan normativ-
huquqiy hujjatlar o‘rtasidagi o‘zaro bo‘ysunish va ustuvorlik
munosabatlari aniq-ravshan belgilab qo‘yilgan.
3. 
Mansabdor shaxslarning huquq ijodkorligi. Avvalo, mansabdor
shaxs tushunchasini aniqlab olish lozim, chunki amaldagi
qonunchilikda unga tegishli ta’rif berilmagan. Chamasi, mansabdor
shaxs – bu davlat hokimiyat yoki boshqaruv idorasida yoxud
nodavlat tashkilotida muayyan lavozimni egallagan, unga yuklangan
funksiyalarni bajarish uchun huquqiy hujjatlar qabul qilish va amalga
oshirish vakolatiga ega bo‘lgan shaxsdir.
Nodavlat tashkilotlar (xo‘jalik, tijorat, ijodiy va hokazo)
rahbarlarining huquqiy hujjat qabul qilish va amalga oshirish
bo‘yicha vakolatlari mehnat, fuqarolik, moliya va boshqa sohalarga
oid qonunchilik qoidalaridan kelib chiqadi. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan

---

162
quyidagi mansabdorlik lavozimlarini sanab o‘tish mumkin:
Prezident, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, vazir,
hokim, prokuror, sudya, boshqarma va bo‘lim boshliqlari, korxona,
muassasa, nodavlat tashkilotlar rahbarlari va boshqalar. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti davlatimizdagi eng oliy mansabdor shaxs
hisoblanadi.
Mansabdor shaxsning normativ-huquqiy hujjatlar loyihasini
tayyorlash va uni qabul qilish bo‘yicha faoliyati huquq ijodkorligi
hisoblanadi. Biroq uning huquqni qo‘llash bilan bog‘liq xatti-
harakati huquq ijodkorlik faoliyati doirasiga kirmaydi.
Huquq ijodkorligi davlat faoliyatining huquqiy shakllaridan biri
bo‘lib, bu jarayonda quyidagi funksiyalar bajariladi: qonunlar,
boshqa huquqiy hujjatlar loyihasini tayyorlash; amaldagi
qonunchilikni yangilash, uni ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga doimo
moslashtirib turish; eskirgan huquqiy normalarni bekor qilib borish;
huquqda hal etilmagan jabhalar (probel)ni to‘ldirib borish;
qonunchilikni batartiblashtirib turish, sistemalashtirish. Mazkur
funksiyalarning yuqori saviyada muntazam bajarib turilishi ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solinish samaradorligi oshishini,
qonunchilik tizimi takomillashgan hamda mukammal bo‘lishini
ta’minlaydi.
2-§. Huquq ijodkorligi prinsiplari
Demokratik davlatda xalqning irodasini, ijtimoiy manfaat va
ehtiyojlarni qonun darajasiga ko‘tarish huquq ijodkorligining
mazmunini tashkil etadi. Bu o‘ta muhim va mas’uliyatli jarayon
muhim prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Agar shunday prinsiplar,
ya’ni rahbariy g‘oya va qoidalarga tayanilmasa, huquqiy normalar
tizimida sifat va samaraga erishib bo‘lmaydi. Eng muhimi, xalq
irodasi va manfaatlarini to‘liq ifoda etishni ta’minlab bo‘lmaydi.
Shu bois mamlakatimizda amalga oshiriladigan huquq ijodkorligi
quyidagi asosiy prinsiplarga tayanadi:
A. 
Huquq ijodkorligining xalqchilligi. Demokratik davlat o‘zining
qonun ijodkorlik, huquq yaratish faoliyatida o‘z xalqi bilan, aholi
keng qatlamlari bilan mahkam bog‘liq va uzviy aloqador bo‘lishi
lozim.
Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi ekanligi

---

163
Konstitutsiyamizda mustahkamlangan. Shunday bo‘lgach, davlat,
uning idoralari huquq yaratish chog‘ida xalq manfaati va
ehtiyojlaridan kelib chiqishi mantiqiy holdir. Ayniqsa, qonunni
xalq tomonidan saylangan deputatlar qabul qilishida chuqur va
bevosita ramziy ma’no bor. Xalq o‘z muxtor noiblari orqali qonun
chiqarish hokimiyatiga daxldor bo‘ladi. Qolaversa, huquq ijodkorligi
subyekti sanalmish barcha davlat idoralarining ushbu faoliyati keng
jamoatchilik, xalq ommasi nazorati ostida ro‘y beradi. Xalqchillik
prinsipi haqida gap borganda butun mas’uliyatni his etish darkor.
B. 
Huquq ijodkorligining demokratikligi. Demokratizm huquq
ijodkorligida xalq irodasini aniqlash va qonunda ifoda etish darajasi
bilangina tavsiflanmaydi. Bu, avvalo, huquqiy hujjatlarni qabul
qilishda, xususan, qonun chiqarishda xalqning ishtirokini
ta’minlashda namoyon bo‘ladi. Demokratizm parlament va mahalliy
xalq deputatlari kengashlari faoliyati jarayonida aks etadi.
Referendum qonun qabul qilishning bevosita demokratik shakli
ekanligini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Shuningdek,
demokratiyaning bevosita shakllariga o‘ta muhim normativ-huquqiy
hujjatlar loyihasining xalq muhokamasiga qo‘yilishi ham kiradi.
Bunday muhokamalar chog‘ida mamlakat fuqarolari, jumladan,
olimlar, mutaxassislar loyiha yuzasidan o‘z taklif va mulohazalarini
bildiradilar. Shu tariqa xalqning fikri, irodasi qonun chiqaruvchi
organga ayon bo‘ladi va uni huquqiy normalar mazmunida
to‘laqonli aks ettirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Binobarin, demokratiyaga intilish ijtimoiy taraqqiyotimizning
bosh yo‘nalishidir. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A.
Karimov ta’kidlaganidek, «demokratiya atamasining qanday
sharhlanishi emas, balki uning qanchalik realligi, haqiqiyligi,
yashashga qobilligi muhimdir...U hayotimizning har bir soniyasiga
singib ketmasa, turmushimizning ajralmas qismiga aylanmasa,
hamma shiorlar va ta’riflar mazmunsiz...so‘z o‘yini bo‘lib
qolaveradi»
1
.
Demokratik qadriyatlar, mezon va me’yorlar haqida so‘z
borganda quyidagilarni qayd etish muhim ahamiyatga ega.
«Jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida
1
Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè. – T.: «¤çáåêèñòîí», 560-
bet.

---

164
uchta mezon bor. Bular – xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan
qanchalik xabardorligidir. Hukumat qarorlari xalq, tomonidan
qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda
qanchalik ishtirok etishidir»
1
.
D. 
Huquq ijodkorligida qonuniylik prinsipi. Ushbu prinsip huquq
ijodkorligi subyektlarining normativ huquqiy hujjatlar loyihasini
tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va e’lon qilish borasidagi
xatti-harakatlari Konstitutsiyaga va boshqa qonunlarga
asoslanishidan kelib chiqishi lozim. Huquq ijodkorligidagi
qonuniylik ikki jihatni nazarda tutadi: birinchidan, davlat idoralari
tomonidan qabul qilinadigan har bir akt ularning vakolatlari
doirasida va tegishli hujjatlar uchun belgilangan taomil (tartib)
asosida chiqarilishi shart; ikkinchidan, normativ-huquqiy hujjatning
mazmuni ham qonuniylik talablariga javob berishi shart. Ya’ni,
yangi chiqarilayotgan hujjat, qonunlar va yuridik kuchi bo‘yicha
o‘zidan yuqori turuvchi boshqa huquqiy hujjatlarga zid bo‘lmasligi
kerak.
Qonun ustuvorligi, qonuniylik prinsipi, avvalo, qonun
chiqaruvchi idora hamda ijroiya hokimiyat yuqori idoralari uchun
ham dasturilamaldir. Basharti, qonunlar, farmonlar va hukumat
qarorlari Konstitutsiyaga muvofiq bo‘lmay qolsa, maxsus muhofaza
mexanizmi ishga tushadi. Bunday hollarda Konstitutsiyaviy sud
o‘zining tegishli xulosasini chiqaradi va g‘ayrikonstitutsiyaviy hujjatni
harakatdan to‘xtatadi.
E. 
Huquq ijodkorligining oshkoraligi. Huquq ijodkorligi
faoliyatining natijasi bo‘lmish normativ hujjatlarda fuqarolarning
huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi. Shu sabab, normativ-
huquqiy hujjat darhol o‘z ijrochilari e’tiboriga yetkazilishi zarur.
Fuqarolar o‘zlariga huquq normalari tomonidan qo‘yilayotgan
talablardan xabardor bo‘lishlari, hech bo‘lmasa, shunday bilim olish
imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Quyidagi yuridik prezumpsiya
barchaga ayon: qonunni bilmaslik hech kimni javobgarlikdan ozod
qilmaydi; hech kim qonunni bilmasligini ro‘kach qilishi mumkin
emas. Xuddi shuning uchun ham, ya’ni javobgarlikka tortishga
ma’naviy huquqqa ega bo‘lish uchun davlat fuqarolarning normativ-
1
Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè. – T.: «¤çáåêèñòîí», 560-
bet.

---

165
huquqiy hujjatlar bilan tanishish imkoniyatini ta’minlab berishi
lozim.
Normativ-huquqiy hujjatlarni oshkor qilishning asosiy vositasi
ularni ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilishdir. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 84-moddasida juda muhim qoida
mustahkamlangan: «Qabul qilingan qonunlarning va boshqa
normativ hujjatlarning matbuotda e’lon qilinishi ular
qo‘llanilishining majburiy shartidir». Mazkur konstitutsiyaviy
tamoyil muhim demokratik mazmunga ega. Normativ-huquqiy
hujjatni hayotga joriy etishdan avval u oshkora tarzda xalqqa
yetkazilishi lozim. Huquqiy hujjatlar fuqarolardan sir tutilishi,
yashirin harakatda bo‘lishi mumkin emas.
Bu tamoyilga xalqaro huquqda ham katta e’tibor beriladi.
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Kengash qatnashchilari
bo‘lgan davlatlarning 1989-yil 15-yanvardagi Vena uchrashuvi
Yakuniy hujjatida shunday deyiladi: YXHK qatnashchisi bo‘lgan
davlatlar «shaxslarning o‘z huquq va burchlarini bilishga hamda
ularga muvofiq harakat qilishga bo‘lgan huquqini samarali
ta’minlash, shu maqsadda inson huquqlari va asosiy erkinliklariga
oid qonunlar, ma’muriy qoida hamda tartibotlarni nashr etib,
barchaga yetkazish majburiyatini oladilar».
F. 
Huquq ijodkorligining ilmiy asoslantirilganligi. Huquqiy
normalar yaratish jarayoni zamonaviy huquq ilmi va amaliyoti
yutuqlariga, huquqiy tafakkur va mantiq qoidalariga qat’iy
tayanmog‘i lozim. Har bir qonun, huquqiy norma ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy rivojlanish qonuniyatlarini chuqur anglash hamda ilmiy
asoslantirish asosida yaratilishi kerak. Muayyan qonun yoki boshqa
huquqiy hujjatni qabul qilishdan oldin uni yaratish uchun qanday
ehtiyoj borligini ilmiy jihatdan isbotlash maqsadga muvofiqdir.
Buning uchun huquqiy tartibga solish mo‘ljallanayotgan ijtimoiy
munosabatlar turi chuqur tahlil etilishi, jamoatchilik fikrini o‘rganish
ishlari amalga oshirilishi lozim.
Ilmiylik prinsipi haqida gap borganda, kamida ikki jihat nazarda
tutiladi. Birinchidan, huquq ijodkorligi puxta ilmiy strategiyaga
tayanishi zarur. Bunday strategiya umumdavlat miqyosida
shakllantiriladi. Uni, odatda, davlat yuqori hokimiyat organlari
huzuridagi tegishli tadqiqotlar institutlari amalga oshiradi.

---

166
Ikkinchidan, konkret normativ-huquqiy hujjat matni ustida ish
borganda, huquq normasini yaratish va ifodalashda (mazmunan
hamda yuridik texnika nuqtayi nazaridan) ilmiy tavsiyalar inobatga
olinishi lozim. Bundan ko‘zlangan maqsad – ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda mumkin qadar ko‘proq samaraga
erishishdir. O‘z faoliyatini ilmiy jihatdan ta’minlash uchun huquq
ijod etuvchi organlar huquqiy hujjat loyihasini tayyorlashda ishchi
guruhlar tarkibiga yetakchi yurist-olimlarni kiritadilar; loyiha
yuzasidan xulosa olish uchun uni tegishli ilmiy muassasalarga
yuboradilar.
So‘nggi paytlarda O‘zbekiston Respublikasi parlamenti faoliyatida
qonun loyihalarining ilmiy ekspertiza qilishga e’tibor
qaratilayotganligi tahsinga sazovor. Qonun loyihalarini ekspertizadan
o‘tkazishga olimlar, amaliyotchi xodimlar va boshqa yuqori malakali
mutaxassislar jalb etiladi. Loyihani ekspertizadan o‘tkazish natijalari
yuzasidan ekspertlar tegishli xulosa taqdim etadilar.
Ilmiylik tamoyilida qat’iy turiladigan bo‘lsa, huquq
ijodkorligining subyektlari bo‘lgan idoralarning vakolatlari
hokimiyatlar taqsimlanishi asosida tashkil etilishi lozim. Shu yo‘l
bilan mazkur idoralar faoliyatida parallelizm, takrorlash,
nomuvofiqlik va boshqa idoraning vakolat doirasiga daxl qilish
hollari istisno etiladi.
Huquq ijodkorligiga ilmiy yondashish talabi, ayniqsa, bugungi
kunda, ya’ni bozor munosabatlarini qaror toptirish davrida,
demokratik qadriyatlarni shakllantirish chog‘ida inson huquqlarining
ustuvorligini ta’minlash, milliy, siyosiy, ijtimoiy-ma’naviy
munosabatlarni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun muhimdir. Bu
munosabatlarni aniq huquqiy tartibga solishga erishish uchun huquq
ijodkorligining ilmiy zaminini muttasil takomillashtirib borish lozim.
3-§. Qonun ijodkorligi jarayoni va bosqichlari
Qonun davlat hokimiyatining maxsus faoliyati mahsuli sifatida
vujudga keladi. Davlat amrining oliy ifodasi bo‘lmish qonun,
hokimiyatning alohida vakolatli organi tomonidan amalga
oshiriladigan murakkab jarayon natijasida yaratiladi.
Qonunchilik (qonunni yaratish) jarayoni – davlat oliy vakillik
organining konstitutsiyada belgilangan tartibda yangi qonunlarni

---

167
yaratishga, amaldagi qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirish
kiritishga qaratilgan, shuningdek, eskirgan qonunlarni bekor qilish
borasidagi harakatlari yig‘indisi bo‘lib, u qonun bilan tartibga
solinishi zarur bo‘lgan munosabatlarni aniqlash, qonun loyihasini
tayyorlash, uni muhokama etish va qabul qilishni o‘z ichiga oladi.
Qonunchilik jarayoni muayyan tartib, tashkillashganlik ifodasi
sifatida mamlakatda qonunchilik hokimiyatini amalga oshirish shakli
hisoblanadi. Qonunning oliyligi, jamiyat hayotidagi ustuvor mavqei
qonunchilik jarayonining ilmiy va amaliy ahamiyatini belgilab
beradi. Zero, qonun yaratish jarayonining mukammal tartibga
solinganligi sifatli va talab darajasidagi qonunning tug‘ilishi uchun
zamin bo‘lib xizmat qiladi.
Qonunchilik jarayonining ta’rifi ikki ma’noga ega: birinchidan,
bu qonun loyihasining parlamentga kiritilishidan boshlab, to u qabul
qilingunga qadar davlat organlari tomonidan ro‘yobga chiqariladigan
vakolatlar bo‘lsa, ikkinchidan, qonunchilik hokimiyatini amalga
oshirishda ishtirok etadigan turli subyektlar o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi protsessual qoidalar ifodasi
(shakli)dir. Qonunchilik jarayonining muhim xususiyati shundaki,
uning mazmunini tashkil etuvchi harakatlar tartibi va ularni amalga
oshirish tartibi konstitutsiyaviy tarzda belgilab qo‘yiladi.
Qonun ijodkorligi jarayoni, an’anaga ko‘ra, ushbu jarayonning
turli bosqichlarida ishtirok etuvchi organlar o‘rtasidagi vakolatlarni
taqsimlash ma’nosida talqin etiladi. Garchand, qonun chiqarish
faoliyatida u yoki bu mustaqil subyektlar ishtirok etsalarda,
qonunchilik jarayoni, asosan, parlamentning qonun yaratish faoliyati
tartibi bo‘lib qolaveradi.
Qonun ijodkorligi jarayoni quyidagi besh bosqichdan iborat:
1) qonunchilik tashabbusi;
2) qonun loyihasini muhokama qilish;
3) qonunni Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinishi;
4) qonunning Senat tomonidan ma’qullanishi;
5) qonunni imzolash va e’lon qilish.
Mazkur bosqichlarga alohida-alohida to‘xtalamiz.
Birinchi bosqich – qonunchilik tashabbusi. Qonunni yaratish
jarayoni, ya’ni qonun chiqaruvchi organ doirasidagi bevosita faoliyat
qonunchilik tashabbusi ro‘yobga chiqishidan boshlanadi.

---

168
Qonunchilik tashabbusi huquqi – Konstitutsiyada belgilangan
vakolatli organlar, tashkilotlar va shaxslar tomonidan muayyan
qonun loyihasini yoki yangi qonun qabul qilish to‘g‘risida,
shuningdek, qonunni o‘zgartirish yohud uni bekor qilish to‘g‘risidagi
taklifni Oliy Majlis e’tiboriga taqdim etilishi va parlament tomonidan
bu masalani belgilangan tartibda ko‘rib chiqish haqida tegishli qaror
qabul qilishdir.
Mamlakatimiz Asosiy qonunida qonun chiqarish jarayonining
alohida bosqichi hisoblanmish qonunchilik tashabbusi huquqi
o‘zining yuridik ifodasini topgan. E’tirof etish lozimki, qonunchilik
tashabbusi Oliy Majlisda emas, balki faqat Qonunchilik palatasida
ro‘yobga chiqariladi.
Qonunchilik tashabbusi huquqiga O‘zbekiston Respublikasining
Prezidenti, o‘z davlat hokimiyatining oliy vakillik organi orqali
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasining deputatlari, O‘zbekiston
Respublikasining Vazirlar Mahkamasi, Konstitutsiyaviy sudi, Oliy
sudi, Oliy xo‘jalik sudi, Bosh prokurori egadirlar. Bu huquqni
qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo‘lgan subyektlar qonun
loyihasini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik
palatasiga kiritish orqali amalga oshiradilar (Konstitutsiyaning 83-
moddasi).
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘zining
qonunchilik tashabbusi huquqidan foydalanib, 2006-yilning 8-
noyabrida Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga «Davlat
boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda
mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini
kuchaytirish to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonun loyihasini kiritdi
1
.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
to‘g‘risidagi qonunning 27-moddasi «Qonunchilik tashabbusi» deb
nomlanib, unda yuqoridagi konstitutsiyaviy norma quyidagi qoida
bilan yanada aniqlashtirilgan: «Davlat daromadlarini kamaytirish
yoki davlat xarajatlarini ko‘paytirish, shuningdek, budjet moddalari
bo‘yicha o‘zgartishlarni nazarda tutuvchi qonunlarning loyihalari
faqat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ijobiy
1
Õàë³ ñ´çè. 2006 éèë, 9 íîÿáðü.

---

169
xulosasi bo‘lgan taqdirda kiritilishi mumkin» (27-moddaning 2-
qismi).
Qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo‘lgan subyektlarning
qonun loyihasini parlamentga kiritishi va uni ko‘rib chiqish tartibi
«O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining
Reglamenti to‘g‘risida»gi qonunda belgilab berilgan. Xususan,
mazkur Reglamentning 12-moddasida quyidagi qoidalar bayon
etilgan:
Qonun loyihasini Qonunchilik palatasiga qonunchilik tashabbusi
huquqiga ega bo‘lgan subyektlar kiritadilar.
Qonun loyihasini Qonunchilik palatasiga kiritishda quyidagilar
taqdim etilishi kerak:
1) qonun loyihasiga uning konsepsiyasi bayon qilingan holdagi
tushuntirish xati;
2) o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi,
shuningdek, qonun loyihasi kiritilishi bilan bog‘liq qonunlarni o‘z
kuchini yo‘qotgan, deb topish to‘g‘risidagi qonun loyihasi;
3) o‘zgartirilishi, qo‘shimchalar kiritilishi, o‘z kuchini yo‘qotgan
deb topilishi yoki qabul qilinishi lozim bo‘lgan qonun osti
hujjatlarining ro‘yxati;
4) moddiy xarajatlarni talab qiladigan qonun loyihalari uchun
moliyaviy-iqtisodiy asoslar;
5) davlat daromadlarini kamaytirish yoki xarajatlarini
ko‘paytirishni, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti
moddalari bo‘yicha o‘zgartirishlarni nazarda tutuvchi qonun
loyihalari yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining xulosasi.
Qonun loyihasi Qonunchilik palatasi tomonidan birinchi o‘qishda
qabul qilinguniga qadar uni kiritgan qonunchilik tashabbusi
huquqining subyekti loyiha matnini o‘zgartirish yoki o‘zi kiritgan
qonun loyihasini qaytarib olish huquqiga ega.
Ikkinchi bosqich – qonun loyihasini muhokama qilish. Qonun
loyihasini muhokama etish qonun yaratish jarayonining muhim
bosqichidir. Bu bosqich qonun chiqaruvchi organga qonun loyihasi
taqdim etilib, u sessiya kun tartibiga kirgach boshlanadi. Qaror
topgan an’anaga ko‘ra, qonun loyihasi ikki xil tarzda muhokama
qilinadi: aksariyat hollarda, umumiy qoidaga binoan, parlament –

---

170
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining
majlislarida muhokama etiladi; mamlakat hayotining o‘ta muhim
masalalarini tartibga solishga qaratilgan qonunlarning loyihalari
esa keng xalq muhokamasiga chiqariladi. Barcha qonun loyihalarini
umumxalq muhokamasiga qo‘yish majburiy qoida emas. Umumxalq
muhokamalari so‘nggi yillarda qonunchilik tajribamizda keng
qo‘llanilayotgan demokratik institutdir.
Qonun loyihasi avval parlament muhokamasiga qo‘yiladimi yoki
umumxalq muhokamasiga kiritiladimi, degan savolga aniq javob
berish mushkul. Chunki parlament ba’zi loyihalarni avval o‘zi
birinchi o‘qishda muhokama etib, lozim topsa, uni umumxalq
muhokamasiga kiritish uchun matbuotda e’lon qilish to‘g‘risida
qaror qabul qiladi. Ba’zan esa parlament loyihani umumxalq
muhokamasiga chiqarib, muhokama yakunlarini aniqlaganidan
keyingina uni o‘z muhokamasidan o‘tkazib, qabul qiladi. Har
qanday holatda ham umumxalq muhokamasidan o‘tgan qonun
loyihasi yana parlament muhokamasidan o‘tadi, aks holda loyiha
qonun sifatida qabul qilinmaydi.
Umumxalq muhokamasi aslida qonun loyihasi yuzasidan xalq
bilan bo‘ladigan bevosita kengashuv, maslahatlashuvdir. Qonun
loyihalarini umumxalq muhokamasiga kiritish xalq ommasi
tajribasini mujassamlashtirish, jamoatchilik fikrini aniqlash va
qonunda xalq manfaatlarini, xohish-irodasini to‘la-to‘kis aks ettirish
imkonini beradi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 9-moddasiga muvofiq, jamiyat
va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga
taqdim etiladi. Bu qoida muhim qonun loyihalariga ham taalluqli.
Umumxalq muhokamasini amalga oshirishning protsessual, tashkiliy
jihatlari «Qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi
to‘g‘risida»gi qonunda o‘z ifodasini topgan. Gap qonun loyihasini
xalq muhokamasiga chiqarish to‘g‘risidagi qarorni kim, qaysi organ
qabul qilishi, bu haqda tashabbus bilan chiqishga kimlar vakolatli
ekanligi xususida bormoqda. Masalan, ushbu qonunga ko‘ra, qonun
loyihasini umumxalq muhokamasiga chiqarish haqidagi taklifni
qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari kiritishi mumkin.
Loyihani bunday muhokamaga chiqarish to‘g‘risidagi qarorni esa
respublika parlamenti qabul qilishga haqli.

---

171
Qonun loyihasini dastlabki tarzda ko‘rib chiqishda fraksiyalar
va deputatlar guruhlari ishtirok etishga haqli. Qonun loyihasini
dastlabki tarzda ko‘rib chiqish natijalari asosida mas’ul qo‘mita
uni Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibiga kiritish yoki qonun
loyihasini kiritgan organga (shaxsga) qaytarish to‘g‘risida
Qonunchilik palatasining Kengashi oldiga masala qo‘yadi» (28-
modda).
Qonun loyihasining asosiy muhokamasi Qonunchilik palatasining
majlislarida amalga oshiriladi. Qonunchilik palatasi qonun
loyihasini, qoida tariqasida, uch o‘qishda ko‘rib chiqadi.
Qonun loyihasini Qonunchilik palatasi majlislarida birinchi
o‘qishda ko‘rib chiqish chog‘ida mazkur qonun loyihasini qabul
qilish zarurati, qonun loyihasining konsepsiyasi, uning O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi,
shuningdek, qonunni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar va
moliyalash manbalari to‘g‘risidagi masala muhokama qilinadi.
Qonunchilik palatasi muhokama natijalari bo‘yicha qonun
loyihasini maromiga yetkazish va keyingi o‘qishda ko‘rib chiqish
uchun palataga kiritish muddatini belgilagan holda uni birinchi
o‘qishda qabul qilish yoki qonun loyihasini rad etish to‘g‘risida
qaror qabul qiladi.
Qonunchilik palatasi muhokamasiga qonun loyihasining muqobil
variantlari kiritilgan taqdirda ular bir vaqtda ko‘rib chiqilishi kerak.
Qonunchilik palatasi deputatlarining qaror qabul qilish uchun talab
qilinadigan eng ko‘p miqdordagi ovozini to‘plagan qonun loyihasi
birinchi o‘qishda qabul qilingan hisoblanadi. Qonun loyihasining
qolgan variantlari Qonunchilik palatasi tomonidan rad etilgan, deb
topiladi.
Mas’ul qo‘mita qonun loyihasini ikkinchi o‘qishga tayyorlash
chog‘ida tushgan takliflarni umumlashtiradi. U asosli deb topgan
takliflar qonun loyihasining matniga kiritiladi.
Qonun loyihasi Qonunchilik palatasida ikkinchi o‘qishda ko‘rib
chiqilayotganida Mas’ul qo‘mita ma’qullagan takliflar ham,
ma’qullamagan takliflar ham muhokama qilinadi. Qonun loyihasi
bo‘yicha ovoz berish moddama-modda o‘tkaziladi.
Qonunchilik palatasi muhokama natijalari bo‘yicha qonun
loyihasini maromiga yetkazish va keyingi o‘qishda ko‘rib chiqish

---

172
uchun palataga kiritish muddatini belgilagan holda uni ikkinchi
o‘qishda qabul qilish yoxud qonun loyihasini rad etish to‘g‘risida
qaror qabul qiladi.
Uchinchi o‘qishda qonun loyihasi muhokama qilinmasdan
yaxlitligicha ovozga qo‘yiladi.
Uchinchi bosqich – qonunni qabul qilish. Qonunchilik
jarayonining yana bir muhim bosqichi – qonun loyihasini tasdiqlash,
qonunni qabul qilish bosqichidir. Bu bosqichning ahamiyati va
mas’uliyati shundaki, bunda qonun loyihasiga rasmiy yuridik kuch
baxsh etiladi, u qonunga aylanadi. O‘zbekiston Respublikasining
qonunlari ikki yo‘l bilan qabul qilinadi:
– birinchisi , qonunning O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinishi va Senat
tomonidan ma’qullanishi;
– ikkinchisi, qonunni umumxalq ovoz berishi (referendum)
yo‘li bilan qabul qilish.
Qonun ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi. Qonun loyihasiga
ovoz berish uch xil shaklda amalga oshiriladi:
1) moddama-modda;
2) bo‘lim yoki bob bo‘yicha alohida-alohida;
3) loyiha to‘lig‘icha ovozga qo‘yiladi.
Har bir qonunni qabul qilish chog‘ida ovoz berish tartibi Oliy
Majlis palatalari tomonidan alohida belgilanadi. Qonunlarni qabul
qilishning, ovoz berishning umumiy qoidalari O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida va Oliy Majlis palatalarining
amaldagi Reglamentlarida belgilab berilgan. Qonun Qonunchilik
palatasi tomonidan palata deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik
(yarmidan ortiq) ovozi bilan qabul qilinadi. O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, konstitutsiyaviy qonunni qabul
qilish, ularga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi
qonunlarni qabul qilish uchun Qonunchilik palatasi deputatlari
umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi
talab qilinadi.
Qonunchilik palatasi to‘liq yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjat
qabul qila olishi uchun deputatlarning muayyan qismi majlisda
hozir bo‘lishi va ovoz berishda ishtirok etishi talab qilinadi. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek, qonunlar «Qonunchilik palatasi deputatlari

---

173
umumiy sonining ko‘pchilik ovozi bilan» qabul qilinadi. Bu yerda
mana shu «ko‘pchilik ovoz» degan iboraga aniqlik kiritish lozim.
Zero, parlamentarizm tajribasida bu borada aniq mezonlar mavjud.
Jumladan, «nisbiy ko‘pchilik», «oddiy ko‘pchilik», «mutlaq
ko‘pchilik» va «malakali ko‘pchilik» tushunchalari qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalarida ovoz
berish demokratik tarzda amalga oshiriladi. Avvalo, har bir deputat
yoki senator shaxsan o‘zi ovoz berish huquqiga ega. Chunki ovoz
berish deputatning yoki senatorning o‘z fikrini, u yoki bu masalaga
shaxsiy munosabatini bildirishi, irodasini ifoda etishidir. Parlament
a’zosi ovoz berish uchun boshqa hamkasbini vakil qilishi mumkin
emas.
Parlamentning har ikki palatasida ovoz berish tartibi ularning
reglamentlarida belgilab qo‘yilgan.
Unga asosan O‘zbekiston xalq deputatlarining kamida beshdan
bir qismi talabiga muvofiq sessiyada elektron tarmoqdan foydalangan
holda yoxud deputatlar (senatorlar)ning nomlari yozilgan byulleten-
larni topshirish yo‘li bilan nomma-nom ovoz berish o‘tkaziladi.
Byulletenlarda «yoqlayman», «qarshiman» yoki «betarafman» degan
so‘zlar bo‘ladi. Deputat yoki senator byulletendagi ana shu
so‘zlardan birini qoldirib, qolganlarini o‘chirishi kerak. Ovozlarni
hisoblab chiqish paytida yuqorida ko‘rsatilgan so‘zlarning bittadan
ortig‘i qoldirilgan yoki har uchala so‘z o‘chirib tashlangan, yo
bo‘lmasa ko‘zda tutilmagan qaror varianti yozib qo‘yilgan
byulletenlar haqiqiy emas, deb topiladi.
Qonunlar umumxalq ovoz berishi (referendum) orqali ham qabul
qilinadi.
Qonunchilik palatasi qabul qilgan qonun o‘n kun ichida Senatga
ko‘rib chiqish uchun yuboriladi. Senatga qonun bilan birga qonun
loyihasini Qonunchilik palatasiga kiritish chog‘ida taqdim etilgan
hujjatlar ham yuboriladi.
To‘rtinchi bosqich – qonunning Senat tomonidan ma’qullanishi.
Qonunchilik palatasi to‘g‘risidagi qonunning 29-moddasida qabul
qilingan qonun Senatga yuborilganidan so‘ng amalga oshiriladigan
harakatlar belgilangan. Senat qonunni ma’qullash yoki rad etish
to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Senat rad etgan qonun Qonunchilik
palatasiga qaytariladi.

---

174
Agar Qonunchilik palatasi deputatlar umumiy sonining uchdan
ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi bilan qonunni yana ma’qullasa,
qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul
qilingan hisoblanadi hamda Qonunchilik palatasi tomonidan
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga imzolash va e’lon qilish
uchun yuboriladi.
Basharti Senat quyi palata qabul qilgan qonunni ma’qullamay,
rad etsa, parlament palatalari o‘rtasida kelishuv komissiyasi tuziladi.
Senat rad etgan qonun yuzasidan Qonunchilik palatasi va Senat
yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun Qonunchilik
palatasi deputatlari va Senat a’zolari orasidan teng asosda kelishuv
komissiyasi tuzishi mumkin.
Qonunchilik palatasida kelishuv komissiyasi tuzish to‘g‘risidagi
tashabbus Qonunchilik palatasining Spikeridan, shuningdek,
fraksiyalar va deputatlar guruhlaridan chiqishi mumkin. Kelishuv
komissiyasi tarkibiga nomzodlar yuzasidan Qonunchilik palatasining
Spikeri va Senat Raisi o‘zaro maslahatlashib oladilar. Ushbu
komissiyaning Qonunchilik palatasidan ko‘rsatilgan tarkibi uning
majlisida tasdiqlanadi. Kelishuv komissiyasining har bir palatadan
saylangan a’zolari o‘z tarkibidan ko‘pchilik ovoz bilan komissiyaning
hamraislarini saylaydilar.
Komissiya, qonunning yagona matnini ishlab chiqish maqsadida,
Senatning har bir e’tirozini alohida-alohida ko‘rib chiqadi. Kelishuv
komissiyasining qarorlari kelishuv komissiyasi tarkibiga kirgan
Qonunchilik palatasi deputatlari va senatorlarning alohida-alohida
ovoz berishi orqali qabul qilinadi. Qaror, agar komissiyaning har
bir palatadan saylangan a’zolarining ko‘pchiligi uni yoqlab ovoz
bergan bo‘lsa, qabul qilingan hisoblanadi. Kelishuv komissiyasi
o‘z ishining natijalari yuzasidan kelishmovchiliklarni bartaraf etish
xususidagi takliflarni o‘z ichiga olgan xulosa qabul qiladi. Xulosaga
qonunga doir o‘zgartishlar va qo‘shimchalar loyihasining matni
ilova qilinadi. Xulosa Qonunchilik palatasi va Senatdan saylangan
kelishuv komissiyasining hamraislari tomonidan imzolanib,
tegishlicha Qonunchilik palatasi va Senatga topshiriladi.
Basharti, Qonunchilik palatasi Senat rad etgan qonunni palata
deputatlari umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik
ovozi bilan yana ma’qullasa, qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy

---

175
Majlisi tomonidan qabul qilingan hisoblanadi hamda imzolash va
e’lon qilish uchun O‘zbekiston Respublikasining Prezidentiga
yuboriladi.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qaytargan qonunni
qayta ko‘rib chiqishda Qonunchilik palatasi quyidagi qarorlardan
birini qabul qiladi:
– qonunni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
mulohazalari va takliflarini inobatga olgan holda qabul qilish;
– qonunni bundan buyon ko‘rib chiqmaslik;
– qonunni avvalgi qabul qilingan tahririda ma’qullash.
Bordi-yu, qonun avval qabul qilingan tahrirda Qonunchilik
palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan
iborat ko‘pchilik ovozi bilan ma’qullansa, Senatga ma’qullash uchun
yuboriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining, konstitutsiyaviy
qonunining, ularga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish
to‘g‘risidagi qonunlarning loyihalarini qabul qilish uchun
Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining uchdan ikki
qismidan iborat ko‘pchilik ovozi talab qilinadi. Qonunchilik palatasi
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi qonun loyihasini tegishli taklif
kiritilganidan keyin olti oy ichida uning keng muhokamasini
inobatga olgan holda ko‘rib chiqishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qaytargan qonun qayta
ko‘rib chiqish uchun bevosita Qonunchilik palatasiga yuboriladi.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qaytargan va Qonunchilik
palatasi qayta ko‘rib chiqishda ilgari qabul qilingan tahrirda
ma’qullagan qonun belgilangan tartibda Senatga yuboriladi. Mas’ul
qo‘mita ushbu qonun yuzasidan xulosa beradi. Mas’ul qo‘mitaning
xulosasi olinganidan keyin qonunni Senatda qayta ko‘rib chiqish
to‘g‘risidagi masala belgilangan tartibda Senat majlisining kun tartibi
loyihasiga kiritiladi. Senat qayta ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha
qonunni ma’qullash yoki rad etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.
Senat tomonidan qayta ko‘rib chiqishda senatorlar umumiy
sonining uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi bilan
ma’qullangan qonun imzolash va e’lon qilish uchun belgilangan
tartibda Senat qarori bilan birga O‘zbekiston Respublikasining
Prezidentiga yuboriladi.

---

176
Senatning qayta ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha qonunni
ma’qullash yoki rad etish to‘g‘risidagi qarori mazkur qaror qabul
qilingan kundan e’tiboran o‘n kun ichida Qonunchilik palatasiga
yuboriladi. Agar Senat rad etgan yoki O‘zbekiston Respublikasining
Prezidenti qaytargan qonun Qonunchilik palatasida qayta ko‘rib
chiqilganida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki
Senatning e’tirozlarini hisobga olgan holda yangi tahrirda qabul
qilinsa, ushbu qonunni Senat yangidan qabul qilingan qonun sifatida
belgilangan tartibda ko‘rib chiqadi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini, konstitutsiyaviy
qonunni, ularga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi
qonunlarni ma’qullash uchun senatorlar umumiy sonining uchdan
ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi talab qilinadi.
Beshinchi bosqich – qonunni imzolash va e’lon qilish. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilgan yangi qo‘shimcha va
o‘zgartishlar mazmuniga ko‘ra, qonun ijodkorligining yakuniy
bosqichi o‘ziga xos protsessual qoidalar bilan Asosiy qonunning
84-moddasida bayon etilgan. Unga ko‘ra, qonun Qonunchilik
palatasi tomonidan qabul qilinib, Senat tomonidan ma’qullanib,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangach va
qonunda belgilangan tartibda rasmiy nashrlarda e’lon qilingach,
yuridik kuchga ega bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
tomonidan qabul qilingan qonun qabul qilingan kunidan e’tiboran
o‘n kundan kechiktirmay O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Senatiga yuboriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati ma’qullagan
qonun imzolash va e’lon qilish uchun O‘zbekiston Respublikasining
Prezidentiga o‘n kun ichida yuboriladi. O‘zbekiston
Respublikasining Prezidenti tomonidan qonun 30 kun ichida
imzolanadi va e’lon qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati rad etgan qonun
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga
qaytariladi.
Agar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati rad etgan
qonunni qayta ko‘rib chiqishda Qonunchilik palatasi deputatlar
umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi

---

177
bilan qonunni yana ma’qullasa, qonun O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan hisoblanadi hamda imzolash
va e’lon qilish uchun O‘zbekiston Respublikasining Prezidentiga
Qonunchilik palatasi tomonidan yuboriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati rad etgan qonun
yuzasidan Qonunchilik palatasi va Senat yuzaga kelgan
kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun Qonunchilik palatasi
deputatlari va Senat a’zolari orasidan tenglik asosida kelishuv
komissiyasini tuzishi mumkin. Palatalar kelishuv komissiyasi
takliflarini qabul qilganida qonun odatdagi tartibda ko‘rib chiqilishi
kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qonunni o‘z e’tirozlari
bilan O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga qaytarishga haqli.
Agar qonun avvalgi qabul qilingan tahririda tegishincha O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va
Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan
iborat ko‘pchilik ovozi bilan ma’qullansa, u O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan 14 kun ichida imzolanishi va
e’lon qilinishi kerak bo‘ladi.
Qonunlarning va boshqa normativ huquqiy hujjatlarning
matbuotda e’lon qilinishi ularni qo‘llashning majburiy shartidir.
Konstitutsiya 93-moddasining 17-bandida ta’kidlanishicha,
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston
Respublikasining qonunlarini imzolaydi va e’lon qiladi. O‘zbekiston
qonunlari imzolanganidan keyin uzog‘i bilan bir hafta ichida rasman
e’lon qilinadi. Agar hujjatning o‘zida boshqa qoida belgilanmagan
bo‘lsa, rasmiy e’lon qilinganidan so‘ng o‘n kun o‘tgach, butun
O‘zbekiston hududida bir vaqtning o‘zida kuchga kiradi.
Qonunlarning to‘liq matni «O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining axborotnomasi», «Xalq so‘zi», «Íàðîäíîå ñëîâî»
gazetalarida chop etiladi. Mazkur nashrlar qonunning birinchi
rasman e’lon qilinishi hisoblanadi. Matbuotda e’lon qilingan qonun
(agar uni kuchga kiritish to‘g‘risidagi qarorda boshqacha muddat
nazarda tutilmagan bo‘lsa) shu vaqtdan boshlab yuridik kuchga
ega bo‘ladi, ya’ni o‘zining amaliy «hayotini» boshlaydi.

---

178
4-§. Normativ-huquqiy hujjatlarning vaqt, hudud va shaxslarga
nisbatan amal qilishi
Normativ-huquqiy hujjatlarni hayotga samarali tatbiq etishning
muhim sharti – ularning amal qilish doirasini aniq belgilab olishdir.
Normativ hujjatlarning harakatlanishi – ularda nazarda tutilgan
yuridik oqibatlarning yuzaga chiqishidir. Normativ-huquqiy
hujjatlarning harakatlanish ko‘lamlari amaliyot uchun bevosita
ahamiyat kasb etadi. Bu masala quyidagi to‘rt yo‘nalishni qamrab
oladi:
– mazkur hujjat qanday ijtimoiy munosabatlarga tatbiq etiladi
(harakatlanish mavzusi);
– normativ hujjat qachondan boshlab va qaysi vaqtgacha amal
qiladi (vaqt bo‘yicha harakatlanishi);
– u qaysi hududga o‘z ta’sirini o‘tkazadi (hududda, makonda
harakatlanishi);
– normativ hujjat kimlarga taalluqli (shaxslarga nisbatan amal
qilishi).
1. Hujjatning harakatlanish mavzusi. Normativ-huquqiy hujjatlar
turli mazmundagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Masalan,
ma’muriy qonunchilik sohasidagi normativ hujjatlar davlat
boshqaruvi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi; fuqaroviy
qonunchilik hujjatlari mulkiy va mulkiy bo‘lmagan shaxsiy
munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Bu sohalarga oid
hujjatlarning hech biri o‘zgasining mavzusiga, ko‘lamiga oid
munosabatlarni tartibga sola olmaydi.
Huquqiy tartibga solish mavzusini irodaviy ijtimoiy munosabatlar
tashkil etadi. Bu hol huquqiy hujjatlarning inson irodasi ishtirok
etmaydigan hodisa yoki boshqa vaziyatlarga ta’sir etishini istisno
qiladi. Bunday holatlar faqat yuridik faktlar sifatida maydonga
chiqishi mumkin. Ya’ni, qonun bu faktlar tufayli kelib chiqadigan
yuridik oqibatlarni belgilay oladi, ammo ularning mazmuniga, ichki
harakatlanishiga ta’sir eta olmaydi.
Shunday qilib, normativ-huquqiy hujjatlar muayyan turdagi va
mazmundagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
2. Normativ hujjatlarning vaqt bo‘yicha amalda bo‘lishi qonun
yoki boshqa huquqiy hujjatning yuridik kuchga kirish va uni
yo‘qotish vaqtini anglatadi. Har bir davlatda qonun va boshqa

---

179
normativ hujjatlarning matbuotda e’lon qilinishi va kuchga kirishi
tartibi to‘g‘risidagi normalar amal qiladi.
O‘zbekistonda qonunlarni matbuotda e’lon qilish va yuridik
kuchga kiritish tartibi maxsus qonun hujjatlari bilan belgilangan.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati
respublika organlarining huquqiy hujjatlari qabul qilinganidan
(imzolanganidan) so‘ng o‘n kundan kechiktirmasdan o‘zbek, rus
va qoraqalpoq tillarida nashr etiladi, ayni vaqtda radio va televidenie
orqali e’lon qilinishi ham mumkin. Qonunlar O‘zbekiston
Prezidentining imzosi bilan e’lon qilinadi.
Qonunlar, Oliy Majlis palatalarining boshqa qarorlari
«Axborotnoma»da nashr etilgandan so‘ng 10 kun o‘tgach, butun
respublika hududida kuchga kiradi. Xuddi mana shu hujjatlar rasmiy
matbuot organlari («Xalq so‘zi», «Íàðîäíîå ñëîâî», «Yerkin
Qaraqalpaqstan» va «Âåñòè Êàðàêàëïàêñòàíà» gazetalari)da bosilib
chiqqanidan keyin 10 kun o‘tgach yuridik kuchga kiradi. Normativ
mazmunga ega bo‘lmagan hujjatlar ular qabul qilinib, matbuotda
e’lon qilingan kundan boshlab kuchga kiradi. Albatta, bu umumiy
qoidadir. Biroq qonun chiqaruvchi idora vaziyatga qarab boshqa
muddatlarni belgilashi ham mumkin.
Agar muayyan qonunni kuchga kiritish tartibi to‘g‘risidagi
qarorda boshqacha muddatlar belgilangan bo‘lsa, qonun nashr
etilgach, yuqoridagi muddatda emas, balki parlament qarorida
ko‘rsatilgan muddatda kuchga kiradi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasining Jinoyat kodeksi va Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeksi 1994-yil 24-sentabrda qabul qilinib, 1995-yil
1-apreldan boshlab kuchga kiritilgan; O‘zbekiston Respublikasining
Soliq kodeksi 1997-yil 24-aprelda qabul qilinib, 1998-yil 1-
yanvardan e’tiboran kuchga kiritilgan; Respublikaning Bojxona
kodeksi 1997-yil 26-dekabrda qabul qilinib, 1998-yil 1-martdan
kuchga kiritilgan.
Odatda, kodekslar va boshqa katta qonunlar qabul qilingandan
to kuchga kirguncha bir necha oy vaqt o‘tadi. Bunday muddat
belgilanishiga sabab tegishli ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitni vujudga
keltirish, tashkiliy-tayyorgarchilik ishlarini amalga oshirish uchun
vaqt-imkoniyat zarur bo‘lishidir. Bu davr ichida qonunni hayotga
joriy etish mexanizmi tarkibiga kiruvchi qonunosti hujjatlar (farmon,

---

180
hukumat qarori, nizom va yo‘riqnomalar) ishlab chiqilib, qabul
qilinadi. Zarur bo‘lsa, tashkiliy-institutsional tuzilmalar tizimi
vujudga keltiriladi va hokazo.
Ba’zi normativ-huquqiy hujjatlar matbuotda e’lon qilingan
kundan boshlab kuchga kiradi. Bu haqda tegishli ko‘rsatma qonunni
kuchga kiritish tartibi to‘g‘risidagi qarorda nazarda tutilgan bo‘ladi.
Amaliyotda qonun hujjatlarini bosqichma-bosqich qabul qilib,
shu zayilda kuchga kiritish hollari ham uchrab turadi. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining birinchi qismi
1995-yil 25-dekabrda qabul qilindi, Fuqarolik kodeksining ikkinchi
qismi esa 1996-yil 29-avgustda qabul qilinib, har ikkala qism 1997-
yil 1-martdan boshlab kuchga kirdi.
Prezident farmonlarida ularni kuchga kiritishning turli shakllari
qo‘llaniladi. Masalan, farmonlar matnida shunday qoidalar
uchraydi: «Farmon imzolangan vaqtdan kuchga kiritilsin», «Farmon
matbuotda e’lon qilingan kundan boshlab kuchga kiritilsin»,
«Farmon qabul qilingan vaqtdan boshlab kuchga kiritilsin». Kuchga
kiritishning bunday shakllari boshqa turdagi normativ-huquqiy
hujjatlarga ham xosdir.
Referendumda qabul qilingan qonunni e’lon qilish va kuchga
kiritish tartibi «Referendum to‘g‘risida»gi qonunda belgilangan.
«Referendum natijalarini referendum o‘tkazuvchi Markaziy
Komissiya ovoz berish tugaganidan keyin o‘n kundan kechiktirmay
ommaviy axborot vositalari orqali O‘zbekiston Respublikasining
aholisiga ma’lum qiladi. Referendum o‘tkazuvchi Markaziy
Komissiyaning qarorlari ustidan bu qarorlar qabul qilingan kundan
boshlab bir hafta ichida O‘zbekiston Respublikasining Oliy Sudiga
shikoyat qilinishi mumkin».
Normativ hujjatlarning kuchga kirish va amalda bo‘lish vaqtini
aniq belgilash muhim ahamiyatga ega. Chunki ular belgilangan
vaqtdan boshlab so‘zsiz bajarilishi lozim. Bu qonun ustuvorligi
prinsipini hayotga joriy etish bilan bog‘liq. Qonun orqaga qaytish
kuchiga ega emas, degan talab qonun chiqarilgunga qadar vujudga
kelgan hamda mavjud bo‘lgan harakat va munosabatlarga tatbiq
etilmaydi, degan ma’noni anglatadi. Biroq bu umumiy yuridik
aksiomadan ikki holatda istisno bor: birinchisi, agar qonun yoki
normativ aktning o‘zida, ularning orqaga qaytish kuchi ko‘rsatilgan

---

181
bo‘lsa; ikkinchisi, agar qonunda qilingan xatti-harakat uchun jazo
qo‘llash to‘xtatilgan bo‘lsa yoki jazoni yengillashtirish ko‘zda tutilgan
bo‘lsa qonun orqaga qaytish kuchiga ega.
Qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar quyidagi uch asosga
ko‘ra o‘z amal qilishini to‘xtatadi:
a) normativ hujjatning amal qilishi belgilab qo‘yilgan muddat
tugagan bo‘lsa;
b) davlat vakolatli organining normativ hujjatni bekor qilish
to‘g‘risida qarori bo‘lsa yoki eskisining o‘rniga kelayotgan yangi
qabul qilingan normativ hujjatda bu haqda ko‘rsatilgan bo‘lsa;
d) ilgari amalda bo‘lgan normativ hujjatni almashtiruvchi yangi
normativ hujjat qabul qilinsa.
Odatda, eskirgan normativ hujjatni bekor qilish yoki kuchini
yo‘qotgan deb topish haqida maxsus qaror qabul qilinadi.
3. Normativ hujjatlarning hududda, makonda harakatlanishi.
Davlat suvereniteti tamoyiliga binoan normativ-huquqiy hujjatlar
davlatning butun hududida harakatda bo‘ladi. Davlat hududiga
quyidagilar kiradi – yer maydoni, yer osti, ichki va hududiy suvlar,
yer va suv hududi ustidagi havo makoni, elchixonalarning, harbiy
kemalar, parvoz etuvchi kemalar (apparatlar) hamda ochiq dengizda
suzuvchi kemalarning hududlari. Normativ hujjatlar amal
qilinishining hududiy ko‘lamlari davlat yurisdiksiyasi bilan
chambarchas bog‘liq. Ba’zan xorijiy mamlakat qonunchiligi
muayyan davlat hududida amal qilishi mumkin. Biroq buning uchun
bu ikki davlat o‘rtasida ular qonun hujjatlarining o‘zaro bir-birining
hududida amal qilishi haqida shartnoma bo‘lishi shart.
Xalqaro shartnomalar normativ hujjatlarning eksterritorial
harakatini ham nazarda tutishi mumkin. Ya’ni, bir davlatning
qonunlari o‘z hududidan tashqarida ham amal qiladi (bir davlat
qonunlarining boshqa davlat hududida bo‘lgan o‘z fuqarolari va
tashkilotlariga nisbatan qo‘llanilishi). Federativ davlatlarda federal
qonunlar butun ittifoq hududida, federatsiya subyektlarining
qonunlari esa ularning o‘z hududlaridagina harakatlanadi.
Ko‘pchilik davlatlarning qonunchiligida kollizion me’yorlar
mavjud. Bular nizoli vaziyat vujudga kelganda qo‘llaniladi. Masalan,
teng kuchli huquqiy hujjatlar to‘qnashib qolganda, shuningdek,
turli davrda chiqarilgan hujjatlar yoki har xil hajmdagi hujjatlar

---

182
yoxud turli idoralar tomonidan o‘rnatilgan hujjatlar o‘zaro zid kelib
qolganda kollizion normalar ishga solinadi. Davlatning turli
ma’muriy-hududiy bo‘laklari uchun chiqarilgan hujjatlar o‘rtasida
ham o‘zaro qarama-qarshilik kelib chiqishi mumkin. Aksariyat
hollarda bunday nizolar sud orqali hal etiladi.
4. Normativ hujjatlarning shaxslarga nisbatan harakatda bo‘lishi.
Huquqiy qoidalarning vazifasi ular tatbiq etilishi lozim bo‘lgan
munosabatlarni, tashkilotlarni va kishilar doirasini aniqlab berishdan
iborat. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va boshqa huquqiy
hujjatlari mamlakatning barcha fuqarolariga, davlat idoralariga,
siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari va diniy tashkilotlarga
nisbatan amalda bo‘ladi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi, qonunlar va
boshqa normativ hujjatlari mamlakatda yashovchi, vaqtincha kelib-
ketuvchi ajnabiy fuqarolarga ham tatbiq etiladi. Tartibga solinishi
lozim bo‘lgan munosabatlar va xorijiy davlatlar bilan tuziladigan
shartnomalarning mazmuniga qarab, yuqorida ko‘rsatilgan umumiy
qoidalardan ayrim istisnolar mavjud. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasida yashaydigan chet el fuqarolari sudga majburiy
tartibda ko‘rsatma berish uchun keltirilgan bo‘lsa, ammo u
diplomatik immunitet (daxlsizlik) huquqidan foydalanadigan bo‘lsa,
bunday shaxslarning xatti-harakatlari diplomatik vositalar bilan hal
qilinadi. O‘zbekistonning ayrim qonun normalari xorijiy davlat
fuqarolariga qo‘llanilmaydi. Masalan, ular bizda saylov huquqiga
ega emaslar; qurolli kuchlar safida xizmat qilishi va huquqni
muhofaza etuvchi davlat idoralarida ishlashi mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasining qonunlari bizning chet davlatlarda
turgan (doimiy ishlovchi, turist, xizmat safarida bo‘lgan)
fuqarolarimizga nisbatan ham qo‘llaniladi. Masalan, chet elda
jinoyat sodir etgan O‘zbekiston fuqarosi xorijiy qonunchilik bilan
javobgar bo‘lishidan tashqari, O‘zbekiston Jinoyat kodeksi bilan
ham javobgar qilinadi.
5-§. Normativ-huquqiy hujjatlarni tizimlashtirish
Jo‘shqin qonunchilik va huquq ijodkorlik faoliyati natijasida
mamlakatda katta hajmdagi normativ-huquqiy hujjatlar majmui
hosil bo‘ladi. Ularni qamrab olish, o‘rganish va qo‘llash uchun
normativ hujjatlarni batartiblashtirish, guruhlashtirish, ya’ni

---

183
tizimlashtirish zaruriyati tug‘iladi. Tizimlashtirishning maqsadi
huquqiy hujjatlarni tartibga solish, bir tizimga keltirish, ularni
foydalanish uchun qulay qilib (muayyan bo‘lim, ruknlar asosida
tasniflab) joylashtirishdan iborat.
Normativ-huquqiy hujjatlarni tizimlashtirish – amaldagi
qonunchilik hujjatlarini batartiblashtirishga, tizimlashtirishga
qaratilgan maxsus faoliyatdir.
Huquqiy adabiyotda tizimlashtirishning quyidagi ikki an’anaviy
turi – kodekslashtirish va inkorporatsiya haqida gapiriladi.
Kodekslashtirish – qonunchilik hujjatlarini tizimlashtirishning
eng yuqori shaklidir. Mazkur amal tufayli qonunchilik tarmog‘idan
muhim huquqiy normalarni mantiqiy birlashtiruvchi majmuiy hujjat
(kodeks) vujudga keltiriladi. Kodekslashtirishda normativ-huquqiy
hujjatlar shunchaki, oddiygina to‘plab birlashtirilmaydi, balki
huquqiy tizimning umumiy prinsiplaridan kelib chiqib, tarmoqdagi
barcha normativ material ichki mutanosib bir butun va ilmiy
tizimlashtirilgan yagona hujjat ko‘rinishida bayon etiladi.
Kodekslashtirish – amaldagi qonunchilik normalarini chuqur
va har tomonlama qayta ishlash hamda lozim bo‘lsa, unga jiddiy
o‘zgartishlar kiritish orqali yangi, majmuiy, tizimlashtirilgan
normativ-huquqiy hujjat yaratishdir. Kodekslashtirishning muhim
xususiyati va inkorporatsiyadan farqi shundaki, u faqat huquq ijod
etuvchi idora tomonidan amalga oshiriladi. Shu jihatdan u huquq
ijodkorligining bir turi hisoblanadi.
Kodekslashtirishda normativ aktning mazmuni o‘zgaradi, ya’ni
eskirgan huquqiy norma bekor qilinadi, yangisi yaratiladi; ko‘pchilik
normalar qayta bayon qilinadi; normalar o‘rtasidan qarama-
qarshiliklar, takrorlashlar hamda huquqdagi kamchiliklar bartaraf
etiladi.
Kodeks – muayyan huquq (qonunchilik) sohasidagi ustuvor
normalarni ifoda etuvchi, mujassamlashtiruvchi qonundir. U katta
miqdordagi turli xil normalarni qamrab olsa ham ichki muvofiqlikka
ega bo‘lgan yagona bir butun hujjatdir. Uning tarkibiy qismlari
(normalar, institutlar) o‘zaro uzviy aloqador bo‘lib, muayyan tizim
tarzida joylashtiriladi. An’anaga ko‘ra, qonunchilik sohalarida
uyg‘unlashtiruvchi va boshqaruvchi faol markaz rolini tegishli
kodekslar o‘ynaydi. Kodeks oddiy qonundan o‘zining

---

184
mukammalligi, sayqal topganligi, barqarorligi bilan farq qiladi. Agar
muayyan qonunchilik sohasida bir vaqtning o‘zida kodeks va bir
necha qonun hujjatlari mavjud bo‘lsa, ular ichida kodeks yuridik
kuchi hamda tartibga solish imkoniyati jihatidan ustunlik qiladi.
Kodekslar ichki mantig‘ining pishiqligi, normalarining o‘zaro
muvofiqlashtirilganligi bilan ajralib turadi. Kodekslashtirilgan
hujjatlar o‘zining huquqiy tartibga soluvchi ta’sir kuchini va
ahamiyatini uzoq muddat davomida saqlab qoladi.
Kodeksdan tashqari kodekslashtirilgan hujjatlarning ustav va
nizom shakllari mavjud. Ular o‘z mazmuni va vazifasiga binoan
bir-biridan farq qiladi.
Ustav – boshqaruvning u yoki bu sohasidagi muayyan idora,
vazirlik va tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi normalarni o‘zida
aks ettiruvchi kodekslashtirilgan hujjatdir. Masalan, temir yo‘l
transporti Ustavi; Qurolli Kuchlarning intizomiy ustavi va hokazo.
Nizom – muayyan davlat tuzilmalarining (jamoat
birlashmalarining) tashkil etilish tartibini, tuzilishi, vazifasi,
funksiyalari va vakolatlarini belgilovchi majmuiy kodekslashtirilgan
hujjat.
Nizom – kodekslashtirilgan hujjatning eng keng tarqalgan turi.
U muayyan huquq ijodkorlik organi yoki vakolatli mansabdor shaxs
tomonidan tasdiqlanadi. Eng ahamiyatli sohalarga tegishli va yuridik
kuchi yuqoriroq bo‘lgan nizomlar respublika Prezidenti, Oliy Majlisi
va Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Masalan,
«O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni to‘g‘risidagi nizom»
mamlakat Prezidenti tomonidan, «Uy egalarining o‘zini o‘zi
boshqarish jamoat organlari – Uy-joy egalari Kengashlari
to‘g‘risidagi Nizom» Vazirlar Mahkamasi qarori bilan tasdiqlangan
va hokazo.
Inkorporatsiya – tizimlashtirishning bir turi bo‘lib, bunda
qonunlar, farmonlar, hukumat qarorlari, farmoyishlar va boshqa
normativ-huquqiy hujjatlarning mazmuniga hech qanday o‘zgarish
kiritilmasdan alfavit, xronologik, mavzu bo‘yicha va boshqa tarzda
tizimga solib nashr etiladi.
Qonunlarni inkorporatsiya qilish orqali tizimlashtirish deyarli
barcha davlatlarda amalga oshiriladi. Ular ko‘p jildli qilib nashr
etilib, qonunlarning chiqarilgan vaqtiga qarab (xronologik), alfavit

---

185
tartibida va boshqa sifat hamda belgilariga qarab joylashtiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining Adliya vazirligi Mustaqillikning
dastlabki kunlaridan boshlab chiqarilgan qonunlarni «O‘zbekiston
Respublikasining yangi qonunlari» degan ko‘p jildli xronologik
to‘plam sifatida nashr etib kelmoqda.
Inkorporatsiyaning uch turi mavjud:
a) rasmiy inkorporatsiya – qonunchilik hujjatlarini ularni
chiqargan organlar tomonidan to‘plam va majmua shaklida
tizimlashtirish;
b) norasmiy inkorporatsiya – bunda tizimlashtirilgan to‘plamlar
tuzish unga maxsus vakolati bo‘lmagan idora va tashkilotlar
tomonidan amalga oshiriladi (masalan, yuridik nashriyotlar
tomonidan yoki ilmiy-tadqiqot muassasalari tomonidan
tizimlashtirish);
d) ofitsioz inkorporatsiya – qonunchilik hujjatlarining ularni
tizimlashtirish vakolatiga ega bo‘lgan idoralar tomonidan to‘plam
yo majmua qilib chiqarilishi (odatda, bunday tizimlashtirish Adliya
vazirligi tomonidan amalga oshiriladi).
Qonunlar majmuini tuzish, qonunlar va boshqa muhim
normativ-huquqiy hujjatlarni to‘plab, qat’iy tartib asosida mavzuli
(predmetli) tizimlash inkorporatsiyaning eng yuqori ko‘rinishidir.
Konstitutsiya asosida mamlakat qonunlari majmuini tayyorlash
va chop etish qonunlar mazmunini aholiga yetkazish, fuqarolarning
huquq va erkinliklarini qo‘riqlashni kuchaytirish, davlat va jamiyat
hayoti huquqiy negizini mustahkamlashga, ommaning huquqiy
madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.
Normativ-huquqiy hujjatlarni jamlash (konsolidatsiya qilish) usuli
qonunchilikni tizimlashtirishga yaqin turadi. Qonunchilikni jamlash
normativ-huquqiy hujjatlarni tizimlashtirishdan oldin, dastlabki
bosqich sifatida maydonga chiqadi. Bunda u yoki bu masalaga oid
huquqiy hujjatlar to‘planadi, birlashtiriladi hamda umumlashtiriladi.

---

186
XIII BOB. HUQUQ SHAKLI (MANBAYI)
1-§. Huquq shakli (manbayi) tushunchasi
Huquqning manbayi deganda, umumiy ma’noda huquqning
ifoda etilish shakli tushuniladi. Huquqshunoslikda «huquq shakli»
va «huquq manbayi» kabi o‘xshash tushunchalar mavjud bo‘lib,
ularning har biri o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ushbu
tushunchalarning o‘zaro nisbati xususida bahs yuritar ekanmiz,
avvalambor, ularning etimologiyasiga e’tibor qaratish hamda o‘zaro
aloqadorligi va farqini aniqlab olish lozim. Yuridik adabiyotda ba’zan
huquq shakli va manbayi sinonim tushunchalar sifatida talqin etilsa,
boshqa hollarda mazkur tushunchalar bir-biridan keskin farq qilishi
bayon etiladi.
Huquq shakli – davlat bilan huquq o‘rtasidagi bog‘liqlikni
ifodalaydi. Unda huquqning tashqi ifodalanishi tushuniladi.
Huquq manbayi deyilganda, huquq normasining paydo bo‘lishi
va harakatda bo‘lishiga imkon beruvchi zamin (rezervuar)
tushuniladi.
Taniqli rus huquqshunosi G.F. Shershenovich shunday deydi:
«Huquq shakli – bu ma’lum ma’noda huquqni o‘zida aks ettiruvchi,
huquqning oldingi vaqtda chiqarilgan manbayi, ya’ni asosi», deb
ta’riflagan.
Huquq tushunchasida maxsus huquqiy mazmunnigina emas,
balki uni mavjud bo‘lishining ichki shaklini ham tushunmoq lozim.
Agar huquqning mazmuni bo‘lib, umumiy yurish-turish qoidalari
yig‘indisi tushunilsa, uning ichki shakli har bir alohida huquq
normasining tashkil topish usullari va barcha huquq normalarining
bir tizimga birlashishini anglatadi. Huquqning tashqi shakli yoki
huquqning manbayi esa davlat erkini o‘ziga xos rasmiylashtirish,
shakllantirish usullari yig‘indisidir. Huquqning manbayi
tushunchasini uni tashqi ifodalash shakli nuqtayi nazaridan tahlil
qilinganda, normalar hokimiyat tepasida turgan, xalqning, ma’lum
bir siyosiy kuchning erkini qonun darajasiga ko‘taruvchi vosita
sifatida tushuniladi.
Jamiyatning moddiy shart-sharoiti, huquqni yaratadigan kuch
sifatida maydonga chiqadi. Shakl doimo mazmunga ega bo‘lishi
kerak, agar u mazmunga ega bo‘lmasa, o‘z qadr-qimmatini
yo‘qotadi. Yuridik adabiyotlarda keltirib o‘tilishicha, huquqning

---

187
shakllari quyidagi o‘ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi: u
fuqarolar erkini normativ tarzda mustahkamlashi zarur; mavjud
ijtimoiy-iqtisodiy bazis bilan belgilanadi; xalqning manfaatlariga
xizmat qiluvchi siyosiy hokimiyatni ta’minlashi zarur; manfaatlarni
ifodalashning eng demokratik shakli sifatida qonunlar ahamiyatini
tasdiqlashi lozim.
Har qanday ijtimoiy hodisa kabi huquq ham ma’lum shaklda
o‘z ifodasini topadi. Huquqning shaklini tahlil etish xalq erkini
qonun darajasiga qanday usullar bilan ko‘tarilganligini anglashga
ko‘maklashadi.
Huquqning shakli, davlat erkining hamma uchun majburiylik
usuliga qarab belgilanadi. Shunga qarab, huquqning to‘rtta tarixiy
shakli mavjud: huquqiy odat, yuridik pretsedent, normativ-huquqiy
akt va normativ shartnoma.
2-§. Huquqiy odat – huquqning manbayi sifatida
Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar axloq, odat, an’ana, rasm-
rusum va huquq kabi turli xil normalar asosida tartibga solinadi.
Odat normalari asosida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish
alohida ahamiyat kasb etadi.
Odat – bu doimiy takrorlanishi natijasida kishilar ongida
shakllangan xulq-atvor qoidasidir. Jamiyatdagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi manbalar tizimida odat va huquqiy
odatni farqlash lozim. Kundalik turmushdagi barcha odatiy qoidalar
ham huquqiy odat sifatida shakllanavermaydi.
Ma’lumki, ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishda odat normalaridan keng foydalanilgan va davrlar o‘tishi
bilan odat o‘z o‘rnini huquqqa bo‘shatib bera boshladi. Bu davrni
shartli ravishda uch bosqichga bo‘lish mumkin:
– birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronlik davri. Bu
davrda odat orqali jamiyatdagi barcha ijtimoiy munosabatlar tartibga
solingan, ya’ni bu davrda huquq umuman mavjud bo‘lmagan,
chunki bunda huquqni yuzaga keltiruvchi davlat ham bo‘lmagan.
– ikkinchi bosqich – odat va huquqning birgalikda amal qilgan
davri. Bu davrda davlat paydo bo‘lib, asta-sekinlik bilan huquq
normalari vujudga kela boshlagan, ya’ni huquq o‘z-o‘zidan, paydo
bo‘lib, zudlik bilan odat asosida tartibga solinayotgan ijtimoiy

---

188
munosabatlarni qamrab olgan emas, aksincha bosqichma-bosqich,
asta-sekinlik bilan odat o‘rniga, davlat tomonidan yaratilgan huquq
normalari kela boshlagan.
– uchinchi bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik davri. Bu
davrda odat o‘z o‘rnini davlat tomonidan yaratilgan huquqqa
bo‘shatib bergan va hozirga qadar huquq to‘la hukmronlik qilmoqda.
Hozirgi vaqtda odat faqat huquq yetarli tarzda tartibga sola
olmayotgan bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida qo‘llanilmoqda.
Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana olmaydi, balki
ma’lum bir guruh, sinf yoki butun jamiyatning manfaatlariga mos
kelgan taqdirdagina, ijtimoiy foydali va davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlangan (ma’qullangan) holdagina huquqiy odat bo‘lishi
mumkin.
Huquqiy odat, boshqa ijtimoiy normalardan o‘zining davlat
tomonidan tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va davlatning
majburlov kuchi bilan ta’minlanishiga qarab ajralib turadi.
Odat o‘tmish bilan bugungi kunni bog‘lab turadi. Jamiyatda
shunday odatlar borki, davlat ularni qo‘llab-quvvatlaydi va
rag‘batlantiradi. Masalan, ommaviy hashar tadbirlari, Navro‘z
bayrami va boshqalar.
Odat insonlar o‘rtasidagi bir xildagi holatni ketma-ketlikda
takrorlanishi natijasida shakllanadi. Odatning davlat tomonidan
ma’qullanishigina unga rasmiy, yuridik ahamiyat baxsh etadi va
umummajburiy talabga aylanadi va u davlatning kuchiga tayanadi.
Huquqiy odat tarixan tarkib topgan, huquqning dastlabki
manbayi bo‘lib, davlat paydo bo‘lgunga qadar insonlar o‘rtasidagi
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solgan.
Huquqiy odat – uzoq davr mobaynida amalda bo‘lishi natijasida
shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida
tan olingan yurish-turish qoidasidir.
Mamlakatimiz misolida oladigan bo‘lsak, O‘zbekistonning
mustaqillikkacha bo‘lgan davrida Navro‘z, Qurbon hayiti, Ro‘za
hayiti kabi diniy bayramlar odat tarzida, ayrim holatlarda yashirin
ravishda o‘tkazilar edi. O‘zbekiston mustaqilligini qo‘lga kiritgach,
yo‘qotilgan milliy va ma’naviy qadriyatlarni tiklash maqsadida
Respublika Prezidenti tashabbusi bilan Navro‘z, Qurbon hayit va
Ro‘za hayiti kabi milliy qadriyatlarimizni rasmiy ravishda bayram
sifatida e’tirof etib, shu kunlarni dam olish kunlari, deb e’lon qildi

---

189
va mehnat qonunchiligida dam olish kunlari sifatida rasmiy belgilab
qo‘yildi. Mamlakatimizdagi ayrim odat qoidalari, nafaqat huquqiy
odatga, balki umummajburiy bo‘lgan xulq-atvor qoidasiga
aylantirildi.
Huquqning manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o‘rni
turli davlatlarda turlicha bo‘lgan. Masalan, Angliyada huquqiy odat
o‘z kuchi bilan saqlanmasligi, balki davlatning kuchi bilan qo‘llab-
quvvatlanib turganligi haqida hech ham shubhaga o‘rin yo‘q.
Huquqshunos olimlar o‘rtasida huquqiy odatni davlat
hokimiyatiga asoslanmasligi xususida alohida qarash mavjud bo‘lib,
ular o‘z fikrlarini quyidagi omillar bilan isbotlashga harakat qilishadi.
Ularning fikricha huquqiy odat davlat paydo bo‘lmasdan oldin
ham mavjud bo‘lgan, chunki ibtidoiy jamiyat davrida ham insonlar
va jamoalar o‘rtasidagi ayrim ijtimoiy munosabatlar huquqiy odatga
asoslangan holda tartibga solingan. Masalan: bir shaxsning qabilada
o‘rnatilgan tartib-qoidani buzishi, uni qabila oldida izza qilishga
sabab bo‘lgan. Og‘ir qilmish sodir etgan holda esa qabiladan haydab
yuborilgan. Umuman, ko‘rinib turibdiki, odat hukmron bo‘lgan
vaqtlarda davlatning majburlov kuchisiz ham ijtimoiy munosabatlar
tartibga solingan.
Huquqiy odat quyidagi xususiyatlarga ega:
– birinchidan, mahalliy ahamiyatga molik, chunki huquqiy odat
ko‘p bo‘lmagan bir guruh odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
tartibga soladi, ya’ni ma’lum bir urug‘ yoki qabila irodasini o‘zida
ifoda etadi;
– ikkinchidan, huquqiy odat, qisman din bilan bog‘liq bo‘lib,
ko‘pgina munosabatlarni tartibga solishda dinga asoslanadi va
tayanadi. Jumladan, o‘z otasini urgan farzand nafaqat qonun bilan
jazolanadi, balki uning qilmishi bir vaqtda og‘ir gunoh sanalib,
Xudoning qattiq qahriga uchrashiga sabab bo‘lishi e’tirof etiladi.
Huquqiy odat huquq manbasi sifatida jamiyatdagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda hozirga zamon davlatlaridagi o‘rni
kam hisoblanib, ayni vaqtda o‘zining ijtimoiy ahamiyatini deyarli
yo‘qotgan.
Huquqiy odat hozirgi vaqtda, asosan yer, meros, nikoh va oilaviy
munosabatlarni tartibga solishda Afrika, Osiyo va Lotin
Amerikasining ayrim davlatlarida qisman qo‘llanilmoqda.

---

190
3-§. Yuridik pretsedent
Tarixdan shu narsa ma’lumki, huquq shakllarining roli sud
amaliyotiga borib taqaladi. Yuridik pretsedent huquq shakli
(manbayi) sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda
dunyoning anglo-sakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida
yuridik pretsedentning huquq manbayi sifatida o‘rni beqiyosdir.
Ammo Yevropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga
mansub davlatlar sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydi.
«Pretsedent» – lotincha ibora bo‘lib, «avvalgisi», «oldingisi», degan
ma’noni anglatadi.
Yuridik pretsedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan
ish bo‘yicha chiqarilgan yozma yoki og‘zaki qarorini, kelgusida
xuddi shunga o‘xshash ishlarni ko‘rib chiqishda asos sifatida
qo‘llanishiga aytiladi.
Yuridik pretsedent turlari shartli ravishda ma’muriy pretsedent
va sud pretsedentiga bo‘linadi.
Ma’muriy pretsedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv
sohasidagi ayrim holatlari borasidagi ishlar yuzasidan qabul qilgan
qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishga nisbatan asos sifatida
qo‘llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi.
Sud pretsedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul
qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishga nisbatan
namuna tarzida qo‘llashiga aytiladi.
Huquqshunoslikda umumiy ma’noda huquqiy pretsedent sifatida
talqin etilsada, uning tarkibidagi sud yoki ma’muriy pretsedentlar
bir-biridan keskin farq qiladi. Albatta, huquqning pretsedent shakli
sifatida sud yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar yaratish
huquqiga ega bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda huquq o‘zining
murakkabligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, bu yerda mansabdor
shaxs tomonidan suiistemollik qilish ehtimoli saqlanib qoladi.
An’anaga ko‘ra sud qarorlari pretsedent sifatida quyidagicha
bo‘lishi mumkin:
– birinchisi, qonun va odat normalari to‘g‘ri kelmay qolgan
holda yangidan huquq normalarini yaratadi, bu inglizlarda original
precedent deb nomlanadi, ushbu pretsedent normalari ijtimoiy
munosabatlardagi yangi holatlarni tartibga soluvchi manba bo‘lib
xizmat qiladi. Bunda sudyalar qonunchilikdagi mavjud bo‘shliqni

---

191
to‘ldirish maqsadida huquq normasini yaratadi. Roman-german
huquq tizimiga mansub davlatlarda esa sudyalar huquq ijodkorlik
vakolatiga ega bo‘lmay, faqatgina huquqni qo‘llash bilan
shug‘ullanadi.
– ikkinchisi, original normalarning ma’nosini tushuntirib
beruvchi pretsedent ingliz tilida declaratoruo precedent deb
nomlanib, u mavjud holatlarni tartibga soluvchi, asoslanuvchi
manbalar bo‘lib, muayyan ish bo‘yicha sudning oldin qabul qilingan
hukmiga asoslangan holda boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solish uchun avvalgisini, oldingisini namuna, etalon sifatida
qo‘llaydi.
Ikkinchi holatda so‘z yangi norma haqida bormoqda. Nima
uchun sud qarori pretsedent sifatida normaga aylanishi mumkin?
Chunki, hayotda huquqdan tashqari pretsedent ham katta rol
o‘ynaydi. Haqiqatan ham kishilar doimo bo‘lib o‘tgan tajribaga
asoslanadilar. Bu holat musulmon huquqidagi asosiy manbalardan
biri – hadisi sharifni eslatadi.
Shunday qilib, sud qarorlari xususiy ishga taalluqli bo‘lib, ikki
yoqlama ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin:
– birinchidan, sud faoliyati natijasida ma’lum bir hodisani hal
qilishi mumkin;
– ikkinchidan, bu sud qarori kelgusida bo‘ladigan hodisalarga
ham xuddi shu qarorni namuna sifatida ishlatish imkonini beradi.
Ikkinchi holda sud qarori huquq normasi bo‘lib xizmat qiladi,
chunki u oldingi qabul qilingan qarorga (pretsedentga) asoslanadi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, sud amaliyoti, ya’ni sud pretsedenti
huquq shakli hisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois yuridik
pretsedent bir vaqtda ingliz odat huquqi ham deb nomlanadi.
Angliyada to‘plamda yozilgan sud pretsedentiga asoslanish xuddi
qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga egadir. Bunga
o‘xshash holatlarni Yevropa qit’asida uchratmaymiz. Masalan,
Fransiya huquqshunosligida fransuz yuristlari sud amaliyotini huquq
norma sifatida hech qachon tan olmagan. Ularning fikricha,
«sudning qanchalik obro‘si baland bo‘lmasin, uning qarori qanchalik
to‘liq bo‘lmasin, u hech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy
bo‘lgan qoidalarni yarata olmaydi».
Shunisi e’tiborga molikki, roman-german huquq nazariyotchilari
huquqning pretsedent shaklini hech qachon tan olmaganlar, chunki

---

192
ular sud va ma’muriy organlar huquqni ijod qilishlari emas, balki
huquqni qo‘llash faoliyati bilan shug‘ullanishi lozim, deb
hisoblaydilar.
Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda sudyalar
tomonidan shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan
norma huquqning asosiy manbayi bo‘lib xizmat qiladi.
4-§. Normativ-huquqiy hujjat
Huquq ijodkorlik faoliyatining bevosita mahsuli – turli-tuman
normativ-huquqiy hujjatlardir. Bunday hujjatlar huquq ijodkorligi
subyektlarining yuridik normalarni ifodalovchi hujjatlaridir.
O‘zbekiston Respublikasida huquqni ifodalashning (bayon
etishning) asosiy manbayi, shakli normativ-huquqiy hujjatlar
hisoblanadi. Normativ-huquqiy hujjatlar davlat tomonidan
o‘rnatiladigan yoki ma’qullanadigan huquqiy hujjatlarning alohida
rasmiy turidir.
Normativ-huquqiy hujjat deganda, davlat vakolatli organlarining
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umumiy
majburiy tusdagi qoidalarni o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor
qiluvchi huquq ijodkorlik hujjati tushuniladi. Huquqning normativ
hujjat shakli demokratik huquqiy jamiyat sharoitida mamlakat
xo‘jalik, siyosiy, madaniy va ma’naviy hayotiga davlat yo‘li bilan
rahbarlik qilishning eng maqbul shaklidir.
Normativ-huquqiy hujjatlar o‘zining quyidagi uch xususiyati bilan
ijtimoiy normalarning boshqa turlaridan ajralib turadi: 1) normativ-
huquqiy hujjatlar vakolatli davlat organlari tomonidan yaratilib,
barcha uchun umumiy majburiy qoidalarni o‘rnatadi, o‘zgartiradi
(takomillashtiradi) yoki bekor qiladi; 2) ularda huquqiy qoidaning
mazmuni, ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va
burchlari ifoda etiladi; 3) normativ-huquqiy hujjatlarda
mustahkamlangan qoidalar bajarilmagan yoki buzilgan taqdirda
muayyan huquqiy oqibatlar kelib chiqadi, qoida bo‘yicha, davlatning
majburlov kuchi ishga solinadi.
Yuridik ustqurma murakkab va serqirra bo‘lganligi sababli
normativ-huquqiy hujjatlar turli mezonlar bo‘yicha turkumlanishi
(tasnif qilinishi) mumkin. Bunday mezonlar quyidagilar bo‘lishi
mumkin:

---

193
– huquqiy tartibga solish predmeti yoki tartibga solinayotgan
ijtimoiy munosabatlarning turi;
– huquq ijod etuvchi subyekt;
– huquqiy hujjatning yuridik kuchi;
– huquqiy hujjat harakat qiladigan hudud;
– huquqiy-normativ hujjatning yuridik nomlanishi.
Normativ-huquqiy hujjatlarni turkumlash usullari, uslublari va
yo‘llari ham turlichadir. Turkumlashning eng keng tarqalgan ilmiy
usullari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: alifboli-predmetli
ko‘rsatkichlar; ierarxiyaga (pog‘onali mutanosiblikka) asoslangan
turkumlash, u oddiy va o‘nliklar bo‘yicha bo‘linishi mumkin.
Normativ-huquqiy hujjatlar ularni chiqaradigan davlat
organlarining mavqeiga, hujjatlarning yuridik kuchiga ko‘ra quyidagi
turkumlarga bo‘linadi:
– qonunlar (Konstitutsiya va joriy qonunlar);
– Prezident farmonlari, qaror va farmoyishlari;
– Hukumat qarori va farmoyishlari;
– davlat va xo‘jalik boshqaruv organlarining qaror, buyruq va
yo‘riqnomalari;
– mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari va
farmoyishlari.
Ushbu turkumlashda keltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarning
har biriga alohida-alohida to‘xtalib, ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini, shuningdek, o‘zaro munosabatlari va farqlarini
ko‘rsatib o‘tamiz.
1. Qonun normativ-huquqiy hujjatlar tizimida.
Normativ-huquqiy hujjatlar tizimida qonunlar asosiy o‘rinni
egallaydi. Qonun huquqning eng muhim shakli bo‘lib, unda
huquqning hamma sifatlari mujassamlashadi. Albatta, «qonun»
iborasi serqirra va ma’nodordir. Bu o‘rinda so‘z yuridik qonunlar
xususida bormoqda. Qonun davlat oliy vakillik organlarining eng
yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan aktidir. Konstitutsiya (Asosiy
qonun) qonunlar orasida markaziy o‘rinni egallaydi. Unda
jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy asoslari, siyosiy tizimi
mustahkamlanadi, shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruv
mexanizmi, fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
belgilab beriladi. Konstitutsiya jamiyat huquqiy tizimining, butun
qonunchilikning o‘zagini, yuridik zaminini tashkil etadi. Joriy

---

194
qonunlarning barchasi konstitutsiya qoidalari va prinsiplari asosida
hamda ularning ijrosi manfaati yo‘lida chiqariladi.
Qonun oliy yuridik kuchga ega. Bu sifat quyidagilarda namoyon
bo‘ladi:
– qonunni uni qabul qilgan oliy vakillik organidan boshqa
hech kim o‘zgartira olmaydi, bekor qila olmaydi yoki yangisini
o‘rnata olmaydi;
– boshqa barcha normativ-huquqiy hujjatlar qonunga qat’iy
muvofiq holda qabul qilinadi va amalga oshiriladi;
– biron-bir qonunosti normativ-huquqiy hujjat qonunga zid
bo‘lsa, u qonunga muvofiq holga keltiriladi yoki bekor qilinadi;
– qonun oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjat bo‘lganligi sababli
uni qabul qilgan organdan boshqa hech kim qo‘shimcha tarzda
tasdiqlashi va harakatdan to‘xtatib qo‘yishi mumkin emas.
Qonun davlat nuqtayi nazaridan eng muhim deb hisoblangan
ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash, rivojlantirish va tartibga
solish vositasidir. Unda mazkur munosabatlardagi qonunlarning
normativ majburiy xarakteri va siyosiy huquqiy me’yori o‘z ifodasini
topadi. Qonunlar faqat siyosatning ifodasi, siyosiy chora bo‘lib
qolmasdan, beqiyos ijodiy va tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta
ma’naviy boylik hamdir.
O‘zbekistonda qonun huquqning asosiy shakli bo‘lib, u davlat
oliy hokimiyat vakillik organi tomonidan maxsus belgilangan
tartibda qabul qilinadi. U davlat muayyan holatlar (munosabatlar)ga
tatbiq qilish uchun chiqariladigan, aynan o‘xshash turdagi holatlarga
takror-takror qo‘llanadigan, barcha fuqarolar, mansabdor shaxslar,
davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan
bajarilishi majburiy bo‘lgan umumiy qoidalarni o‘z ichiga oluvchi
normativ-huquqiy hujjatdir.
Respublika qonunlarida yangilanayotgan ijtimoiy tuzumimizning,
huquqiy davlat barpo etishning eng muhim prinsiplari,
rivojlanishimizning yo‘nalishlari va dasturiy vazifalari o‘z aksini
topadi. Bunday muhim prinsiplar, avvalo, O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida mustahkamlangan. Masalan:
davlat suvereniteti prinsipi, xalq hokimiyatchiligi prinsipi, inson
huquqlarining ustuvorligi prinsipi, qonuniylik prinsipi, demokratizm
prinsipi, davlat bilan shaxsning o‘zaro burchdorligi prinsipi,
Konstitutsiya va qonunning oliyligi prinsipi, hokimiyatlar

---

195
taqsimlanishi prinsipi, ijtimoiy adolat prinsipi, qonun va sud oldida
barchaning tengligi prinsipi, aybsizlik prezumpsiyasi, fuqarolarning
mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish prinsipi va boshqalar.
Shunday qilib, qonun ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining
yuridik shakldagi tavsifini o‘zida aks ettirgan va eng muhim ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi, bevosita xalq irodasini ifodalovchi,
belgilangan tartibda davlat hokimiyatining oliy vakillik organi
tomonidan yoki referendum yo‘li bilan qabul qilinadigan va oliy
yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ hujjatdir.
Qonunning yuridik xususiyatlari ichida uning normativligi
alohida ahamiyat kasb etadi. Normativlik qonunning muhim belgisi
va xususiyati hisoblanadi. Huquqiy hujjatlarning boshqa shakllari
ham normativ bo‘lishi mumkin, biroq ular qonunchalik qat’iy
kuchga ega bo‘lmay, tezkor ijro etiluvchi yoki huquqni muhofaza
etuvchi bo‘lishi mumkin. Qonun normativ akt ekanligi quyidagi
ikki jihat bilan xarakterlanadi. Birinchidan, u qonun chiqaruvchi
organning huquqiy qoida o‘rnatish xususidagi amr – farmoyishini,
irodasini, qarorini mustahkamlaydi; ikkinchidan, real hayotga qat’iy
va muntazam huquqiy ta’sir etish shakli, vositasidir. Qonun
normalarining mavjudligi normativ-huquqiy aktda namoyon bo‘ladi.
Qonunning normativligi deganda, shuningdek, uning barcha
uchun umumiy-majburiy qoida, davlat talabining ifodasi ekanligani
ham tushunish lozim. Boshqacha qilib aytganda, qonunning
normativligi uning bir xildagi qoidani barcha uchun norma, me’yor,
mezon darajasiga ko‘tarilishidadir. Qonunda mustahkamlangan
qoida hamma o‘xshash hollarda bir xildagi talab sifatida takror-
takror amal qilaveradi. Har qanday huquq amalda bir-biriga teng
bo‘lmagan har xil odamlarga bir xildagi masshtabni tatbiq qilishdir.
Bu yerda «masshtab» so‘zi «norma» so‘zini anglatadi. «Norma» –
grekcha so‘z bo‘lib, me’yor, andoza, masshtab, qolip demakdir.
Uning umumiy va mavhum tabiati ham ana shunda. Normativlik
esa muayyan harakat, faoliyat va munosabatning faqat norma talabi
asosida amalga oshirilishidir. Qonunning normativligi unda
ifodalangan davlat irodasining qat’iyligi, ustunligi va oliyligi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Aynan shu irodaning imperativ
(bo‘ysundiruvchi) mazmuni qonun vositasi bilan umumiy yurish-
turish va xulq-atvor mezonlarini belgilaydi.
Demak, qonunning normativligi: 1) uning davlat hokimiyat

---

196
mazmunidagi oliy irodani ifoda etishligida; 2) eng muhim ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishga qaratilganligi va bunday tartibga
solishning qat’iy chegarasini belgilashida; 3) hamma uchun bir
xildagi umummajburiy harakat qoidasini o‘rnatishida va lozim
bo‘lganda davlat majburlov kuchi bilan ta’minlanganligida; 4)
maxsus vakolatli davlat organi tomonidan alohida belgilangan
tamoyil asosida yaratilishidadir.
2. Prezident farmonlarining huquqiy maqomi.
O‘zbekiston Prezidenti davlat boshlig‘i va ijroiya hokimiyati
boshlig‘i sifatida respublika hududida majburiy tarzda amal qiluvchi
farmonlar chiqaradi. Prezidentning davlat mexanizmida va ijroiya
hokimiyati tizimida tutgan qat’iy o‘rni uning farmonlarini normativ-
huquqiy hujjatlar tizimida egallaydigan mavqeini, rolini belgilab
beradi.
Prezident farmonlari ijroiya hokimiyati tizimida eng yuqori
kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatdir. An’anaga ko‘ra,
Farmon yuridik kuchi va ahamiyati jihatidan qonundan keyingi
o‘rinda turadi. Biroq hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi davlat
va siyosiy tizimimizga joriy etilgan hozirgi sharoitda Farmonni
oddiygina «qonunosti akti» deb tushunish to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Bunday eskicha talqinni tark etish kerak. Farmon ijroiya
hokimiyatining Konstitutsiyada belgilangan o‘z vakolatlarini
amalga oshirish aktidir. Shu bois uni «qonunosti akti» emas, balki
«konstitutsiyaviy darajadagi huquqiy akt», deb ham atash mumkin.
Uning qonun bilan munosabatiga kelganda shuni aytish lozimki,
Prezident vakolatiga taalluqli masala bo‘yicha chiqarilgan
Farmonni qonun bilan ham bekor qilish yoki boshqacha hal etish
mumkin emas. Masalan: Prezident Farmoni bilan tayinlangan
Bosh prokuror yoki vazirni hech bir qonun bilan vazifasidan ozod
etib bo‘lmaydi. Bunday lavozimlarga, hatto qonun bilan ham
biror shaxsni tayinlab bo‘lmaydi. Bordi-yu, shunday qilingan
taqdirda mazkur qonun Konstitutsiyaga zid bo‘lib, yuridik kuchga
ega bo‘lmaydi, chunki bu Prezidentning konstitutsiyaviy
vakolatlariga daxl qilish bo‘ladi. Va, aksincha, Konstitutsiyada
qonun bilan tartibga solinishi ko‘zda tutilgan masala bo‘yicha
Farmon chiqarish mumkin emas. Hokimiyatlar taqsimlanishi
prinsipining qat’iy talabi ana shunday.
Farmonlar, umumiy qoidaga ko‘ra, O‘zbekiston Konstitutsiyasi

---

197
hamda qonunlariga muvofiq va ularning ijrosini ta’minlash
maqsadida chiqariladi.
Prezident farmonlari yuksak nufuzliligi tufayli mamlakat
iqtisodiyotining, aholi ijtimoiy hayotining hamda davlat
boshqaruvining qonunlar va hukumat qarorlari bilan qamrab
olinmagan talaygina dolzarb masalalarini tez va samarali hal etish
imkonini beradi.
Prezident farmonlari strategik va dasturiy xarakterga ega bo‘lib,
ularda Hukumat, u yoki bu vazirlik, davlat qo‘mitasi muayyan
yirik murakkab masalani qanday hal etishi kerakligining aniq rejasi
va yo‘l-yo‘riqlari belgilab beriladi. Farmonlar Vazirlar Mahkamasi
va davlat boshqaruvining boshqa bo‘g‘inlari faoliyatiga rahbarlik
qilishning samarali vositasidir. Biroq Farmonlar hukumat qarorlari
o‘rnini egallab olmaydi. Har ikki turdagi bu hujjatlar Konstitutsiya
va qonunda belgilangan vakolatlar doirasida chiqariladi.
Farmon bilan qonunga qo‘shimcha yoki o‘zgartirish kiritish
mumkin emas, u qonun asosida va qonun ijrosini ta’minlash
maqsadida chiqariladigan aktdir. Shu o‘rinda qonun bilan Farmon
o‘rtasidagi munosabatni aniqroq bayon etish lozim:
Qonun parlamentning, hokimiyat oliy vakillik organining aktidir;
Farmon esa, oliy ijroiya hokimiyati rahbarining akti.
Qonun hamisha normativ xarakterga ega bo‘ladi; Farmon
normativ akt bo‘lishi ham, bunday bo‘lmasligi ham mumkin. Ba’zan
Farmonlar individual akt sifatida chiqariladi.
Qonun o‘z yuridik kuchi jihatdan Farmondan ustun turadi.
Farmon normativ-huquqiy hujjatlar ierarxiyasida qonundan keyingi
o‘rinni egallaydi. Qonun bilan Farmonning qoidalari o‘zaro zid
kelib qolgan taqdirda, qonun ustuvorlik qiladi.
Shu o‘rinda qonunning ham, Farmonning ham tartibga solish
predmeti borligini yodda tutish lozim. Konstitutsiyaga muvofiq
Farmon bilan hal etiladigan masala bo‘yicha qonun chiqarish
mumkin emas va aksincha. Biroq barcha Farmonlar parlament –
Oliy Majlis tasdig‘idan o‘tishi lozim.
Qonun Konstitutsiyada belgilangan alohida qat’iy o‘rnatilgan
tartibda (odatda, to‘rt majburiy bosqichli jarayon natijasida) qabul
qilinadi. Farmonni qabul qilish esa qonun ijodkorligi jarayonidagi
singari maxsus bosqichlarni amalga oshirishni talab etmaydi.
3. Hukumatning qaror va farmoyishlari.

---

198
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 98-moddasiga binoan,
Respublika Hukumati – O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar
Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakatning butun
hududida barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,
mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy
bo‘lgan qarorlar qabul qiladi va farmoyishlar chiqaradi. Vazirlar
Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali
faoliyatiga rahbarlikni ta’minlash maqsadida qonunlar, Oliy Majlis
palatalarining boshqa qarorlari, O‘zbekiston Prezidentining
Farmonlari, qarorlari va faroyishlari ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari normativ-huquqiy xarakterga
ega bo‘lib, ular iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy va boshqa ijroiya
idoralari faoliyatini boshqarishga yo‘naltirilgandir. Hukumat
qarorlari va farmoyishlari qonunga yoki Prezident Farmoniga zid
kelib qolsa, qonun yoki farmon amal qiladi. Hukumatning bunday
qarori bekor qilinishi shart bo‘ladi.
Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari faqat unga
Konstitutsiya va qonun bilan belgilab berilgan vakolat doirasidagina
chiqarilishi mumkin. Prezidentlik hokimiyati qaror topganidan
buyon, aksariyat hollarda, Farmonlarda Hukumatga topshiriqlar
ifodalanib, unga tegishli qaror qabul qilish vazifasi yuklatiladi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1993-yil 3-
apreldagi «O‘zbekiston go‘sht va sut sanoati davlat aksionerlik
uyushmasi («O‘zgo‘shtsutsanoat»)ni tashkil qilish to‘g‘risida»gi
Farmonida Vazirlar Mahkamasiga ikki hafta muddat ichida
«O‘zgo‘shtsutsanoat» uyushmasini tashkil qilish va uning faoliyatiga
oid qarorni qabul qilib, tuzilmasi va Ustavini tasdiqdash vazifasi
topshirildi. 1993-yil 6-aprel kuni Vazirlar Mahkamasi o‘zining
«O‘zbekiston go‘sht va sut sanoati davlat aksionerlik uyushmasi
(«O‘zgo‘shtsutsanoat»)ni tashkil qilish va uning faoliyati masalalari
to‘g‘risida»gi 172-son qarorini qabul qildi.
4. Davlat boshqaruvi idoralarining hujjatlari.
Normativ-huquqiy hujjatlar Hukumatga itoat etuvchi boshqa
davlat boshqaruvi organlari tomonidan ham chiqariladi. Bular
vazirliklar, davlat qo‘mitalarining qarorlari, buyruqlari va
yo‘riqnomalari bo‘lishi mumkin. Bunday hujjatlarning ta’sir ko‘lami,
harakat doirasi va yuridik kuchi bu hujjatlarni o‘rnatuvchi boshqaruv
idorasining davlat organlari tizimida tutgan o‘rni va uning vakolatlari

---

199
bilan belgilangan. Ular qonunga, farmonga va hukumat qaroriga
muvofiq hamda shu hujjatlarning ijrosini ta’minlash maqsadida
chiqariladi. Boshqaruv tizimidaga quyi turuvchi organning huquqiy
akti undan yuqori turuvchi organning aktiga muvofiq bo‘lishi shart.
Respublika vazirliklari, davlat qo‘mitalari va boshqa boshqaruv
idoralarining qonunga, farmonga va hukumat qaroriga zid hujjatlari
Vazirlar Mahkamasi tomonidan bekor qilinishi ko‘zda tutiladi.
Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolati doirasida Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashining O‘zbekiston Konstitutsiyasiga,
qonunlariga, O‘zbekiston Prezidenti Farmonlariga va Vazirlar
Mahkamasining qarorlariga zid bo‘lgan qarorlari va
farmoyishlarining ijrosini to‘xtatib qo‘yish huquqiga ega.
5. Mahalliy vakillik va ijroiya organlarining hujjatlari.
Mahalliy vakillik va ijroiya organlari Konstitutsiya, qonunlar,
farmonlar, hukumat qarorlari, markaziy davlat boshqaruvi
organlarining hujjatlariga muvofiq holda va ularni ijro etish uchun
qaror va farmoyishlar qabul qiladilar. Mazkur huquqiy hujjatlar
shu davlat organlari hokimiyati ta’sir etadigan hudud doirasida
amal qiladi. Ular yuqorida sanalgan hujjatlarga zid bo‘lib chiqsa,
tegishli tartibda bekor qilinadi. Xususan, O‘zbekiston Prezidenti
xuddi respublika boshqaruv organlarining hujjatlari singari,
hokimlarning qabul qilgan g‘ayriqonuniy hujjatlarini to‘xtatadi va
bekor qiladi (Konstitutsiyaning 93-moddasi, 13-bandi).
Yuridik adabiyotlarda huquqning manbayi sifatida huquqiy odat,
sud tajribasi (sud pretsedenti), xalqaro shartnomalar ham
ko‘rsatiladi. Odatlar faqat davlatning ma’qullashi tufayligina huquqiy
odat sifatiga ega bo‘lishi mumkin. Huquqiy odatlar qonun va boshqa
normativ huquqiy hujjatlar amal qilmaydigan sharoitlarda
qo‘llanilishi mumkin. Sud tajribasi mavjud qonunlarni
takomillashtirishda katta ahamiyatga ega. Xalqaro shartnomalarga
kelganda, ularning mamlakat ichki huquqiy qoidalaridan ustuvorligi
tan olinadi. O‘zbekistonning deyarli barcha qonunlarida quyidagicha
qoida mustahkamlanadi: «Basharti xalqaro shartnoma va bitimlarda
O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlaridagidan o‘zgacha
qoidalar belgalangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma va bitim qoidalari
qo‘llaniladi».
Shunday qilib, qonun respublika normativ-huquqiy hujjatlari
o‘rtasida o‘z yuridik kuchi jihatidan eng ustuvor o‘rinni egallaydi.

---

200
Shuning uchun ham qonun jamiyat huquqiy tizimining o‘zagi
sifatida maydonga chiqadi.
5-§. Normativ shartnomalar
Ijtimoiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida o‘zaro aloqalarni
tartibga soluvchi manba sifatida normativ shartnomalar alohida
mavqega egadir.
Normativ shartnoma deb ikki yoki undan ortiq subyektlar
o‘rtasida tuziladigan, ularning huquq va majburiyatlarini
o‘rnatadigan, o‘zgartiradigan va bekor qiladigan, og‘zaki yoki yozma
shaklda ifodalangan va tuzilgan bitimga aytiladi.
Normativ shartnomalar huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi
boshqa manbalardan farqli o‘laroq o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
Normativ shartnomalar ikki yoki undan ortiq subyektlar o‘rtasida,
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va boshqa muayyan bir sohalarda tuziladi.
Normativ shartnomalar turli xil mezonlar asosida tasniflanadi.
Jumladan, ishtirokchilar soniga ko‘ra oddiy yoki murakkab turlardan
iborat bo‘ladi. Oddiy shartnomada ishtirok etuvchi taraflar faqatgina
ikkita subyektni qatnashuvini talab etadi, xolos. Murakkab
shartnomada esa, biror-bir masala yuzasidan ko‘pchilik
ishtirokchilarning soni talab etiladi. Masalan, Mustaqil Davlatlar
Hamdo‘stligi, Yevropa Ittifoqi, Shanxay hamkorligi kabi
tashkilotlarga uyushish murakkab shartnomalar asosida tuzilgan.
Shuningdek, shartnomalar ifodalanish shakliga ko‘ra yozma va
og‘zaki bo‘lishi mumkin. Og‘zaki shartnomalar, asosan, kundalik
turmushimizdagi maishiy xizmat sohalarida tez-tez uchrab turadi.
Masalan, yo‘lovchi va konduktor o‘rtasidagi o‘zaro munosabat yoki
kichik hajmdagi oldi-sotdi munosabatlari yuzaga kelgan vaqtdagi
sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar og‘zaki shakldagi
shartnoma asosida amalga oshiriladi. Jamiyatdagi muhim va rasmiy
munosabatlar faqatgina yozma shakldagi shartnomalar asosida
amalga oshiriladi. Davlatlararo shartnomalarning barchasi yozma
shaklda tuziladi.
Shartnomalar tuzilish muddatining davomiyligiga ko‘ra qisqa
muddatli va uzoq muddatli shartnomalarga ham bo‘linadi. Oila va
nikoh munosabatlaridagi tuziladigan shartnomalar uzoq muddatli
bo‘lib hisoblanadi. Qisqa muddatli shartnomalar esa muayyan bir

---

201
ishni amalga oshirish bilan yakunlanadigan hollarda tuziladi.
Dunyo davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar hech bir
davlatning qonun yoki qonun osti hujjati bilan tartibga solinmaydi.
Xalqaro munosabatlarda huquq manbayi sifatida shartnoma
maydonga chiqadi. Xalqaro shartnoma – davlatlararo yoki boshqa
shaxslar o‘rtasida o‘zaro kelishuvi bo‘lib, xalqaro huquq asosida
tartibga solinadi. Xalqaro shartnomlar tuzilgan vaqtda yoki tan
olinganda (ratifikatsiya qilinganda) uning matnida ifodalangan
majburiyatlarni taraflar bajarishi shartliligi belgilab qo‘yiladi. Ayrim
holatlarda davlatlar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar amal qilish
muddati tugamasdan ham bekor qilinishi mumkin. Buni xalqaro
huquqda denonsatsiya qilish deb nomlanadi.
Vena konvensiyasining 2-moddasida xalqaro shartnoma huquqi
haqida tushuncha berilgan: «Shartnoma – bu davlatlar o‘rtasidagi
kelishuv bo‘lib, yozma ravishdagi xalqaro huquq bilan tartibga solinadi».
Masalan, 1990-yilgi 12-sentabrda «GFR va GDRni yagona
Germaniya davlatiga birlashtirish to‘g‘risida»gi tuzilgan xalqaro
shartnoma ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga
soluvchi huquq manbayi sifatida xizmat qilmoqda. GDR bilan
GFR davlatlarini birlashtirgan xalqaro shartnoma ularning keyingi
harakatlari uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Xalqaro-huquqiy shartnoma: kelishuv, akt, konvensiya,
deklaratsiyalar xalqaro huquqning manbayi hisoblanib, siyosiy
(hamdo‘stlik, o‘zaro yordam, hujum qilmaslik, qurolsizlanish
to‘g‘risidagi), iqtisodiy (savdo, iqtisodiy yordam ko‘rsatish, qarz
berish, kredit berish haqida), davlatlarning o‘zaro aloqadorlikda
bo‘lishini tartibga solishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy
va maxsus masalalar bo‘yicha bir qancha shartnomalar tuzgan,
1995-yilda «O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalar
to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, xalqaro shartnomalarning qoidalari O‘zbekiston
qonunlariga nisbatan ustunlikka ega.
Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy manbalaridan biri
sifatida davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi turli xil munosabatlarni
tartibga soluvchi huquqiy hujjatdir. Xalqaro shartnomalar huquqi
xalqaro huquqning sohasi sifatida maydonga chiqadi.

---

202
6-§. Musulmon huquqining manbalari
Musulmon huquqida diniy matnlar, aqidalar huquqning manbayi
bo‘lib hisoblanadi. Musulmon huquqining asosiy manbalari sifatida
– Qur’on, Sunna, ijmo’ va qiyos e’tirof etiladi.
Qur’on (arab. – qiroat, o‘quv)da islom aqidalari, e’tiqod talablari,
huquqiy va axloqiy normalar o‘z ifodasini topgan.
Qur’on 114 sura (tizma)dan iborat bo‘lib, undagi axloqiy va
huquqiy normalar keyinchalik shariat (to‘g‘ri yo‘l, qonunchilik)ga
asos qilib olingan.
Qur’on – musulmon huquqining asosiy manbayi sifatida
Ollohning o‘z payg‘ambarlari va elchilaridan oxirgisi Muhammad
(s.a.v.)ga farishta Jabroil alayhissalom orqali yo‘llagan vahiylardan
iborat bo‘lib, musulmonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga
solishda o‘rni beqiyos. Qur’onda belgilangan normalarning buzilishi,
muayyan bir ta’sir choralari ko‘rsatishga sabab bo‘ladi. Qur’ondagi
ta’sir choralari ayrim hollardagina jazolaydigan darajaga keltiriladi.
Bunda ko‘proq yerdagi jazo emas, balki vijdoniy do‘zax kutadi.
Qur’on bugungi kunda musulmon huquqining g‘oyaviy, diniy
asosi, uning mafkuraviy manbayi sifatida qaraladi. R. Sharllning
ta’kidlashicha, musulmon huquqi tarixan bevosita Qur’ondan
boshlanmaydi. U ko‘pincha muqaddas kitobdan chetlashgan
amaliyot asosida rivojlangan.
Musulmon huquqining ahamiyatiga ko‘ra ikkinchi manbayi
Muhammad (s.a.v.) mulohazalaridagi ilohiylashtirilgan hodisalar
ta’sirida kelib chiqqan og‘zaki rivoyatlar majmui – Sunnadir.
Sunna (arab. – odat, an’ana) – Muhammad payg‘ambarning
so‘zlari, ishlari va xatti-harakatlari. Sunna haqidagi rivoyatlar hadis
(rivoyat)larda berilgan va ular to‘plam qilingan.
Musulmonlar Qur’on va Sunna yuridik me’yorlarining kelib
chiqishi ilohiy bo‘lib, prinsip jihatdan o‘zgarmasdir, deb
hisoblaydilar. Lekin hayotda ijtimoiy munosabatlarning barchasi
ham Qur’on va Sunna asosida tartibga solinavermaydi. Qur’onda
6666 oyat mavjud, ammo ayrim adabiyotlarda oyatlar sonini 6234
ta ham deb e’tirof etilgan.Bu Qur’onning o‘qilishida tinish
belgilardan foydalanishdagi farq bilan bog‘liqdir. Qur’onning
mazmuni jami 7434 ta so‘zda ifodalangan bo‘lib, ularning aksariyati
diniy-axloqiy masalalarga taalluqli. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra,
ulardan 250 tasi huquqiy xususiyatga egadir. Shu sababli ijtimoiy

---

203
munosabatlarni tartibga solishda islom huquqining boshqa
manbalaridan keng foydalaniladi. Bunda musulmon huquqiy
ta‘limotining davomchilari bo‘lgan musulmon ilohiyotchi-
faqihlarining tutgan o‘rni beqiyosdir. Ular Qur’on va Sunnaning
mohiyatini o‘zgartirmagan holda, Qur’onning talqini (tavsir)ni berib,
huquq sohasida paydo bo‘ladigan bahslar natijasida kelishilgan fikrlar
(ijmo)ni bera boshladilar.
Ijmo’ (arab. – yaqdillik bilan qabul qilingan qaror) Qur’on va
hadislarda aniq ko‘rsatma berilmagan taqdirda huquqiy masalani
hal etishda faqih (qonunshunos) va mujtahid (intiluvchi)lar to‘planib,
yagona fikrga kelgan holda fatvo berishi (hukm chiqarishi) tushuniladi.
Musulmon huquqshunoslarining fikricha, ijmo’ musulmon
huquqiga moslashtiriladigan mavzulardan bahs etar, unga yangidan
paydo bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish imkonini
berardi.
Musulmon huquqining to‘rtinchi manbayi bo‘lgan qiyosga yoki
taqqoslash bo‘yicha xulosa chiqarishga yanada katta ahamiyat
beriladi. Bu usul ma’lum me’yorni, agar taqqoslashning maqsadi
va asosi mazkur me’yor maqsadi va asosiga mos bo‘lib tushsa, o‘zi
bevosita nazarda tutgan hodisaga nisbatan qo‘llash imkonini beradi.
Qiyosda Qur’on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala,
ulardagi shunga o‘xshash masala bo‘yicha berilgan ko‘rsatmaga
taqqoslash yo‘li bilan sharh etiladi.
IX–X asrlarda mazhablar – musulmon huquqi ta’limiy
yo‘nalishlari asosini tuzgan eng nufuzli huquqshunos olimlarning
asarlari musulmon huquqining asosiy manbayi bo‘lib qoldi.
Musulmon huquqi me’yorlarining kattagina qismi – uning
ta’limiy ishlanishi yakunidir. Buning ustiga, agar ta’limot avval
boshida muayyan hodisalar bo‘yicha yechimlar bergan bo‘lsa,
keyinchalik u har qanday muayyan huquqiy me’yorni qo‘llashda
boshlang‘ich nuqta sifatida qaralgan umumiy, mavhum qoidalarni
shakllantira boshladi.
Qur’on, musulmon huquqshunos – ilohiyotchilar asarlari bo‘lgan
Sunna, Ijmo’, Qiyos – bular musulmon huquqining asosiy
manbalaridir. Ayrim tadqiqotchilar bu huquq manbalariga musulmon
huquqshunoslari ishlab chiqqan shariat (hidoya), urf-odat,
yurisprudensiya (amal), qonun me’yorlarini hayotga joriy etish bo‘yicha
qo‘llanmani ham kiritadilar.

---

204
XIV BOB. HUQUQ NORMASI
1-§. Huquq normasi tushunchasi
Ilmiy adabiyotlarda huquq normasi ko‘pincha lozim bo‘lgan
xatti-harakat qoidasi yoki bunday xatti-harakat o‘lchovi sifatida
e’tirof etiladi. Darhaqiqat, huquq ijtimoiy munosabatlarga ta’sir
etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat
qoidasi sifatida namoyon bo‘lib, u tegishli hayotiy holatlarda huquq
subyektlari tomonidan qayta-qayta qo‘llanishga mo‘ljallangandir.
Huquq normasi huquq tizimining boshlang‘ich, birlamchi
tarkibiy elementi hisoblanadi. Ma’lumki, huquq o‘z ichki tuzilishiga
egadir. Yaxlit bir tizim sifatidagi huquq tizimi o‘z ichiga huquq
tarmoqlarini, huquq institutlarini va huquq normalarini qamrab
oladi. Agar huquqni, huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bo‘lsak,
huquq normasi uning dastlabki g‘ishti sifatida, yoki bir jonli
organizmning eng kichik bir hujayrasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Shu bois, unda huquqqa xos bo‘lgan muhim belgilar jamlangan
bo‘ladi. Huquq normasi hokimiyat tepasida turgan siyosiy
kuchlarning amri-irodasini ifodalaydi; davlat tomonidan o‘rnatilgan
yoki ma’qullangan bo‘ladi; barcha huquq subyektlari tomonidan
bajarilishi majburiy hisoblanadi; zarur hollarda davlatning majburlov
kuchi bilan ijrosi ta’minlanadi; normativ hujjatlarda va boshqa
huquq manbalarida ifoda (bayon) etiladi.
Ayni paytda, huquq normasiga yaxlit bir tizimning dastlabki
bo‘lagi sifatida o‘ziga xos jihatlar ham tegishlidir.
Aslida «norma» so‘zi lotincha «norma» so‘zidan olingan bo‘lib,
u o‘zbek tilida «qoida», «namuna», «andoza» ma’nolarini anglatadi.
Darhaqiqat, har bir norma o‘zida biron-bir xatti-harakat, xulq-
atvor qoidasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi,
Masalan, O‘zbekiston Respubliasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga
binoan «Har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali
himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat
birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga
shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi». Bu huquqiy normada
fuqarolarning muhim konstitutsiyaviy huquqi bo‘lmish sudga himoya
so‘rab murojaat qilishga oid qoida mustahkamlagan.
Shunday qilib, huquq normasi – barcha huquq subyektlari uchun
majburiy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatilgan va ma’qullangan,
ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlarini

---

205
o‘zida ifodalagan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasidir.
Huquq normasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy shart-
sharoitlari bilan belgilanadigan erki, ifodasi, manfaatlari
ifodalanadi. Huquq normasi shaxslarning bir-biri bilan bo‘ladigan
o‘zaro munosabatlarida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga
rioya etishlari lozimligini, ya’ni qaysi harakatlarni sodir etish yoki
etmaslik mumkinligini ko‘rsatadi. Shu ma’noda huquq normasi
huquqiy xulq-atvor mezoni sifatida maydonga chiqadi. Uning
tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shundaki, muayyan
huquq subyekti (xususan shaxs, organ, muassasa) o‘z harakatida
huquq normasida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa
huquq subyektidan huquq normasida belgilangan tegishli xatti-
harakatni sodir etishni talab qiladi. Basharti, belgilangan huquqiy
qoida bajarilmagan taqdirda huquqbuzuvchiga nisbatan ta’sir chorasi
qo‘llanishiga olib keladi.
Huquq subyekti huquq normasida belgilangan xatti-harakat
namunasiga rioya qilgan holatda huquq normasi xatti-harakat
o‘lchovi, xatti-harakat mezoni sifatida namoyon bo‘ladi. Huquq
normasida belgilangan qoida buzilganda esa, u huquq subyektining
harakatiga baho berish vositasi sifatida maydonga chiqadi.
Ma’lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy
ahamiyatga ega, shu bois huquq normasi ham, bo‘lishi mumkin
bo‘lgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi,
chunki huquq subyekti tomonidan belgilangan xatti-harakat
qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta’sir
choralarining qo‘llanishiga olib keladi.
Huquq normasi – ijtimoiy normalarning alohida turidir, u boshqa
ijtimoiy normalardan (masalan, axloqiy, diniy normalardan) bir
qator jihatlari bilan ajralib turadi. Avvalambor, huquq normasi
umumiy xarakterga ega. U ijtimoiy munosabat qatnashchilarining
barchasiga, ularning xohish-istagiga bog‘liq bo‘lmagan holda tegishli
bo‘ladi. Ya’ni ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir kategoriyasiga,
turkumiga tegishlidir (masalan, bitimlar tuzish, pensiyaga chiqish
tartibi, nikohdan o‘tish va h.k.).
Huquqiy normaning umumiy xarakterga ega ekanligi,
avvalambor, shunda ko‘rinadiki, toki huquqiy normada ko‘zda
tutilgan holatlar yuzaga kelaverar ekan, bu norma ham
qo‘llanaveradi, qo‘llanilgach esa aslo kuchini yo‘qotmaydi,
boshqacha qilib aytganda, go‘yo normadagi holatlar yuzaga kelishini

---

206
«kutib yotadi». Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
Kodeksining 179-moddasida mustahkamlangan «soxta tadbirkorlik,
ya’ni ustavida ko‘rsatilgan faoliyatni amalga oshirish maqsadini
ko‘zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foydani (daromadni)
soliqlardan ozod qilish (soliqlarni kamaytirish) yoki boshqacha
mulkiy manfaat ko‘rish maqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik
tuzish»dan iborat xatti-harakatning sodir etilishi – ushbu moddaning
«harakat»ga kirishiga olib keladi.
Huquqiy normaning yana bir muhim jihati, uning davlat erki-
irodasini, hokimona amrining ifoda etishida ko‘rinadi. Shu bois,
huquq normasi – muayyan munosabatlar ifodasi, yoki muayyan
harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma bo‘lmay,
balki shu normada ko‘rsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday
harakat qilish lozimligini belgilovchi hokimona amr-irodadir.
Zero, har qanday huquq normasi vakolatli davlat organi tomonidan
o‘rnatiladi yoki ma’qullanadi, shu bois u davlat amri-irodasini
ifodalaydi, umummajburiy qoida tariqasida amal qiladi. Mabodo
huquq normasida belgilangan xatti-harakat qoidasi bajarilmasa, uning
bajarilishini ta’minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga
keladi. Masalan, huquq subyekti tomonidan qonunga xilof harakatlar
sodir etilishi tegishli yuridik javobgarlikning yuzaga kelishiga olib
keladi, demak, huquq normasi davlatning kuchiga tayanadi.
Davlatning amr-irodasi – huquq normasi huquq subyektiga
muayyan huquqlarni bergan taqdirda ham saqlanib qoladi, chunki
u huquq subyektining huquqlari kafili sifatida namoyon bo‘ladi.
Huquq normasi mazmunan va ijtimoiy ahamiyati bois davlat
amri, irodasini o‘zida ifodalaydi. Uning bu mohiyat jihati, o‘z
navbatida, huquqiy normaning ifodalanish shakliga qat’iy talab
qo‘yadi. Shu sababli, huquqiy normalar shaklan aniqlikka ega
bo‘ladi. Huquqiy norma qonunlarda shu kabi boshqa rasmiy
normativ huquqiy hujjatlarda mustahkamlanadi, zero, huquq
normasini to‘g‘ri tushunish va o‘rinli qo‘llash uchun, u albatta
puxta ishlangan, aniq va ixcham shakldagi qoida bo‘lishi kerak.
Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy normalar ichida
huquq aynan o‘zining shu jihati bilan, ya’ni shaklan aniq qoida
ekanligi bilan farq qiladi.
Shunday qilib, huquq normasi bu davlat tomonidan o‘rnatilgan
yoki ma’qullangan, bajarilishi hamma uchun majburiy bo‘lgan va
aniq shaklda ifodalangan xatti-harakat, yurish-turish qoidasidir.

---

207
2-§. Huquq normasining tuzilishi
Huquq normasi o‘z ichki tuzilishiga ega, ya’ni huquq normasi
mazmunan o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan bir necha tarkibiy
qismlardan iborat. Ta’kidlash lozimki, adabiyotlarda huquqiy
normaning tuzilishi masalasida turlicha yondashuvlar mavjud. Lekin
ko‘pchilik mualliflar huquqiy normani uch element (unsur)dan
iborat, degan fikrni ma’qullaydilar.
Shunday qilib, huquqiy norma quyidagi uch element (unsur)dan
iborat:
1) gipoteza; 2) dispozitsiya; 3) sanksiya.
Gipoteza – huquq normasining dastlabki tarkibiy elementi bo‘lib,
u ushbu huquqiy normaning qanday sharoitlarda harakatga kirishishi
va uning dispozitsiyasi qanday sharoitlarda amalga oshishini
belgilovchi hayotiy shart-sharoit va mavjud vaziyatni ko‘rsatadi,
ya’ni huquq normasida belgilangan xatti-harakat qanday sharoitlarda
bajarilishi lozimligini ko‘rsatadi. Gipotezada huquq normasida
belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda kim
tomonidan amalga oshirilishi ko‘rsatiladi. Gipoteza huquqiy
normaning bir qismi bo‘lib, unda dispozitsiyada ko‘rsatilgan
qoidaning kuchga kirishi uchun zarur bo‘lgan aniq hayotiy holatlar
(voqea, harakat, holatlar) o‘zining ifodasini topadi. Masalan,
fuqarolik huquqi normasi fuqarolarning muomala layoqati qaysi
holda to‘la vujudga kelishini ko‘rsatadi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22-moddasida «Fuqaroning
to‘liq muomala layoqati u voyaga yetgach, ya’ni 18 yoshga yetgach,
to‘la hajmda vujudga keladi», degan qoida mustahkamlangan. Yana
bir misol: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66-
moddasida «Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-
onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar», deb
mustahkamlangan. Birinchi misolda «voyaga yetgan», ikkinchi
misolda esa «voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar»,
deyilgan qismi ushbu huquq normalarining gipotezasidir, ya’ni
«qachon, qay holatlarda qo‘llaniladi?» degan savolga javob
ifodalangan.
Dispozitsiya – huquq normasining tarkibiy elementi bo‘lib,
unda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari belgilanadi
va ularning bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlari variantlari
ko‘rsatiladi. Dispozitsiya huquqiy normaning bir qismi bo‘lib,

---

208
unda gipotezada ko‘rsatilgan holatlar mavjud bo‘lganda huquq
subyektlari rioya etishlari lozim bo‘lgan qoida ifodalangan bo‘ladi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66-
moddasiga muvofiq, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar
o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar – bunda,
demak, gipotezada ko‘rsatilgan holatlar, ya’ni farzandlarning
voyaga yetishi va mehnatga layoqatli bo‘lishi hollarining mavjudligi
dispozitsiyaning amal qilishiga sharoit tug‘diradi, ya’ni
farzandlarda o‘z ota-onalariga g‘amxo‘rlik qilish majburiyatini
vujudga keltiradi.
Sanksiya – yuridik normaning tarkibiy elementi bo‘lib, u huquqiy
norma buzilgan yoki majburiyat bajarilmagan yoxud talab etilgan
xatti-harakat sodir etilgan holda huquqni buzgan shaxsga nisbatan
qo‘llaniladigan davlat ta’sir chorasining turini belgilaydi. Sanksiya
huquq normasining bir qismi bo‘lib, unda dispozitsiyada ko‘rsatilgan
talablarni bajarmaganlik uchun berilishi mumkin bo‘lgan jazoning
yoki tavsiya etilgan harakatni sodir etganlik uchun
rag‘batlantirishning turi va o‘lchovi ifodalangan bo‘ladi.
Shunday qilib, yuridik normaning tarkibiy qismlari quyidagilarni
o‘rnatadi:
Gipoteza – dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoidaning kim va qachon
bajarishi lozimligini va qaysi sharoitda bajarishi lozimligini
ko‘rsatadi; dispozitsiya esa bajarilishi lozim bo‘lgan qoida nimadan
iboratligini ko‘rsatadi, unda huquqiy munosabat ishtirokchilarining
subyektiv huquqlari va majburiyatlarining mazmunini aks ettiradi;
sanksiya esa huquq normasini bajarmaslik oqibatlarini ko‘rsatadi.
Ta’kidlash lozimki, huquqiy normalarning hammasida ham uning
uch elementi birgalikda kelavermaydi. Ko‘pchilik konstitutsiyaviy
normalar gipoteza va dispozitsiyadangina iborat. Konstitutsiyaviy
normalarning sanksiyasi boshqa qonunchilik hujjatlarida, tegishli
kodekslarda mustahkamlangan bo‘ladi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-
moddasida «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir.
Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir», degan
mazmundagi huquqiy qoida mustahkamlangan. Bu normada insonni
hayotdan mahrum etganlik uchun qanday jazo berilishi
ko‘rsatilmagan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 97-
moddasida qasddan odam o‘ldirganlik uchun o‘n yildan o‘n besh
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan.

---

209
Ayni paytda, Jinoyat va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodekslarning maxsus qismi, ya’ni huquqbuzarliklar ko‘rsatilgan
qismida joylashgan moddalar, asosan, dispozitsiya va sanksiyadan
iborat (jinoyat va ma’muriy javobgarlik kodekslarining maxsus qismi
normalariga qarang), ularning gipotezasi mazkur kodekslarning
umumiy qismida, ayrim hollarda boshqa qonun hujjatlarida
mustahkamlangan bo‘ladi. Masalan, JKning 97-moddasida
taqiqlangan jinoyatning subyekti jinoyat qonunchiligida belgilangan
yoshga yetgan, aqli raso, mazkur jinoyatni qasddan sodir etgan
shaxs bo‘lishi mumkin. Bu qoidalar JKning umumiy qismida
ko‘rsatib o‘tilgan.
Shunday qilib, huquq normasining tarkibi – bu uning o‘zaro
mazmunan uzviy bog‘liq tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan ichki
tuzilishidir.
3-§. Huquq normalarining tasnifi va turlari
Huquq normalarining ilmiy va o‘quv adabiyotida turlicha
tasniflari va guruhlanishlari mavjud. Huquq normalarini, ularda
mustahkamlangan qoidalar xarakteriga qarab quyidagicha tasniflash
mavjud:
1. 
Huquq va vakolat beruvchi normalar – ya’ni huquq subyektiga
qanday harakatlarni sodir etish m u m k i n l i g i n i ko‘rsatuvchi
normalar. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
31-moddasiga binoan «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi.
Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga
e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburiy
singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi».
2
. Majburiyat yuklovchi normalar – ya’ni qanday harakatlarni
sodir etish l o z i m l i g i n i ko‘rsatuvchi normalar. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasiga binoan,
«fuqarolar atrof-tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo‘lishga majburdirlar».
3. 
Man qiluvchi normalar – ya’ni huquq subyektiga muayyan
xatti-harakatlarni sodir etishini man qiluvchi normalar. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasida «Maxfiy
jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiqlanadi», deb ko‘rsatilagan va
bu qoida man etish xarakteriga egadir.
Bulardan tashqari, huquq normalarini boshqa qator mezonlar

---

210
asosida tasniflash mumkin. Bunda, eng avvalo, huquq normalari
huquq tarmoqlari bo‘yicha bo‘linadi va bunday guruhlash huquq
normalarini bir tizimga keltirish va zarur hollarda kodifikatsiya
qilish uchun muhimdir.
Huquq normalarini moddiy va protsessual huquq normalariga
bo‘lish ham keng tarqalgan, bunda huquq subyektlarining huquq
va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi normalarni moddiy
huquq normalari guruhiga qo‘shamiz, huquqlarni amalga oshirish
va majburiyatlarni bajarish, ijro etishning tartibini, buzilgan huquqni
tiklash jarayonini belgilovchi normalarni esa protsessual normalar
deymiz. Masalan, Fuqarolik kodeksida fuqarolik-huquqiy
munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari mustahkam-
langan bo‘lsa (ya’ni, moddiy normalar), buzilgan huquqni tiklash,
yetkazilgan zararni qoplashga oid normalar Fuqarolik-protsessual
kodeksida mustahkamlangan bo‘ladi (ya’ni, protsessual normalar).
Huquq normalarida xatti-harakatni shakllantirishning mavhumligiga
qarab, abstrakt (mavhum, umumiy) va kazuistik (nisbatan konkret)
normalar farqlanadi. Konkret bir munosabat turini yaxlit holda
tartibga soladigan normalarni abstrakt normalar, deymiz. Bir
munosabat turining konkret bir qismini tartibga soladigan
normalarni esa kazuistik normalar, deymiz. Masalan,
Konstitutsiyamizning «Asosiy prinsiplar» deb nomlangan 1-bo‘limi
normalari abstrakt, umumiy mazmunga ega. Bu bo‘limda
O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy va siyosiy tuzumining asoslari
umumiy tarzda mustahkamlangan.
Keyingi bo‘limlarda esa asosiy qoidalar nisbatan aniqlashtirilib,
ularga batafsil to‘xtalib o‘tilgan: masalan, inson va fuqarolarning
asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari (2-bo‘lim), davlat
hokimiyatining tashkil etilishi (5-bo‘lim) va h.k.
Gipotezada mustahkamlangan holatning faktik jihatlari aniq yoki
nisbiy aniqligiga qarab, huquq normalarini aniq va nisbiy aniq huquq
normalariga bo‘lamiz.
Gipotezaning hajmiga qarab, huquq normalarini oddiy (aniq
bir holat ko‘rsatilagan), murakkab (ikki yoki undan ortiq holat
ko‘rsatilgan) hamda alternativ (ikki holatdan birining mavjudligiga
bog‘liq holda normani qo‘llash mumkin bo‘ladi) turlarga bo‘lish
mumkin.
Dispozitsiyaning aniqligiga qarab, huquq normalarini: mutlaq
aniq, nisbatan aniq va blanket normalarga bo‘lish mumkin.

---

211
Mutlaq aniq huquqiy normalarda huquq va majburiyatlar aniq
belgilangan bo‘ladi.
Nisbatan aniq huquqiy normalarda esa har bir konkret holatlarda
huquq va majburiyatlarni yanada aniqlash imkonini beradi.
Blanket normalarda esa – qaysi qoidalarni bajarish zarurligi
(davlat standartlari qoidalari, texnika xavfsizligi qoidalari) umumiy
tarzda ko‘rsatiladi.
Huquq normalari sanksiyalarining aniqligiga qarab, mutlaq aniq,
nisbatan aniq huquqiy normalarga bo‘linadi. Mutlaq aniq sanksiyali
huquqiy normalarda davlatning aniq bitta majburlov chorasi
ko‘rsatiladi, masalan, yetkazilgan zararni qoplash kabi.
Nisbatan aniq sanksiyali huquq normalarida esa, turli xil jazo
turlaridan birini yoki huquqiy ta’sir chorasi turlaridan birini
qo‘llashni nazarda tutadi. Bunday sanksiyalar muqobil (alternativ)
sanksiyalar ham deb yuritiladi. Jinoyat kodeksining aksariyat
sanksiyalari alternativ sanksiyalardir. Muqobil sanksiya «yoki-yoki»
uslubida bayon etiladi. Masalan, muayyan jinoyat uchun yoki jarima
jazosi, yoki ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilanishi nazarda
tutiladi.
Kumulyativ sanksiyali huquq normalari o‘zida asosiy jazodan
tashqari qo‘shimcha jazo berilishini ham nazarda tutadi, masalan,
muayyan jinoyatni sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum qilish
kabi asosiy jazodan boshqa yana mol-mulkni musodara qilishni
ham mustahkamlaydi.
Huquq normalari yana asosiy (dastlabki) va hosila normalarga
bo‘linadi, birinchisida umumiy xarakterga ega bo‘lgan qoidalar
mustahkamlansa, (masalan, qonun normalari), ikkinchisida esa
umumiy qoidalarni rivojlantiruvchi, aniqlashtiruvchi normalar
mustahkamlanadi (masalan, normativ hujjatlar normalari qonun
normalarini aniqlashtiradi, konkretlashtiradi).
Huquq normalari yana harakati hududiga qarab, umumiy harakat
qiluvchi, mahalliy miqyosda harakat qiluvchi normalarga bo‘linadi.
Bunda birinchisi butun mamlakat hududida amal qilsa, ikkinchisiga
kiradigan normalar ma’lum hududlarda amal qilishi mumkin,
masalan, ekologik inqiroz hududlarida, juda baland tog‘li sharoitda,
cho‘l zonasida, radiaktiv xavf mavjud bo‘lgan zonalarda va h.k.
Huquq normalari subyektlariga qarab, umumiy va maxsus
normalarga bo‘linadi, bunda birinchisi hamma huquq subyektlari
uchun taalluqqli bo‘lsa, ikkinchisi aholining muayyan guruhi uchun,

---

212
yoki aniq belgilangan doiradagi subyektlarga, jumladan,
pensionerlarga, nogironlarga, soliq idorasi xodimlariga taalluqli
bo‘ladi.
Huquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini yana
imperativ, dispozitiv normalar guruhlariga bo‘lishadi. Imperativ
normalar davlat amri xarakteriga ega bo‘lib, xatti-harakat subyektiga
belgilangan harakat modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan,
ko‘pgina ma’muriy-huquqiy normalar shunday mazmundadir.
Dispozitiv normalar imperativ normalardan farqli o‘laroq,
munosabat qatnashchilariga o‘z xatti-harakatlari variantlari,
subyektiv huquq va majburiyatlar hajmi to‘g‘risida kelishib olish
imkonini o‘zida ifodalaydi. Dispozitiv normalar ko‘proq fuqarolik-
huquqiy munosabatlarida uchraydi.
Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida biron-bir
munosabat bir emas, balki bir necha huquqiy normalar ta’siri obyekti
bo‘lib qolishi mumkin va bu holda o‘sha normalarning qaysi biri
bilan ushbu munosabatni tartibga solish masalasi ziddiyatli bo‘lib
qoladi. Bu holatni hal etish uchun tanlangan norma – kollizion
normalar ya’ni, bir-biriga qarama-qarshi normalar hisoblanadi.
Shu bois kollizion normalar «hakam – norma» deb yuritiladi.
Masalan, bironta munosabat qonun normasi va hukumat qarori
bilan turlicha tartibga solinadi. Bu holda ushbu munosabat yuridik
kuchi yuqori bo‘lgan norma-qonun normasi bilan tartibga solinadi.

---

213