"e-Dalğa" Şəbəkə Kulturoloji-Ədəbi Dərgi

  
  Tərcümə edən: Fərid  
 
 
http://medeniyyet.az
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
166
Xorxe Luis Borxes 
 
 
“Ölümsüzlük” 
 
 
Tərcümə edən: Vilayət Quliyev  
 
 
 
 
Sesiliya İnxenyerosa ithaf olunur 
 
Solomon saith: „There is no new thing upon the earth”. So that as Plato had an 
imagination „that all knowledge was but remembrance”: so Solomon giveth his 
sentence, „that all novelity is but oblivion”. 
 
Francis Bacon, „Essays”, LVIII* 
 
 
 
1929-cu ilin iyun ayinda əslən İzmirdən olan əntiqfüruş Jozef Kartafil Londonda 
knyaginya Lüsenjə Aleksandr Popun „İliada” əsərinin (1715-1720) kiçik formatlı altı 
cildliyini göstərmişdi. Knyaginya tərəddüd etmədən kitabları almışdı. Bu zaman 
əntiqfüruşla aralarında qısa söhbət də olmuşdu. Sonralar knyaginya xatırlayırdı ki, ona 
qədim kitabları satan adam tamam qocalıb əldən düşmüşdü; sifəti cadarlanmış torpağı 
xatırladırdı. Boz gözləri və bomboz saqqalı vardı. Üzü qətiyyən yaddaqalan deyildi. 
Yozef Kartafil bir neçə dildə eyni dərəcədə asanlıqla və eyni səhvlərlə danışmağı 
bacarırdı. Çox da uzun çəkməyən ünsiyyət zamanı o, ingilis dilindən fransızcaya, sonra 
Salonikidə danışılan ispan dilinə keçmiş, axırda isə söhbəti Makao adasında istifadə 
olunan Portuqal dilində davam etdirmişdi. Oktyabr ayında knyaginya „Zevs” gəmisinin 
bir sərnişinindən Kartafilin İzmirə qayıdarkən öldüyünü və İos adasında dəfn edildiyini 
eşitmişdi. Aşağıda verdiyimiz mətn isə „İliada”nın son cildinə yazılmışdı.  
Orijinal ingilis dilində qələmə alınmışdı və orada çoxlu latın sözləri vardı. Mətnin 
tərcüməsini olduğu kimi təqdim edirik.  
 
I 
 
Yaddaşım məni aldatmırsa, hər şey imperator Diokletionun hakimiyyəti dövründə, 
Yüzqapılı Fivdə, Hekatomfilos bağlarının birində başlanmışdı. Həmin ərəfədə mən 
yenicə başa çatmış Misir müharibələrində uğursuz döyüşdən çıxmışdım. Qırmızı dənizin 
sahilində, Berenikadakı legionlardan birinin tribunu idim. Savaşa can atan, adlarını 
qılıncla tarixə yazmaq istəyən legioner yoldaşlarımın çoxu qızdırma və şər ruhların 
fitnələri nəticəsində həlak olmuşdu. Mavritaniyalılar məğlub edilmişdilər. Əvvəllər 
üsyankar şəhərlərin nəzarətində olan ərazilər həmişəlik Plutonun əlinə keçmişdi. 
Yenilmiş İskəndəriyyə əbəs yerə Sezardan mərhəmət umurdu. Yenidən qələbə çalmaq 
üçün legionlara yarım ildən də az vaxt lazım oldu. 
__________________ 

---

 
167
*Solomon dedi: „ Yer üzündə heç nə yeni deyil”. Platon isə onun fikrini tamamladı: 
„Yeni olan hər şey sadəcə bir xatirədir”. Ona görə də yeni sayılan hər şeyin yaxşı 
unudulmuş köhnə olması haqqındakı müdrik fikir Solomona məxsusdur. Frensis Bekon. 
„Təcrübələr”. LVIII (ing.) 
 
Özümə gəldikdə isə müharibə allahı Marsın üzünə ötəri baxa bildim. O, şəfqətini məndən 
əsirgədi. Heç bir uğur qazana bilmədim. Bəlkə elə bu səbəbdən də dərd əlindən başımı 
götürüb ucu-bucağı görünməyən qorxunc səhralardan keçdim və mübhəm Ölümsüzlər 
Şəhərini axtarmağa yollandım.  
Hər şey, dediyim kimi, Fivdəki bağda başlanmışdı. Həmin gecə nədənsə yuxuya gedə 
bilmədim. Səhərə qədər ürəyim narahalıqla döyünürdü. Dan söküləndə ayağa qalxdım. 
Kölələrim hələ yatırdılar. Ay ətrafdakı intəhasız qum səhraları rəngində idi. Şərq tərəfdən 
qan içində yorğun bir süvarinin mənə tərəf çapdığını gördüm. O, bir neçə addımlığımda 
ölü kimi atdan yerə yıxıldı. Latın dilində yalvarış dolu zəif səslə suları şəhər divarlarının 
dibini yalayan çayın adını soruşdu. Misir çayı olduğunu və yağış sularından əmələ 
gəldiyini dedim. „Mən başqa çay axtarıram, insanın həyatından ölümü yuyub aparan 
çay”-deyə naməlum yolçu kədərlə pıçıldadı. Onun sinəsindən tünd rəngə çalan qan 
axırdı. Atlı Qanqın o biri sahilindəki dağlardan gəldiyini dedi. O dağların sakinləri 
inanırmışlar ki, Yer kürəsinin qərb qurtaracağına qədər gedib çıxa bilsən suyu insana 
ölümsüzlük bəxş edən çayı tapmaq mümkündür. Atlı sonra əlavə etdi ki, orada başdan-
başa amfiteatr və qüllələrdən ibarət Ölməzlər Şəhəri yerləşir. Sübh şəfəqləri söküləndə o, 
canını tapşırdı. Mən isə nəyin bahasına olursa-olsun həmin çayı və şəhəri axtarmaq 
qərarına gəldim. Cəlladın sorğu-sualı nəticəsində naməlum atlının sözlərinin həqiqiliyini 
təsdiqləyən əsir mavritaniyalılar tapıldı. Kimsə dünyanın qurtaracağındakı Yelisey 
vadisində adamların hədddən artıq uzun ömür sürdüklərini xatırladı. Bəziləri ətəklərindən 
Paktol çayının mənsəbini götürdüyü zirvələrdə yüz illərlə yaşayan insanların olduğunu 
yada saldı. Romada filosoflarla söhbət elədim. Onlar insanın ömrünü uzatmağın əslində 
hər kəsin əcələ can verməsini dönə-dönə təkrarlamaq olduğunu xatırlatdılar. Uzun ömür 
yaşayan insan ölümlə də dəfələrlə üz-üzə gəlməli olur. Ölməzlər Şəhərinin 
mövcudluğuna inanıb-inanmadığımı özüm də bilmirdim. O zaman varlığıma hər şeydən 
çox bu şəhəri axtarıb tapmaq fikri hakim kəsilmişdi. Getulidəki prokonsul Flavi yardım 
əli uzatdı, ixtiyarıma iki yüz nəfər əsgər verdi. Özümlə muzdlular da götürdüm. Onlar 
yolu yaxşı tanıdıqlarını deyirdilər. Amma çətinlik üzə çıxan kimi qaçıb dağılışmağa 
başladılar.  
Az sonra baş verən hadisələr səfərin ilk günləri ilə bağlı xoş xatirələrimizi yerlə yeksan 
etdi. Arsinoydan çıxan kimi qumlu səhraya düşdük. İlan əti yeyən və hələ insan kimi 
danışmağı bacarmayan troqloditlərin, qadınları ümumi, qidaları isə şir əti olan 
qaramantların, Tartara sitayiş edən avqillərin torpaqlarından keçdik. Qumları qapqara 
rəngə çalan, gündüzün dəhşətli istisindən qorunmaq üçün yalnız gecələr yol gedilən digər 
səhraları da adladıq. Uzaqda dəniz-okeana adı verilən dağı gördük. Onun yamacları 
zəhərin təsirini öldürən moloçay adlı bitki ilə örtülmüşdü, zirvəsində isə həyatlarını 
şəhvətə vermiş kobud və amansız satirlər yaşayırdılar. Ecazkar şəhərin belə əcaib 
varlıqların məskunlaşdığı torpaqlarda olması heç birimizə inandırıcı görünmürdü. 
Çətinliklərə baxmadan yolumuzu davam etdirirdik. Artıq geri çəkilmək şərəfsizlik olardı. 
Bəziləri ağılsızcasına üzlərini aya tərəf çevirərək yatırdılar. Bu da onlara həyatları 
bahasına başa gəldi-qızdırma canlarını aldı. Bəziləri özümüzlə götürdüyümüz, amma 
artıq iylənmiş, üfunət iyi verən suyu içməklə ağıllarını itirib ölümlərini tapdılar. 
Dəstəmdəki əsgərlər ilk vaxtlar gecə ilə qaçıb aradan çıxırdılar. Sonra qiyam qaldırmağa 

---

 
168
başladılar. Üzümə ağ olanları cəzalandırarkən ən amansız üsullardan da çəkinmir və 
tərəddüdsüz yoluma davam edirdim. Sentruonlardan biri üsyançıların çarmıxa çəkilmiş 
yoldaşlarının qisasını almaq üçün məni öldürmək istədiklərini deyənə qədər vəziyyət belə 
davam etdi. Məsələnin qəizləşdiyini görəndə sədaqətlərinə inandığım bir neçə əsgərlə 
düşərgədən qaçdım. Ancaq gecənin zülmət qaranlığında bir-birimizi itirdik. Tək-tənha 
qaldım. Kritlinin atdığı oxa hədəf olub yaralandım. Bir neçə gün su axtara-axtara səhranı 
dolaşdım. Bəlkə də bu cəmisi bir gün sürmüşdü. Lakin dəhşətli bürküdən, susuzluqdan və 
təşnəlik qarşısındakı qorxudan zaman mənə belə uzun görünmüşdü. Atımın başını 
buraxıb yol seçməyi onun öz ümidinə qoymuşdum. Sübh çağı üfüqdə ehramlar və 
qüllələr göründü. Məni qara basırdı. Özümü alçaq tavanlı, səliqəli bir labirintdə hiss 
edirdim. Onun tən ortasında su dolu bardaq qoyulmuşdu. Gözlərim bardağı görürdü, 
əllərim az qala ona toxunurdu. Lakin labirintin dəhlizləri o qədər dolaşıq və məkrli idi ki, 
artıq suya çatmadan öləcəyim mənə əyan olmuşdu.  
 
II 
 
Nəhayət bu dəhşətli qarabasmaları beynimdən qovanda əllərim bağlı halda dağın dik 
yamacında qazılan və adi qəbirdən o qədər də fərqlənməyən uzunsov oyuqda olduğumun 
fərqinə vardım. Oyuğun kənarları nəm idi, divarlarını insan əllərindən daha çox zamanın 
cilaladığı sezilirdi. Ürəyimin sinəmdə bərk-bərk döyündüyünü, susuzluğun isə az qala 
bütün bədənimi yandırdığını aydın hiss edirdim. Oyuqdan kənara boylanıb zəif səslə 
qışqırdım. Dağın ətəyində, qumların və zibil qalaqlarının arasından burula-burula bulanıq 
sulu irmaq axırdı. İrmağın qarşı tərəfində isə doğan, bəlkə də batan günəşin şəfəqləri 
altında Ölməzlər Şəhəri bərq vururdu. Bəli, bu həmin şəhər idi. Başqa cür ola bilməzdi. 
Mən divarları, tağları, frontonları və meydanları görürdüm. Şəhər özülə bənzəyən sal 
daşdan ibarət yamacın üzərində yüksəlirdi. Uzandığım oyuq kimi yüzlərlə əyri-üyrü oyuq 
dağın ətəyinə və vadiyə səpələnmişdi. Qumluqda o qədər də dərin olmayan quyular gözə 
dəyirdi. Ətrafdakı oyuqlardan və çalalardan dəriləri bozarmış, saqqalları pırtlaşıq çılpaq 
adamlar çıxırdılar. Mənə elə gəldi ki, onları tanıyıram. Onlar Ərəb körfəzinin sahillərinə 
və efiopların mağara tipli yaşayış məskənlərinə basqınlar düzəldən vəhşi, qəddar troqlodit 
tayfasından idilər. Gördüyüm adamların danışa bilmədiklərini və ilan əti yediklərini 
eşitsəydim, qətiyyən təəccüblənməzdim.  
Susuzluq məni taqətdən saldığından cəsarətlənmişdim. Fikrimdə hesabladım: irmağın 
qumlu sahili təxminən otuz futluq məsafədə idi. Gözlərimi yumub əllərim arxada bağlı 
halda yamac boyu üzü aşağı yuvarlanmağa başladım. İrmağa çatan kimi əzilib qana 
bulaşmış dodaqlarımı bulanıq suya dirədim. Vəhşi heyvanlar suvatdan su içən kimi 
içirdim. Yenidən huşumu itirib sayıqlamağa başlamamışdan əvvəl nədənsə yunan dilində 
„Ezerin suyundan içən varlı Zela sakinləri” sözlərini təkrarlayırdım. 
İrmağın kənarında neçə gün neçə gecə qaldığımdan xəbərsizəm. Yamacdakı oyuğa 
qayıtmağa taqətim çatmadığımdan miskin, lüt-üryan vəziyyətdə naməlum sahildə uzanıb 
başıma nə gələcəyini gözləyirdim. Günəşin və ayın həyatımla amansızcasına 
oynadıqlarının fərqində deyildim. Cahillikləri ucbatından uşaq kimi sadədil olan 
troqloditlər isə nə yaşamağıma, nə də ölməyimə kömək edirdilər. Əbəs yerə onlara məni 
öldürüb canımı əzabdan qurtarmaq üçün yalvarırdım. Nəhayət günlərin birində qollarıma 
vurulmuş qandalları qayanın sivri kənarına çırpıb qıra bildim. Ertəsi gün isə mən-bir 
vaxtlar Roma legionunun hərbi tribunu olan Mark Flamini Ruf ilk murdar ilan əti tikəsini 
oğurladım, bəlkə də sədəqə kimi aldım... 

---

 
169
Ölümsüzləri görmək, fövqəlbəşərlərin yaşadıqları Şəhərin daşlarına toxunmaq ehtirası 
düşüncəmə hakim kəsilmiş, yuxum ərşə çəkilmişdi. Elə bil vəhşilər də niyyətimi başa 
düşmüşdülər. Gözlərinə yuxu getmirdi. Əvvəlcə məni güddüklərini sezdim. Sonra sanki 
narahatlığım onlara da sirayət etdi. Adətən belə həssaslıq itlərdə olur. Vəhşilərin 
məskənini ən hərəkətli vaxtda-qürub çağı tərk etməyi qərara aldım. Adətən bu saatlarda 
onlar günlərini keçirdikləri çalalardan və oyuqlardan çıxır, korşalmış gözləri ilə batan 
günəşə tamaşa edirdilər. Uca səslə dua oxumağa başladım. Var gücümlə qışqırmaqdan 
məqsəd Allahın mərhəmətini qazanmaqdan daha çox ətrafdakı insan sürüsünü qorxutmaq 
idi. Sonra zibil qalaqlarının arasından burula-burula axan kiçik irmağı keçib Şəhərə üz 
tutdum. Vəhşilərdən ikisi, ya üçü gözə görünməməyə çalışaraq dalımca gəlirdilər. Digər 
tayfadaşları kimi onlar da balaca boylu idilər. Adama qorxudan daha çox ikrah hissi 
təlqin edirdilər. Əyri-üyrü qazılmış bir neçə bünövrənin yanından keçdim. Fikrimcə onlar 
köhnə daş karxanaları idi. Şəhərin böyüklüyündən gözlərim alacalanmışdı. Onun yaxında 
olduğunu zənn edirdim. Amma düşündüyüm kimi deyilmiş. Yalnız gecə yarısı Şəhər 
divarlarının qara kölgəsinə gəlib çata bildim. Bu kölgələr qum üzərində heyrətamiz sirli 
naxışlar salmışdılar. Müqəddəs bir qorxu içərisində quruyub qalmışdım. Birdən-birə 
qarşıma çıxan Şəhər və gecə vaxtının səhrası o qədər yad, o qədər qorxunc idi ki, bura 
qədər gizlicə dalımca gələn vəhşini görəndə sevincimi gizlədə bilmədim. Qumda uzanıb 
gözlərimi yumdum, yuxuya getmədən səhərin açılmağını gözləməyə başladım.  
Şəhərin nəhəng sal qaya üzərində salındığını artıq demişdim. Bu qayanın dairəvi sərt 
yamacları da Şəhərin qala divarları kimi keçilməz idi. Yorğunluqdan ayaq üstə güclə 
dayanırdım. Nə qədər axtarsam da, nə qara qayada ayaq qoymağa bir yer, nə də hamar 
divarda qapıya bənşəyən bir keçid görə bilirdim. Günortanın dəhşətli bürküsü məni 
yaxınlıqdakı mağarada gizlənməyə məcbur etdi. Mağaranın içərisində quyu vardı, onun 
dərinliklərinə doğru pilləkən enirdi. Pillələrlə aşağı düşdüm. Çirkli, dolaşıq keçidlərdən 
adlayıb tağlı tavanı olan bir otağa çıxdım. Qaranlıqda divarları güclə seçə bilirdim. Yerin 
altındakı bu otağın doqquz qapısı vardı. Onların səkkizi adamı labirintin içərilərinə aparır 
və aldadıcı yollarla geri qaytarırdı. Yalnız sonuncu-doqquzuncu qapıdan labirintlər 
vasitəsi ilə digər otağa keçmək mümkün oldu. Əvvəl düşdüyüm yer kimi bura da dairəvi 
idi. Yerin altındakı belə sərdabələrin dəqiq sayını xatırlamıram. Üzləşdiyim 
uğursuzluqlardan, keçirdiyim həyəcan dolu anlardan sonra bəlkə də bu say mənə 
həqiqətdə olduğundan daha çox görünürdü. Hər tərəfə vahiməli sükut hakim kəsilmişdi. 
Yerin dərinliyindəki bu daş koridorlarda heç bir səs-səmir eşidilmirdi. Yalnız haradan 
əsdiyi bilinməyən yeraltı küləyin xəfif uğultusunu, bir də qayaların arası ilə axan paslı 
suyun zəif şırıltısını fəhm eləmək mümkün idi. Mən dəhşət içərisində bu yeni, əcaib 
dünyaya alışdığımı anlayırdım. Artıq doqquz qapılı sərdabədən və qarmaqarışıq 
labirintlərdən başqa hər hansı bir dünyanın mövcud olduğuna inana bilmirdim. Yerin 
altında nə qədər gəzib dolaşdığımı xatırlamıram. Yalnız bir şey yadımdadır: dolaşıq 
keçidlərdə canımın hövlündən ora-bura vurnuxanda bir vaxtlar dünyaya göz açdığım 
şəhər, yoxsa vəhşilərin ürəkbulandıran qəsəbəsi üçün daha çox darıxdığımı kəsdirə 
bilmirdim.  
Hansısa koridorun dərinliyində gözləmədiyim halda divarda çıxış qapısı tapıldı. Uzaqdan 
yayılan günəş şüası düz üstümə düşdü. Qaranlıqdan yorulmuş gözlərimi yuxarı qaldırdım 
və başgicəlləndirici yüksəklikdə səmanın bir parçasını gördüm. Göy üzü nədənsə əvvəlcə 
mənə tünd qırmızını xatırladan mavi rəngdə idi. Divarla yuxarı dəmir pilləkənlər qalxırdı. 
Yorğunluq və həyəcandan üzülüb əldən düşsəm də, son qüvvəmi toplayıb dəmir 
nərdivanla yuxarı qalxmağa başladım. Arada yalnız içimi bürümüş xoşbəxtlikdən hıçqıra-
hıçqıra ağlamaq üçün ayaq saxlayırdım. Budur, artıq kapitelləri və astraqalları, üçbucaq 

---

 
170
və dairəvi frontonları, mərmərdən və qranitdən düzəldilmiş əzəmətli abidələri görürdüm. 
Demək, qaranlıq labirintlərin əsarətindən qurtarıb Şəhərin göz qamaşdıran 
əsrarəngizliyinə qovuşmuşdum.  
Yuxarı çıxanda özümü balaca bir meydançada, daha dəqiq desəm, iç həyətdə gördüm. 
Həyət dörd tərəfdən əyri-üyrü forması və müxtəlif hündürlükdə divarları üzərində əcayib 
kümbəzlər və sütunlar dayanan tikili ilə əhatə olunmuşdu. İlk növbədə bu qeyri-adi 
binanın çox qədim zamanların yadigarı olması diqqəti çəkdi. Mənə elə gəldi ki, bina 
adamlardan, hətta üstündə yerləşdiyi torpağın özündən də qədimdir. Düşündüm ki, belə 
qədim binanı (hələ burada insanın gözlərini qorxudan hansısa bir özəlliyin olmasını 
demirəm) yalnız Ölməzlər tikə bilərdilər. İlk dəqiqələrdə ehtiyatla, sonra laqeyd halda, 
axırda isə heç nəyə məhəl qoymayan dəliqanlı ədası ilə bu qarmaqarışıq həyətin 
pilləkənlərini, keçidlərini gəzib dolaşdım. (Yalnız pilləkənlərin müxtəlif hündürlükdə və 
genişlikdə olmasının fərqinə varanda birdən-birə niyə belə möhkəm yorulmağımın 
səbəbini başa düşdüm).Əvvəlcə gəzdiyim sarayın allahların yadigarı olduğunu 
düşündüm. Lakin boş otaqları dolaşandan sonra fikrim dəyişdi: onu tikən allahlar artıq 
ölüblər. Sarayın qeyri-adiliyini seyr edəndə isə öz-özümə dedim: onu tikən allahlar dəli 
olublar. Bu sözləri qeyri-adi bir ittihamla söylədiyim də dəqiq yadımdadır. Qorxu hissi 
keçirməkdən daha çox vicdan əzabı çəkirdim. Gördüklərimin nə qədər dəhşətli olduğunu 
duyğularımdan daha çox ağlımla dərk edirdim. Tikilinin qədimliyindən doğan 
təəssüratlara yeniləri əlavə olunurdu: onun ölçüsüzlüyünü, eybəçərliyini və cəfəngliyini 
daha dərindən anlayırdım. Qaranlıq labirintdən təzəcə çıxmışdım. Amma işıqlı Ölməzlər 
Şəhəri məndə yalnız qorxu və ikrah hissi doğurmağa başlamışdı. Labirinti insanları 
dolaşdırmaq, azdırmaq üçün düzəldirlər. Labirintin simmetriyalarla zəngin memarlığı 
yalnız bu məqsədə xidmət edir. Mənim həyətində dayandığım tikilinin memarlığında isə 
heç bir məqsəd güdülməmişdi. Hara baxırdınsa, dalana dirənən koridorlar, adam əli 
çatmayan pəncərələr, balaca otaqlara, yaxud keçilməz yeraltı lağımlara açılan təmtəraqlı 
qapılar, pillələri və məhəccərləri çölə tərəf qabarmış əyri pilləkənlər görünürdü. Elə 
pilləkənlər də vardı ki, onlar divarla üzüyuxarı, əzəmətli tavana doğru yüksəlir, amma bir 
neçə dəfə burulandan sonra elə bil suvağı qopmuş künbəzin altında gözəgörünməyən 
maneyə toxunaraq yarıda qırılırdılar. Hər şeyi olduğu kimi dəqiqliyi ilə təsvir etdiyimi 
deyə bilmərəm. Amma aradan illər keçəndən sonra da bu götüntülər yuxumu qaçırırdı. 
Ona görə də nələrin həqiqətən olduğu kimi yadımda qaldığını, nələrin isə gecə 
qarabasmalarının dəhşətindən yarandığını söyləmək çətindir. Düşünürdüm ki, bu şəhər 
dəhşətlidir; hətta səhranın ucsuz-bucaqsız dəriliklərində yerləşsə də, onun mövcudluğu, 
yaşaması bütün keçmişi və gələcəyi zəhərləyir, məhv edir, dünyaya meydan oxuyur. Nə 
qədər ki, bu Şəhər var, dünyada heç kəs xoşbəxtliyi və həyatın mənasını dərk 
etməyəcəkdir. Mən Şəhərin üzərindən mübhəmlik pərdəsini götürmək istəmirdim. 
Müxtəlif dillərdəki sözlərin qarmaqarışıqlığı,bədənlərinin bütün əzaları- başları, 
quyruqları, bağırsaqları ilə bir-biri ilə çulğalaşan, bir-birinə nifrət edən pələng və öküz 
cəmdəkləri-mənim təsəvvürümdə bu Şəhər belə idi. 
Nəm və qumlu yeraltı sərdabələrlə necə yol tapıb geriyə qayıtmağım indi də mənə bir 
sirri-xuda kimi görünür. Yalnız axırıncı labirintdən çıxandan sonra özümü bir də haçansa 
Ölümsüzlər Şəhərində görmək ehtimalının yaratdığı qorxunun varlığımı bir an da olsa 
tərk etmədiyini yaxşı xatırlayıram. Başqa heç nəyi yadıma sala bilmirəm, nə qədər 
çalışsam da, keçmişi xatirəmdə canlandırmağı bacarmıram. Lakin, görünür, mən hər şeyi 
könüllü şəkildə unutmuşdum. Görünür, geriyə qayıtmağım o qədər çətin olmuşdu ki, indi 
əsla xatırlaya bilmədiyim günlərin birində hər şeyi həmişəlik beynimdən silib atmaq 
qərarına gəlmişdim.  

---

 
171
 
III 
 
Sərgüzəştlərim haqqındakı hekayətin diqqətli oxucuları vəhşilərdən birinin diş-diş Şəhər 
hasarlarının dibinə kimi məni qarabaqara izlədiyini təbii ki, yaddan çıxarmayıblar. 
Axırıncı sərdabədən keçib yeraltı aləmdən çıxandan sonra bu vəhşini yenidən gördüm. O, 
küt sifətlə uzanıb qumda nə isə çəkir, sonra isə əlinin bir hərəkəti ilə hərflərə oxşayan 
işarələri pozurdu. Əvvəlcə həmin işarələri vəhşi tayfanın əlifbası hesab etdim. Amma 
dərhal da başa düşdüm ki, hələ danışmağı bacarmayanların yaza bildiklərini düşünmək 
səfehlikdir. İşarələr bir-birindən fərqlənirdi. Bu isə onların nəyinsə rəmzləri olma 
ehtimalını ya yerli-dibli istisna edir, ya da əhəmiyyətli dərəcədə azaldırdı. Vəhşi 
dayanmadan xətlər çəkir, diqqətlə onlara baxır, nələrisə düzəldirdi. Sonra sanki bayaqdan 
bəri məşğul olduğu iş onu bezdirdi. Əli və dirsəyi ilə xətlərin hamısını pozdu. Mənə 
baxdı və elə bil ki, tanıdı. Ürəyimə bir yüngüllük, toxtaqlıq gəldi. Özümü son dərəcə 
tənha hiss etdiyimdən mağaranın qumlu döşəməsindən üzümə baxan bu ibtidai məxluqun 
neçə vaxtdan bəri burada məni gözləməsi fikri ağlıma gəldi. Günəş hələ də amansızcasına 
şaxıyırdı. Hətta gecə yarısı ilk ulduzların işığı altında troqloditlərin kəndinə tərəf yola 
çıxanda da ayaqlarımızın altındakı qum təzəcə qalanmış soba kimi isti idi. Vəhşi məndən 
qabaqda gedirdi. Bu gecə onun bəzi sözləri anlamasına, hətta ardımca təkrarlamasına nail 
olmaq istəyirdim. Fikirləşirdim ki, itlər və atlar insanın verdiyi ayrı-ayrı əmrləri anlaya 
bilirlər. Bəzi quşlar, məsələn, tutuquşu isə hətta bütöv sözləri və cümlələri təkrarlayır. 
İnsan ağlı nə qədər ibtidai və cilalanmamış olsa da, hər halda şüursuz məxluqların 
bacardıqlarından böyük şeylərə qadirdir.  
Vəhşi o qədər miskin və zavallı vəziyyətdə idi ki, mənə „Odisseya”dakı zəiflikdən can 
verən qoca və xəstə iti-Arqusu xatırlatdı. Öz-özlüyümdə onu Arqus adlandırdım və heç 
olmazsa, adını öyrətməyi qərara aldım. Lakin nə qədər çalışsam da, hər dəfə uğursuzluğa 
düçar olurdum. Bütün cəhdlərim boşa gedirdi. Səbrliliyim, sərtliyim, onu nəyəsə məcbur 
etməyə çalışmağım heç bir fayda vermirdi. Hərəkətsizliyi, donuq baxışları ilə tamam 
başqa bir aləmdə idi. Az qala qulağına qışqırdığım sözlərin heç birini eşitmirdi. O, 
yaxında dayanmışdı, amma həm də çox uzaqda idi. O, elə bil lavadan düzəldilmiş balaca, 
dağılıb getməkdə olan sfinks kimi qumun üzərində uzanmışdı və göylərin sübh 
şəfəqlərini qürub qızartıları ilə əvəz etməsinə laqeydliklə baxırdı. Qəti əmin idim: vəhşi 
nə istədiyimi başa düşməyə bilməzdi. Yadıma efioplarla bağlı bir məsələ düşdü. Onlar 
meymunların yalnız işə buyrulmamaq üçün qəsdən danışmadıqlarına ürəkdən inanırlar. 
Arqusun sükutunu da mən həmin qorxu və inamsızlıqla izah edirdim. Sonra ağlıma daha 
qeyri-adi fikirlər gəldi. Bəlkə biz Arqusla tamamilə başqa-başqa dünyanın adamlarıyıq, 
hər şeyi eyni şəkildə qəbul etsək də bütün bunlar Arqusda tamamilə fərqli asossasiya 
doğurur? Bəlkə də onun təsəvvüründə heç bir şey mövcud deyil, sadəcə bunların yerini 
ani təəssüratların başgicəlləndirici və arasıkəsilməz oyunu tutur? Fikirləşdim ki, bu 
yaddaş və zaman anlayışlarının itirildiyi bir dünya ola bilər. İsimlərin mövcud olmadığı, 
yalnız fellərin və hər hansı şəkilçi qəbul etməyən epitetlərin işləndiyi bir dili 
təsəvvürümdə canlandırmağa çalışdım. Beləcə günlər, onların ardınca isə illər biri-birini 
əvəz edirdi. Və bir səhər xoşbəxtliyə bənzəyən hadisə baş verdi. Yağış yağdı, 
arasıkəsilməz və güclü yağış... 
Gecələr səhrada hava bəzən soyuq olur. Həmin gecə isə elə bil tonqal qalanmışdı. 
Qarabasmanın təsiri ilə düşünürdüm ki, məni bu qızmar səhradan götürüb aparmaq üçün 
üstümə böyük bir çay axır (bir zamanlar o çaydan tutduğum balığı qaytarıb yenidən suya 
atmışdım). Sarı qumda uzanıb başımı qara daşın üstünə qoymuşdum. Xəyalımdakı çayın 

---

 
172
mənə yaxınlaşmasını, məni ağuşuna alıb aparmasını gözləyirdim. Göy üzünün birdən-
birə açılması və yağışın şıdırğı səsi xəyallarımı yarıda qırdı. Lüt anadangəlmə halda 
daldalandığım mağaradan bayıra çıxdım. Artıq dan sökülürdü. Özlərini məndən heç də az 
xoşbəxt hiss etməyən tayfa əhli çılpaq bədənlərinin yağış damlaları ilə təmasından az 
qala dəli olmaq dərəcəsinə gəlmişdilər. Arqus ilahi lütfə nail olmuş Kibela kahinləri kimi 
gözlərini səmaya zilləyərək yavaşca zarıyırdı. Onun sifətindən üzü aşağı axan damlaların 
yalnız yağış suyu deyil, həm də göz yaşı olduğunu sonralar öyrənə bildim. Arqus!-deyə 
üzümü ona tərəf tutub qışqırdım:-Arqus! 
Və elə bu zaman Arqus sevinc içərisində sanki çoxdan yerini unutduğu, itirdiyi bir şeyi 
tapıbmış kimi dalbadal bu sözləri dedi: Arqus! Ulissin iti. Sonra isə mənə baxmadan 
əlavə etdi: Zibilliyə atılmış köpək. 
Biz reallığı çox asanlıqla qəbul edirik. Bəlkə də ona görə ki, intuitiv şəkildə heç nəyin 
əslində mövcud olmadığının fərqindəyik. Arqusdan „Odisseya” haqqında nə bildiyini 
soruşdum. Yunanca danışmağa çətinlik çəkirdi. Sualımı bir də təkrarlamalı oldum.  
Çox az şey bilirəm,- dedi. -Hətta ən istedadsız rapsoddan da az! Bu dastanı yazdığım 
dövrdən min yüz ildən də çox vaxt keçib. 
 
IV 
 
Hər şey elə həmin gün aydın oldu. Sən demə Ölməzlər troqloditlərin özləri, boz-bulanıq 
sulu qumlu irmaq isə atlının axtardığı həmin çay imiş. Şöhrəti Qanqa qədər gedib çıxan 
Şəhər doqquz əsr bundan əvvəl dağıdılıbmış. Onun qalıqlarından, tör-töküntülərindən elə 
həmin yerdə içərisində olduğum əcaib tikilini ucaltmışdılar. Bu artıq Şəhər deyil, ona 
parodiya idi. Bu dünyanı idarə edən ağılsız allahların şərəfinə tamam baş-ayaq ucaldılmış 
bir məbəd də sayıla bilərdi. Bizə bəlli olan bir şey vardısa o da həmin allahların insanlara 
bənzəməmələri idi. Gördüyüm tikili isə Ölümsüzlərin əllərinin toxunduğu sonuncu rəmz 
idi. Bundan sonra yeni mərhələ başlanırdı. Artıq hər cür iş və hərəkətin mənasızlığı 
fikrinə gələn Ölümsüzlər bütün vaxtlarını yalnız fikirləşməyə, yalnız ətraf aləmin seyrinə 
dalmağa sərf etmişdilər. Onlar əzəmətli tikilini başa çatdırmış, sonra isə yerli-dibli 
unutmuşdular. Məhz bu səbəbdən də yaşamaq üçün təkrar mağaralara qayıtmışdılar. 
Sonra bütünlüklə inzivaya çəkilərək ətraf aləmi dərk etmək qabiliyyətini itirmişdilər.  
Bütün bunları Homer körpə uşağa nağıl danışırmış kimi mənə danışdı. Özünün 
qocalıqdakı həyatını anlatdı. Ulissin səyahətinə bənzəyən son səyahətindən, dənizin 
mövcudluğundan xəbərsiz qalan, əti duzlamadan yeyən, avarın nə olduğunu bilməyən 
adamları axtarıb tapmaq arzusundan söhbət açdı. Yüz ildən çox Ölümsüzlər Şəhərində 
yaşamışdı. Şəhər dağıdılandan sonra həyətində dayandığım əcaib tikilinin inşası da onun 
ideyası olmuşdu. Burada qeyri-adi nə isə axtarmağa lüzum yoxdur. Homerin əvvəlcə 
Troya müharibəsini, sonra isə siçanlarla qurbağaların savaşını tərənnüm etməsi tarixdən 
bəllidir. O da eyni ilə əvvəlcə Kainatı, sonra isə Xaosu yaradan Allah kimi hərəkət 
etmişdi.  
Ölməzlərin həyatı başdan-başa boşluqdan ibarətdir. Əslində insandan başqa bütün canlı 
varlıqlar ölümsüzdürlər. Çünki onların ölüm haqqında təsəvvürləri yoxdur. Özünü 
ölümsüz hiss etmək isə həm ilahi duyğudur, həm də dəhşətdir, ağlasığmaz bir şeydir. 
Mən fikir vermişəm ki, dini baxışların çoxluğuna və müxtəlifliyinə baxmayaraq 
ölümsüzlüyə inam hissinə son dərəcə nadir hallarda təsadüf olunur. İudeylər, xristianlar 
və müsəlmanlar ölümsüzlük fikrini qəbul edirlər. Lakin özlərinin ilk, maddi, yer 
üzündəki həyatlarına həddindən artıq önəm vermələri yalnız bu həyata ürəkdən 
inandıqlarını göstərir. Bütün qalan ayinlər isə kimlərisə bu dünyadakı həyat üçün 

---

 
173
mükafatlandırmaq, yaxud cəzalandırmaq məqsədi güdür. Hindistanın bəzi dini 
cərəyanlarında təsadüf olunan girdab anlayışı mənə daha xoş gəlir. Bu girdabda başlanğıc 
və son yoxdur. Hər bir həyat özündən əvvəlkinin davamıdır, eyni zamanda özündən 
sonrakının rüşeymlərini daxilində yaşadır. Onlardan heç biri tamın, bütövün mücəssəməsi 
kimi çıxış edə bilməz. Əsrlərin təcrübəsindən yararlanan Ölümsüzlər respublikası 
dözümlülük, hər şeyə laqeyd, hətta deyərdim ki, nifrətamiz münasibət məsələsində 
kamilliyin zirvəsinə yüksəlmişdi. Onlar başa düşürdülər ki, sonu olmayan həyatlarında 
hər kəs hər şeylə üzləşə bilər. Özlərinin keçmiş, yaxud gələcək yaxşı əməlləri sayəsində 
hər biri sonda mərhəmət və şəfqətə layiq görülə bilər. Lakin eyni zamanda onların hər 
biri keçmiş, yaxud gələcəkdəki rəzillik və yaramazlıqları ucbatından istənilən xəyanət və 
alçaq əməli də törətməyə hazır idi. Qumar oyunlarında tək və cüt çox vaxt demək olar ki, 
bərabər sayda düşərək bir-birlərini tamamladıqları kimi Ölümsüzlərdə də istedad və 
qabiliyyətsizlik qarşılıqlı şəkildə biri-birlərini islah və məhv edirdi. Bu baxımdan bəlkə 
də zövqsüz bir əsər olan „Sid haqqında nəğmə” „Ekloq”lardakı yeganə bir epitetin, yaxud 
Hekalitin hansısa sentensiyalarının qarşılığı idi. İlk baxışdan nəzərə çarpmayan adi şəklin 
doğurduğu ani bir fikir də hər şeyi çox gözəl gizlədə, yaxud anlaşılması çətin olan bir 
müəmmanı asanlıqla açıqlaya bilər. Mən keçmişdə törətdikləri naqis əməllər sonrakı 
əsrlərdə xeyirxahlıq kimi dəyərləndirilən adamlar tanıyıram. Əgər hər şeyə bu bucaq 
altında yanaşsaq, o zaman bütün hərəkətlərimiz ədalətlidir, eyni zamanda onların heç bir 
dəyəri yoxdur. Deməli belə çıxır ki, nə mənəvi, nə əxlaqi, nə də rasional meyarlar 
mövcuddur. Homer „Odisseya”nı qələmə almışdı. Lakin şəraitin çoxsaylı və sonu 
görünməyən kombinasiyalar yaratdığı sərhədsiz zaman genişliyində kiminsə, nə vaxtsa 
yeni bir „Odisseya” müəllifi olması imkanı həmişə qüvvədə qalır. Burada hər bir adam 
bir heçlikdir, eyni zamanda hər bir Ölümsüz dünyadakı bütün insanlardır. Korneli 
Aqrippi dediyi kimi, mən-allaham, mən-qəhrəmənam, mən-filosofam, mən-şeytanam, 
mən-bütün dünyayam! Əslində isə bu bir mən kimi mənim olmadığımı söyləməyin ən 
usandırıcı yoludur.  
Dünyaya hər şeyin nə isə başqa bir şeylə qarşılıq verildiyi sistem kimi baxmağı təlqin 
edən bu görüşlər Ölümsüzlərə güclü təsir göstərmişdi. Onlar ilk növbədə şəfqət hissini 
itirmişdilər. Mən çayın qarşı sahilindəki daş karxanaları haqqında danışmışdım. 
Ölümsüzlərdən biri sürüşüb oradakı ən dərin çalaya düşmüşdü. Aydın məsələdir ki, onun 
əzilməsi, yaxud ölməsi qeyri-mümkün idi. Əvəzində isə susuzluqdan dəhşətli əzab 
çəkirdi. Lakin yalnız aradan yetmiş il keçəndən sonra bu zavallının xilası üçün həmin 
çalaya kəndir sallamaq fikri kiminsə ağlına gəlmişdi. Ölümsüzləri öz şəxsi taleləri də 
maraqlandırmırdı. Onların bədəni sanki müti bir ev heyvanına çevrilmişdi. Bu heyvanın 
ölməməsi üçün ayda bir neçə saatlıq yuxu, bir udum su və bir tikə ət yetərli idi. Amma 
Ölümsüzləri tərkidünya adamlar sırasına yazmağa tələsməyin. Onların fikirləşməkdən 
duyduqları həzz qədər ikinci güclü bir həzz yox idi. Odur ki, bütün vaxtlarını bu işə sərf 
edirdilər. Hərdən nə isə fövqəladə hadisələr Ölümsüzləri ətraf aləmə qaytarırdı. Dünyanın 
əzəli sevinc mənbələrindən biri olan yağışın yağdığı həmin sübh vaxtında olduğu kimi... 
Ancaq belə istisnalar çox nadir hallarda baş verirdi. Ölümsüzlər illərlə bir vəziyyətdə 
qalmağı bacarırdılar. Yadımdadır ki, onlardan biri heç zaman uzandığı yerdən ayağa 
qalxmırdı. Hətta quşlar sinəsində yuva qurmuşdu.  
Əksliklərlə uzlaşmayan heç bir şeyin mövcud olmaması haqqındakı doktrina nəzəri 
cəhətdən o qədər də əhəmiyyətli deyil. Lakin yalnız bu doktrina sayəsində biz 
Ölümsüzlər X əsrin başlanğıcında, yaxud da sonunda Yer üzünə yayılmağa başladıq. 
Bizim məntiq yolu ilə gəldiyimiz nəticə bundan ibarət idi: əgər suyu ölümsüzlük bəxş 
edən çay varsa, deməli suyu həmin ölümsüzlüyü yuyub aparan çay da mövcuddur. Yer 

---

 
174
üzərindəki çaylar sonsuz sayda deyil. Dünyanı gəzib dolaşan Ölümsüz bütün çayları 
sınaqdan çıxarır. Beləcə, biz ölümsüzlüyü yuyub təmizləyən çay axtarırıq.  
Ölüm (yaxud ölümün daim xatırlanması) insanların ürəyini ülvi hisslərlə doldurur, həyatı 
qiymətli nemətə çevirir. Mövcudluğun əbədi olmadığını dərk edən insanlar özlərini buna 
uyğun aparırlar. Onlar atdıqları hər addımın sonuncu ola biləcəyini anlayırlar. Elə bir 
sima yoxdur ki, onun cizgiləri insanın yuxuda gördüyü və tezliklə unutduğu digər simalar 
kimi yaddaşlardan silinməsin. Öləri insanlarda hər şeyin yerinin heç nə ilə doldurulmsı 
mümkün olmayan əvəzsiz dəyəri var. Ölümsüzlərdə isə bunun əksinə olaraq hər bir 
hərəkət (və hər bir fikir) artıq keçmişdə itib-batanların, yaxud gələcəkdə insanı dəli 
həddinə çatıracaq dərəcədə baş verənlərin əks-sədasıdır. Elə bir şey yoxdur ki, heç nəyi 
göstərməkdən usanmayan güzgülərdə artıq onun əksi olmasın. Ölümsüzlər üçün heç nə 
bir dəfə olmur, heç nə öz ələdüşməzliyi ilə qiymətli deyil. Qəm, qüssə, adət-ənənələrin 
müqəddəsləşdirdiyi kədər Ölümsüzlər üzərində ağalıq edə bilmir. Biz Homerlə Tanjer 
qapıları önündə ayrıldıq. Deyəsən, heç vidalaşmaq da yadımıza düşmədi.  
 
 
V 
 
Mən yeni çarlıqları və imperiyaları gəzib dolaşdım. 1066-cı ildə Stemford körpüsündə 
vuruşurdum. Amma kimin tərəfində olduğumu xatırlamıram. Ya orada öz ölümünü tapan 
Hapoldun, ya da həmin döyüşdə ingilis torpaqlarının altı fut, yaxud da bundan bir az artıq 
hissəsini fəth edən Xarald Xadradın yanında idim. Müsəlman tarixi ilə hicri VII əsrdə 
Bulaq şəhəri yaxınlığında indi unutduğum dildə, xatırlaya bilmədiyim əlifbada 
Sindibadın yeddi səyahətini və Bürünc şəhərin tarixini qələmə almışdım. Səmərqənddə, 
həbsxananın həyətində dəfələrlə şahmat oynadığım yadıma gəlir. Bikanerdə 
münəccimliklə məşğul olurdum. Bogemiyada da eyni peşəni davam etdirirdim. 1638-ci 
ildə Kolojvarda idim. Sonra Leypsiqə getdim. Aberdində olarkən 1714-cü ildə kitabçıdan 
Aleksandr Popun altı cildlik „İliada”sını aldım. Yadımdadır ki, bu kitab tez-tez oxuyur və 
böyük zövq duyurdum. 1729-cu uldə Popun kitabı haqqında bir ritorika professoru ilə 
mübahisəmiz düşdü. Adı deyəsən Cambattista idi. Mülahizələri mənə inandırıcı göründü. 
1921-ci il oktyabrın 4-də sərnişini olduğum və məni Bombeyə gətirən „Patna” gəmisi 
Eritreyaya yan aldı. Sahilə çıxdım. Başqa bir səhəri, artıq çoxdan ötüb keçmiş zamanların 
sübh çağını xatırladım. O zaman da Qırmızı dənizin sahillərində lövbər salmışdıq. Mən 
Roma tribunu idim. Qızdırma və şər ruhlar isə əsgərlərimi ot kimi biçirdi. Şəhər 
kənarında şəffaf sulu çeşmə gördüm. Həmişəki adətim üzrə əyilib sudan içdim. Sahilə 
qalxanda tikan kolu əlimi cızdı. Qəflətən bu kiçik, əhəmiyyətsiz yaranın ağrısını hiss 
etdim. Az keçmədən isə gözlərimə inanmadan möcüzə seyr edirdim. Ovcumda, tikanın 
cızdığı yerdə qan damlası peyda olmuşdu. „Mən yenidən adi, öləri bir insanam!”-deyə 
öz-özümə pıçıldayırdım. „Mən yenə də hamı kimiyəm!”. Həmin gecə səhər açılıb sübh 
şəfəqləri ətrafa yayılana qədər daş kimi yatdım.  
İllər keçəndən sonra bu səhifələri bir də nəzərdən keçirdim. Birinci fəsildə və digər 
fəsillərin bəzi abzaslarında gözümə saxta notlar dəydi. Bəlkə də bunun səbəbi 
təfərrüatlara həddindən artıq uymağım idi. Şairlərin əsərlərində belə hallara daha çox 
təsadüf olunur. Yalan hər şeyi zəhərləyir. Çünki təfərrüatlar yaddaş üçün yox, hər hansı 
cinayət işinin açılması üçün səciyyəvidir... Lakin mənə elə gəlir ki, daha dərin səbəbləri 
axtarıb tapa bildim. Məni uydurmaçı saysalar da həmin səbəbləri burada açıqlamağa 
çalışacağam. 

---

 
175
Danışdığım tarixçə iki müxtəlif adamın başına gələn hadisələr biri-birinə 
qarışdırıldığından qeyri-real görünə bilər. Birinci fəsildə yaralı süvari Fiv şəhərinin 
divarları önündən axan çayın adını öyrənmək istəyir. Əvvəlcə bu şəhəri Hekatomfilos 
adlandıran Flamini Ruf süvariyə çayın adının Misir olduğunu söyləyir. Lakin həmin 
sözlərin heç biri onun öz fikri deyil. Bu fikirlər “İliada”da Fiv şəhərinə Hekatomfilos, 
“Odisseya”da isə Proteyin və Ulissin dili ilə Nilə Misir çayı deyən Homerə məxsusdur. 
İkinci fəsildə ölümsüzlük suyunu içən romalı yunan dilində bir neçə söz söyləyir. Bu 
sözlər də Homerdən götürülüb. Onları dəniz gəmiləri haqqında söhbət gedən hissənin 
sonunda tapmaq mümkündür. Sonra başgicəlləndirici memarliği ilə seçilən sarayda 
romalı hansısa ittihamlar irəli sürür, hətta “vicdan əzabı” haqqında danışır. Bu sözlər də 
bir vaxtlar eyni dəhşətli vəziyyəti təsvir edən Homerdən götürülmüşdür. Mətnə 
münasibətdəki müxtəliflik məni narahat etdi. Lakin estetik səciyyəli fərqlər həqiqəti 
açmağıma yardımçı oldu. Bu barədə sonuncu fəsildə söhbət gedir. Orada mənim 
Stemford körpüsündə vuruşmağımdan, Bulakda dəniz səyyahı Sindibadın macəralarını 
qələmə almağımdan, Aberdində Aleksandr Popun “İliada”sını sifariş edib 
gətirtməyimdən danışılır. Həm də bütün bunlar haqqında inter alia (söz arası-lat.) bəhs 
edilir.   
 ”Bikanerdə münəccimliklə məşğul olurdum. Bohemiyada da eyni işi davam etdirirdim”. 
Bu şəhadətlərin heç biri yalan deyil. Lakin цnəmli olan məhz nəyin fərqləndirilməsi, 
nəzərə çaprdırılmasıdır. İlk şahidin ilk baxışdan hərbçi olduğunu güman etmək 
mümkündür. Amma sonra onu hərbi işlərin deyil, insan talelərinin maraqlandırdığı aşkara 
çıxır. Onun ardınca gələn şahidliklər isə daha maraqldır. O qədər də aydın olmayan, lakin 
sadə bir səbəb məni həmin şahidliklər üzərində dayanmağa məcbur edir. Onların həqiqət 
olduğunu bildiyimdən bu addımı atırdım. Həmin şəhadətlər romalı Flamini Rufun dilində 
bu şəkildə səslənmir. Lakin Homerdə məhz belədir. Təəccüblü işdir ki, Homer on üçüncü 
əsrdə Sindibadın-yeni Ulissin macəralarını qələmə alır. Və aradan yüz illər keçəndən 
sonra barbar dilində danışılan şimal çarlığında цz ”İliada”sında təsvir olunan hadisələrə 
təsadüf edir. Bikaner adının işləndiyi ifadəyə gəldikdə isə bu sцzün ədəbiyyatdan yaxşı 
başı çıxan, dəniz gəmilərinin təsvirini verən şair kimi parlaq sцzlə yaddaşlarda qalmağa 
can atan müəllifə məxsusluğu aşkara çıxır.  
Son yaxınlaşanda xatirələrdən obrazlar deyil, yalnız sцzlər qalır. Zamanın bir vaxtlar 
mənim üçün müəyyən əhəmiyyəti olan sцzləri bütün əsrlər boyu müşaiyətçim olan 
adamın taleyinin simvollarına çevrilən sцzlərlə dəyişik salmasında qəribə heç bir şey 
yoxdur. Mən Homer idim. Tezliklə Nik olacağam. Sonra isə Uliss kimi bütün insanlara 
çevriləcəyəm-yəni цləcəyəm.