Ə. A.ƏLBƏndov

Təbii suların tərkibi.

 Đnsanlar öz ehtiyaclarını təmin etmək 

üçün təbii sulardan olduqca geniş miqyasda istifadə edirlər. Yer 

kürəsində  suyun  ümumi  ehtiyatı  olduqca  böyük  olub,  planetin 

ümumi həcminin 1/800 hissəsini təşkil edir. Suyun əsas hissəsi 

dünya  okeanının  payına  düşür.  YUNESKO-nun  məlumatına 

görə  (1970)  su  ehtiyatı  %-lə  aşağıdakı  kimi  paylanmışdır: 

okeanlar - 97,2; buzluqlar - 2,15; yeraltı sular - 0,625; içməli göl 

və çay suları - 9

.

10

-3

; duzlu və daxili dənizlər - 8

.

10

-3

; atmosfer - 

10

-3

;  çaylar  -  10

-4

.  Đstifadəsi  mümkün  olan  içməli  su  ehtiyatı 

hidrosferanın həcmcə 0,15 %-ni təşkil edir (~ 0,2 mln. km

3

).  

Suyun  tərkibində  olan  qarışıqlar  üç  qrupa  bölünür:  1.Mo-

lekulyar  və  ion  həddə  qədər  həll  olmuş  qarışıqlar;  2.Kolloid 

qarışıqlar; 3.Asılqanlar. 

Kimyəvi tərkibinə görə qarışıqlar üzvi və qeyri-üzvi qarışıq-

lara  ayrılır.  Üzvi  qarışıqlar  mürəkkəb  tərkibə  malik  olub,  suda 

kolloid və həqiqi məhlul şəklində olurlar. Qeyri-üzvi qarışıqlar 

əsasən ionlar şəklində olur. Bunlara Na

+

, Ca

2+

, Mg

2+

, Cl

-

, SO

4

2-

, 

HCO

3

-

 aiddir. Suda həmçinin həll olmuş şəkildə oksigen,  azot, 

karbon qazı və s. qazlar da vardır. 

Suda kabonat turşusu ilə onun ionları arasında aşağıdakı tən- 

liklərlə sxematik təsvir olunan tarazlıq mövcuddur:  

 

                        H

2

CO

3

         HCO

3

-

 + H

+

 

         

                        HCO

3

-

         CO

3

2-

 + H

+

 

  

                      2HCO

3

-

         CO

3

2-

 + CO

2

 + H

2

O 

 

→ 

← 

→ 

← 

→ 

← 

 

466

Göstərilən  tarazlıq  tənliklərinə  görə  pH  artdıqda  tarazlıq 

karbonat  ionlarının  əmələ  gəlmə  istiqamətində  yönəlir  və 

pH>10-da  karbonat  ionları  tarazlıqda  üstünlük  təşkil  edir.  pH 

azaldıqda  isə  tarazlıq  H

2

CO

3

-ün  əmələ  gəlməsi  istiqamətində 

yönəlir.  pH<  6  olduqda  karbonat  turşusunun  əmələ  gəlməsi 

üstünlük təşkil edir. Tərkibində karbonat turşusu, hidrokarbonat 

və karbonat ionları tarazlıqda olan su stabil su, tarazlıq karbonat 

turşusunun əmələ gəlməsi istiqamətinə yönəlmiş olarsa, belə su 

aqresiv su

 adlanır. Aqresiv suyun korroziyaya uğratma aktivliyi 

yüksək olur. Tarazlıq karbonat ionlarının əmələ gəlməsinin isti-

qamətinə  yönəlməsi  isə  kalsium  karbonat  çöküntüsünün  əmələ 

gəlməsinə səbəb olur.  

Təbii  suların  tərkibi  müəyyən  texnoloji  göstəricilərlə  xarak-

terizə olunur. Bunlara suyun codluğu, mühitin reaksiyası, qələvi-

liyi, minerallığı, oksidləşəlmə 

(qarışıqların) qabiliyyəti daxildir.  

Suyun  codluğu. 

Tərkibində  çoxlu  miqdarda  kalsium  və 

maqnezium ionları olan sular cod sular adlanır. Codluq 1l suda 

həll olmuş kalsium və maqnezium ionlarının mmol-ekvivalent-

ləri sayı ilə ölçülür.  Codluq = 0,5( [Ca

2+

] + [Mg

2+

] ).  

Codluq  karbonatlı  (müvəqqəti)  və  qeyri-karbonatlı  (daimi) 

codluğa  ayrılır.  Karbonatlı  codluq  suda  kalsium  və  maqnezium 

ionlarının hidrokarbonatları

 hesabına yaranır. Daimi codluq isə 

bu  kationların  xlorid  və  sulfat  duzlarının

  mövcudluğu  ilə  əla-

qədardır. 

Suyun

  qələviliyi  hidroksil  ionlarının  və  zəif  turşu  anion-

larının (HCO

3

-

, CO

3

2-

 və s. – protolitik əsaslar) qatılıqları cəmi 

ilə ölçülür.  

Su  həmçinin  minerallıq  dərəcəsi  ilə  də  xarakterizə  olunur. 

Minerallıq  dərəcəsi

 1l suda həll olan duzların kütləsi ilə göstə-

rilir.  Çay  suları  adətən  aşağı  minerallığa  (0,5-0,6  q/l)  malik 

olurlar.  Yeraltı  suların  minerallığı  isə  yüksək  olur.  Okeanların 

və açıq dənizlərin minerallığı təxminən bərabər olub 35 q/l təşkil 

edir.  Bu sularda əsas ionları Na

+

 və Cl

-

 - ionları təşkil edir. Da-

xili  dənizlərin  minerallığı  okeanların  minerallığından  az  olur. 

 

467

Məsələn, Xəzər dənizinin minerallığı 3-13 q/l, Qara dənizin isə 

17-18 q/l təşkil edir.  

Suyun oksidləşəmə qabiliyyəti ondakı qarışıqların oksidləş-

diricilərlə qarşılıqlı təsirdə olma  dərəcəsi ilə ölçülür.  

Oksigenə biokimyəvi tələbat 

(OBT). Bakteriyalar tərəfindən 

oksidləşən üzvi maddələrin parçlanmasına sərf olunan oksigenin 

qatılığı  (mq/l)  ilə  ölçülür.  Suyun  bu  xassəsi  20

o

  S-də  suyu  5 

sutka qaranlıqda saxladıqda oksigenin qatılıq dəyişməsi ilə təyin 

edilir (OBT

5

). OBT-yə görə suyun çirklənmə dərəcəsi müəyyən 

edilir. OBT-si 30 mq/l-ə qədər olan sular təmiz sular, 30-80 mq/l 

olan sular zəif çirklənmiş və OBT > 80 mq/l olan sular isə çirkli 

sular

  adlanır.  

Suyun  istifadəsi. 

Đçməli suların çox hissəsi  ~82 %-i kənd 

təsərrüfatında, ~10 %-i məişətdə, ~8%-i isə sənayedə, soyutma 

işlərində,  həmçinin  enerji  daşıyıcı  kimi  nəqliyyat  vasitələrində 

və  həlledici  kimi  tətbiq  edilir.  Suyun  tərkibindəki  qarışıqlar  su 

təchizatı obyektləri üçün zərərli ola bilər. Odur ki, istifadə olu-

nacaq  su  müəyyən  normativlərə  cavab  verməlidir.  Məsələn,  su 

kəməri  sularında  OBT,  codluq  verən  və  digər  ionların  qatılığı  

icazə  verilən  maksimal  kəmiyyətlərdən  artıq  olmamalıdır 

(cəd.12.2).        

 

 

Cədvəl 12.2.  Đçməli suda ionların icazə verilən maksimal qatılığı

 

(c

max

, mq/

 l) 

 

Texniki suda codluq verən duzlar və digər həll olmayan qa-

rışıqlar  qazanların  və  digər  cihazların  divarlarında  çökərək  bu 

qurğuların  effektliyini  azaldır.  Qazanlarda  NaCl  və  digər  qarı-

şıqlar  buxara  keçərək  turbinlərin  pərlərində  çökür  ki,  bu  da 

     Đon 

     c

max

 

Đon 

  c

max

 

      Đon 

    c

max

 

     Be

2+

 

     2

.

10

-4

 

      Mo

2+

 

      0,25 

      PO

4

3-

 

      3,5 

     Se

6+

 

     1

.

10

-3

 

Fe

2+

, Fe

3+

 

      0,25 

      Zn

2+

 

      5,0 

     Pb

2+

 

     0,03 

      Al

3+

 

      0,5 

      NO

3

-

 

      45 

As

3+

, As

5+

       0,05 

       F

-

 

   0,7-1,5 

      Cl

-

 

      350 

     Mn

2+

 

     0,1 

      Cu

2+

 

      1,0 

      SO

4

2-

 

      500 

 

468

elektrik stansiyalarının faydalı iş əmsalını aşağı salır. Suda həll 

olmuş  oksigen,  karbon  qazı,  dəmir  və  nitrit  ionları  metalların 

korroziyasına səbəb olur. Odur ki, təbii suları istifadə etməzədən 

əvvəl  tərkibindəki  qarışıqların  əsas  kütləsinı  ayırmaq  lazım 

gəlir. 

Suyun  kimyəvi  və  fiziki-kimyəvi  üsullarla  təmizlənməsi. 

Suyun  tərkibindəki  qarışıqlardan  təmizlənməsi  üçün  seçilən 

metod  qarışıqların  xarakteri  və  xassələrindən  asılıdır.  Məsələn, 

asılqan  qarışıqları  süzməklə,  kolloid  qarışıqları  koaqulyasiya 

etdirməklə təmizləyirlər. Az həll olan birləşmələr əmələ gətirən 

ion qarışıqları çökdürməklə, oksidləşdirici qarışıqları reduksiya 

etmək,  reduksiyaedici  qarışıqları  isə  oksidləşdirməklə  təsirini 

aradan qaldırırlar. 

Codluğun  aradan  qaldırılması. 

Suyun  codluğunu  aradan 

qaldırmaq  üçün  Ca

2+

  və  Mq

2+

-ionlarını  ayırmaq  lazımdır.  Bu 

proses suyun yumşaldılması adlanır. Bu məqsədlə çökdürmə və 

va ion-dəyişmə üsullarından istifadə edilir. 

Çökdürmə  üsulları  Ca

2+

  və  Mq

2+

-ionlarının  uyğun  olaraq 

CaCO

3

 və Mq(OH)

2

 şəklində çökdürülməsinə əsaslanır.     

Məlumdur  ki,  az  həllolan  duzların  (çöküntülərin)  həllolma 

qabiliyyəti  sabit  temperaturda  sabit  kəmiyyətdir  (bax  8.9.  Həll 

olma hasili). Çöküntünün tərkibinə daxil olan ionların bu və ya 

digərinin qatılığını azaltmaq və ya artırmaqla tarazlığı çöküntü-

nün həllolma qabiliyyətinin azalması və ya artması istiqamətinə 

yönəltmək olar. Məsələn, cod suda Ca

2+

 və Mg

2+

 ionlarının qatı-

lığını azaltmaq, yəni onları çökdürmək üçün uyğun olaraq CO

3

2-

 

və OH

-

- ionlarının qatılığını artırmaq lazım gəlir.  

Karbonatlı  codluğu 

aradan  qaldırmaq  üçün  suyun  əhəng-

ləşdirilməsi üsulundan istifadə olunur. Sönmüş əhəng suda aşa-

ğıdakı tənlik üzrə tam dissosiasiya edir:                             

                        

Ca(OH)

2

 → Ca

2+

 + 2OH

- 

 

 

 

469

Əmələ  gələn OH

-

 ionları suda olan H

2

CO

3

, HCO

3

-

 ilə aşa-

ğıdakı tənliklər üzrə qarşılıqlı təsirdə olur: 

   

                    OH

-

 + H

2

CO

3

        HCO

3

-

 + H

2

O 

 

                    OH

-

 + HCO

3

-

       CO

3

2-

 + H

2

O 

   

Göstərilən proseslər nəticəsində karbonat ionlarının qatılığı 

artır  və  bu  qatılığın  kalsium  ionları  qatılığına  vurma  hasili 

CaCO

3

-ün  həllolma  hasili  kəmiyyətini  (HH

CaCO

3

=  1.10

-8

) 

keçdiyindən kalsium ionları karbonat şəklində çökür: 

 

                         Ca

2+

 + CO

3

2-

 → CaCO

3

↓ 

 

Eyni zamanda OH

-

 -ionlarının qatılığının Mg

2+

 -ionları qa-

tılığına  vurma  hasili  Mg(OH)

2

-in  həll  olma  hasilini 

(HH

Mq(OH)

2

= =1,2.10

-11

) keçdiyindən Mg

2+

-ionları da Mg(OH)

2 

çöküntüsünü əmələ gətirir: 

 

                         Mg

2+

 + 2OH

-

 → Mg(OH)

2

↓    

   

Suyu  əhəngləşdirdikdə  baş  verən  kimyəvi  reaksiyaları  aşa-

ğıdakı tənliklər şəklində göstərə bilərik: 

 

    Ca(HCO

3

)

2

 + Ca(OH)

2

 = 2CaCO

3

↓+ 2H

2

O 

    

    Mq(HCO

3

)

2

 + 2Ca(OH)

2

 = Mq(OH)

2

↓+ 2CaCO

3

↓+ 2H

2

O 

   

     H

2

CO

3  

+ Ca(OH)

2

 = CaCO

3 

+ 2H

2

O 

 

Tənliklərdən göründüyi kimi suya əhəng daxil etdikdə Ca

2+

 

və Mq

2+

-ionlarının (suyun yumşalması), HCO

3

- 

ionlarının (qələ-

viliyin azalması)

 

 və H

2

CO

3

-ün

 

qatılığının azalması baş verır. 

→ 

← 

→ 

← 

 

470

Əhəng  üsulu  ilə  suyun  qeyri-karbonatlı  codluğunu  aradan 

qaldırmaq olmur. Bu məqsədlə sodadan istifadə olunur: 

                     

                      Na

2

CO

3

 → 2Na

+

 + CO

3

2-

   

                     

                      CO

3

2-

 + Ca

2+

 → CaCO

3

↓ 

 

 Suyu  qaynatmaqla  onun  karbonatlı  codluğunu  aradan  qal-

dırmaq olar.  Bu zaman alınan çöküntülər “ərp” adlanır:  

 

                       Ca(HCO

3

)

2

  = CaCO

3

 + CO

2

 + H

2

O                                   

                   

                       Mq(HCO

3

)

2

 + H

2

O = Mq(OH)

2

  + 2CO

2

 

 

Təbii  suları  qarışıqlardan  təmizləmədə  kationdəyişmə,  ani-

ondəyişmə

 və kimyəvi duzsuzlaşdırma metodlarından geniş isti-

fadə olunur (bax 8.10. Đon mübadilə tarazlıqları). 

Kationları (Mg

2+

, Ca

2+

, Na

+

 və s.) ayırmaq üçün su kationit-

lərdən, anionları (Cl

-

, SO

4

2-

 , HCO

3

-

 və s.) ayırmaq üçün  isə ani-

onitlərdən keçirilir. 

Məsələn,  codluq  əmələ  gətirən  ionların  Na-kationitdən  ke-

çirtməklə  codluğu  aradan  qaldırırlar  (bax  8.9.  Đon  mübadilə 

tarazlığı).  

Anionları  OH-anionitdən  keçirtməklə  anionları  ayırmaq 

mümkündür.  

 

ROH

 

+ Cl

-

       RCl + OH

- 

 

Əgər  suyu  OH-  anionitdən  keçirtməklə  anionlardan,  H-ka-

tionitdən kecirtməklə isə kationlardan ayırsaq,  

                     

RH + Na

+

 = RNa + H

+ 

 

→ 

← 

 

471

suya keçən OH

-

 və H

+

- ionları birləşərək su əmələ gətirəcəkdir. 

Bunun  nəticəsi  olaraq  su  kimyəvi  duzlaşmış  vəziyyətdə 

olacaqdır.  

Suyun  zərərsizləşdirilməsi. 

Xəstəlik  törədici  mikrobları, 

virusları və bakteriyaları məhv eləmək üçün suyu oksidləşdirici-

lərlə  işləyirlər.  Bu  məqsədlə  maye  və  ya  qazvari  xlordan, 

hipoxloridlərdən:  NaClO  və  Ca(ClO)

2

  istifadə  olunur.  Xlorun 

bakterisid  təsiri  onun  su  ilə  təsirindən  hipoxlorid  HClO  turşu-

sunun əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır:  

 

                     Cl

2

 + H

2

O       HClO + H

+

 + Cl

- 

Xlorun suda olan üzvi maddələrlə təsirindən müəyyən miq-

dar toksiki maddələrin, məsələn, CHCl

3

-ün əmələ gəlməsi müm-

kün hesab edilir. Odur ki, suyun ozon O

3

 vasitəsi ilə zərərsizləş-

dirilməsi (ozonlaşdırma) böyük maraq kəsb edir.  

 

     

12.4. DÖVRĐ SĐSTEMĐN  IVA QRUP  ELEMENTLƏRĐ 

 

Ümumi xassələri. 

ΙVA qrupuna qeyri-metal C, polimetallar:  

Si  və  Ge,  metallar  Sn  və  Pb  daxildir.  Bu  elementlərin  valent 

səviyyəsinin elektron formulu ... ns

2

np

2

 şəklində  ifadə  olunur. 

Sıra nömrəsinin artması ilə atom radiusu artır, ionlaşma enerjisi 

azalır və bununla əlaqədar elementlərin metallıq xassələri güclə-

nir (cəd. 12.3). Si və Ge yarımkeçirici xassəyə malikdirlər. Ger-

manium  xarici  görünüşcə  metalı  xatırladır.  Sarımtıl  çalarlı  gü-

müşü ağ  rəngli maddədir.  IVA qrup elementləri  dövri sistemin 

ortalarında  yerləşir  və  xüsusi  elektron  quruluşuna  malikdirlər. 

Xarici  elektron  təbəqələrində  bölünməmiş  (sərbəst)  p-elektron 

cütu yoxdur. Bu elementlərin atomları öz aralarında və digər ele-

mentlərlə rabitələnmədə sp

3

, sp

2

, sp

-hibrid  orbitallardan istifadə 

edir.  Karbon  və  silisium  olduqca  böyük  saylarda  polinüvəlı 

birləşmələr:  üzvi  birləşmələr,  silikatlar,  silikonlar  və  s.  əmələ 

gətirir. 

 

→ 

← 

 

472

Cədvəl 12.3. ΙVA qrup elementlərinin və bəsit maddələrinin bəzi 

xassələri 

 

Karbon. 

Karbonun  yer  qabığında  kütlə  payı  0,1%  təşkil 

edir. Sərbəst (almaz, qrafit) və birləşmələr şəklində  rast gəlinir. 

Təbiətdə  tərkibi  komürün  tərkibinə  çox  yaxın  olan  faydalı  kö-

mür yataqları mövcuddur. Bunlara daş və qonur kömürləri misal 

göstərmək olar. 

Karbon  birləşmələr  şəklində  çox  geniş  yayılmışdır.  Karbo-

natlar  şəklində  zəngin  yataqlara  malikdir.  Üzvi  birləşmələrin 

əsas  quruluş  elementi  kimi  bitki  və  heyvan  orqanizmlərinin, 

eləcə də neftin, təbii qazın tərkibinə daxildir. 

Allotropik şəkildəyişmələri.

 Sərbəst halda karbon  sp

3

,

 sp

2

, 

sp-

 

hibridləşmə  tiplərinə  cavab  verən  almaz,  qrafit,  karbin  və  

fullyarit adlanan dörd allotropik şəkildəyişmə əmələ gətirir. Ful-

lyarit C

60

 (fulleren) molekullarından ibarətdir. 

Almaz 

rəngsiz, işığı güclü səpələyən şəffaf maddədir. Tərəf-

ləri  mərkəzləşmiş  kub  sistemdə  kristallaşır.  Almazda  karbon 

atomları sp

3

-hibridləşmiş formada olub, bir-birilə kovalent rabi-

tələnərək üçölçülü tetraedrik şəbəkə əmələ gətirir. Atomlararası 

məsafə  0,154  nm  təşkil  edir.  Bütün  maddələr  içərisində  vahid 

həcmə düşən atomların sayına görə birinci yer tutur. Bununla və 

həmçinin karbon tetraedrlərində atomların bir-birilə yüksək da-

vamlı  kovalent  rabitələr  əmələ  gətirməsi  ilə  əlaqədar  almaz 

bütün maddələr içərisində ən  bərkidir.  

                 Xassələr 

  

6

C(qrafit)        

14

Si 

         

32

Ge 

Elektron quruluşu                  

   2s

2

2p

2 

   3s

2

3p

2 

      4s

2

4p

2 

Atom radiusu, nm 

   0,077 

   0,117 

       0,122 

Birinci ionlaşma enerjisi,kC/mol      1086 

  787 

       762 

Elektromənfilik 

   2,5 

  1,8 

       1,8 

Sıxlıq, q/sm

3

 

   2,1-2,5 

   2,42 

       5,32 

Ərimə temperaturu, 

o

S 

   3750 

  1412 

       936 

Qaynama temperaturu, 

o

S 

         - 

  3250 

       3123 

Xarakterik oksidləşmə dərəcəsi 

-4 ,+2, +4        -4, +2, +4 

 -

4, +2, +4 

 

473

Đstehsal edilən almazın təxminən 80%-i abraziv material ki-

mi texniki məqsədlər uçün tətbiq edilir. Cilalanmış şəffaf almaz  

brilliant

  adlanır. Qimətli daş kimi istifadə olunur. 

Qrafit

  tünd-boz  rəngli  zəif  metal  parlaqlığına  malik,  elek-

triki  yaxşı  keçirən,  heksaqonal  sistemdə  kristallaşan  laylanma 

(pulcuqlanma) xassəsinə malik maddədir. Qrafitin kristal qəfəsi-

nin xüsusiyyətlərı §4.4-də (Müxtəlif rabitəli qəfəslər) verilmışdir. 

Qrafit elektrik cərəyanını keçirdiyindən elektrodların hazır-

lanmasında tətbiq edilir. Sürtünməni azaltmaq məqsədilə sürtkü 

yağlarının tərkibinə daxil edilir. Qrafitdən həmçinin atom reak-

torlarında  neytronların  sürətinin  tənzimlənməsində  istifadə 

olunur.  

1985-ci  ildə  karbonun  altmış  karbon  atomlarından  təşkil 

olunmuş  (C

60

)  birləşməsinin-fullerenin  sintezi  barədə  məlumat 

verilmişdir.  Sonralar  C

70

,  C

84

  və  s.  fullerenlər  sintez  olunmuş-

dur. Fullerenlər qapalı quruluşa malikdir və bu quruluşda  kar-

bon atomları sp

2

-hibridləşmiş formada olur. Hibridləşmədə işti-

rak etməyən p-elektron buludları aromatik nüvədə olduğu kimi 

delokallaşmış 

π

-rabitə əmələ gətirir. 

Fullyaritlərin  kristalları  molekulyar  qəfəs  tipınə  aid  edilir.  

Qəfəsin qovşaqlarında fulleren molekulları yerləşir. 

Karbon  atomlarının  sp-hibridləşməsindən  əmələ  gələn  al-

lotropik  şəkildəyişmə  1986-cı  ildə  kəşf  edilmiş  və  sonralar  tə-

biətdə tapılmış  karbin  daxildir. Karbin  xüsusi çəkisı qrafitdən 

az  olan  tozvari,    kimyəvi  cəhətdən  qrafitdən  aktiv  maddədir. 

Karbində  rabitəyə görə müxtəliflik mövcuddur: 

 

= C =  C = C =    və    ·– C  ≡ C – C  ≡ C·– 

 

Amorf  karbon 

(kömür).  Üzvi  birləşmləri  havasız  mühitdə 

qızdırdıqda komür adlanan qara rəngli kütlə alınır. Belə kömür 

nizamsız  düzülüşlü  qrafit  dənəciklərindən  ibarətdir.  Kömur 

müxtəlif metalların (məsələn, dəmir, nikel, platin) ərimiş məhlu-

 

474

lunda həll olur. Kömürün xüsusi çəkisi 1,8-2,1 q/sm

3

 intervalın-

da dəyişir. 

Kömürün koks, ağac kömürü, sümük kömürü və qurum  ad-

lanan texniki növlərı vardır. 

Koks

 daş kömürün quru distilləsindən alınır. Əsasən metal-

lurgiyada  metalların  pirometallurji  üsulla  alınmasında  istifadə 

edilir. 

Ağac kömürü.

 Oduncağın havasız mühitdə qızdırılmasından 

alınır.  Məsaməli  quruluşa  malik  olması  ilə  əlaqədar  yüksək 

adsorbsiya qabiliyyətinə malikdir. Közərmiş kömür üzərindən su 

buxarı  keçirtdikdə  onun  adsorbsiya  qabiliyyəti  əsaslı  dərəcədə 

artır. Belə kömür aktivləşdirilmiş kömür  adlanır. 

Aktivləşdirilmış kömür əlehqazlarda, uçucu maye buxarlar-

ının və qazlar qarışığının udulmasında, tibbdə və s.tətbiq edilir. 

Sümük  kömürü

  yağsızlaşdırılmış  sümükləri  kömürləşdir-

məklə alırlar. Üzvi boyaları yüksək dərəcədə udması ilə xarak-

terizə olunur. Məhlulların müxtəlif boya maddələrdən təmizlən-

məsində istifadə olunur. 

Qurum

  ən  təmiz  “amorf”  kömür  hesab  olunur.  Sənayedə 

onu metanın termiki parçalanmasından, həmçinin havanın azlığı 

şəraitində qətranların, skipidarın və digər karbonla zəngin mad-

dələrin yandırılmasından alırlar. Qara boya, rezin istehsalında və 

s. işlədilir.