E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

2d
ga teng” . 
Birinchi bosqich. 0 ‘qituvchi deydi: “H ar qanday uchburchakning ichki 
burchaklari yig‘indisi 180 gradusga teng. 0*ylab k o ‘ring, qanday qilib bu 
teoremani isbot qilish mumkin?” . Ikkinchi bosqich. 0 ‘qituvchi: “U chburchakning 
ichki burchaklari yig ‘indisi nim aga teng ekanligini isbotlashga v a aniqlashga 
harakat qilib k o ‘ring. Bu o ‘lchov doim iy bo‘lishi m umkinmi?” . U chinchi bosqich. 
0 ‘qituvchi: “U chburchak xossasini qidirib toping. Bu shaklning qaysi xossasini 
bilish zarur va qaysi biri qiziqarli?” . 0 ‘quvchi taxminan m ana bunday javob 
berishi mumkin: “Ichki burchaklar to*g‘risida ta sa w u r qilish ju d a qiziqarlidir. 
Shuningdek, burchaklam ing turli hajmda, doimiy o ‘lchov m iqdoriga tengligi yoki 
teng emasligi to ‘g ‘risidagi fikr ham к am ahamiyatli em as”.
Sobiq sovet 
psixologiyasida tafakkum i rivojlantirish borasida olib 
borilgan tadqiqotlar ichida M .N.Skatkinning ishi alohida aham iyat kasb etadi. 
U o ‘sm irlam ing mustaqil fikrlashini o ‘stirish m aqsadida quyidagi usulni tavsiya 
qiladi. 0 ‘qituvchi sinfga pomidor, bodring, ko‘knor hosilini olib kiradi.
0 ‘qituvchi: 
Biz sizlar bilan o ‘sim likning tana, barg qism larini 
o ‘rganganm iz. Endi o*simlikning m eva qismi haqida fikr yuritamiz. B iz hosil 
nim a ekanligini va u nima uchun xizm at qilishini aniqlashim iz shart. M ana hosil. 
N ega bodring, pomidor, k o ‘knor mevasi bir xil nom bilan “hosil” deb ataladi? 
Ehtim ol ulam ing shakli bir xildir?
164

---

0 ‘quvchi: Y o‘q, ulam ing shakli har xil. Pomidor dumaloq, bodring 
cho‘zinchoq, ko‘knor esa kichkina ryumkaga o‘xshaydi.
0 ‘qituvchi: Qani rangi bir xil emasmikin?
0 ‘quvchi: Y o‘q, ranglari turlicha. Pomidor qizil, bodring ko‘m -ko‘k, 
ko'knor esa sarg‘ish.
O 'qituvchi: Ularda shakl, rang va maza — umumiy hamma narsa turlicha 
ekan, nima uchun bari bir “hosil” deyiladi? Demak, nimasidir umumiyga 
o ‘xshaydi. Nim a ekan u?
0 ‘quvchi: U lam ing umumiy tomoni, bizning yeyishimiz va mazasi.
0 ‘qituvchi: G o‘shtli kotletni ham yeym iz, u ham mazali. Unday bo‘lsa 
kotlet ham hosil ekan-da?
0 ‘quvchi: U lam ing barchasi shoxlarda o ‘sadi.
0 ‘qituvchi: Bu to ‘g ‘ri, am m o barg ham, gul ham shoxchalarda 
o ‘sadi, 
lekin 
ular meva yoki hosil emas-ku!... Men sizga yordamlashaman. Qani sen 
stolga yaqin kel va hosilni o ‘rtasidan kes. ( 0 ‘quvchi ulami o ‘rtasidan kesadi).
0 ‘quvchi: Men topdim. Ulam ing hammasining um g‘i bo‘lar ekan.
0 ‘qituvchi: Juda soz. U rug‘ o ‘simlikning ko‘payishi uchun xizmat qiladi. 
Daftarga hosilni chizib, xulosani yozib qo‘ying.
Yuqoridagi misoldan ko‘rinib turibdiki, o ‘qituvchining yo‘naltimvchi 
savollari o‘quvchining fikr yuritish faoliyatini faollashtirishda asosiy vosita bo‘lib 
xizmat 
qildi. Muammo mohiyatini ochishga 
tarqoq fikrlar to ‘plandi, har bir 
oddiy aqliy harakat maqsadga yo‘naItirildi.
Kichik yoshdagi o ‘smirlar tafakkuri yaqqol xususiyatga ega bo‘Iishi 
munosabati bilan o ‘qitishni ba’zan ko‘rsatmali qurollar asosida tashkil etish talab 
qilinadi. Lekin doimo darslar ana shu yo‘sinda olib borilishi shart degan xulosaga 
bormaslik kerak. 0 ‘smir tafakkurining butunlay hissiy-yaqqollilikka bog‘Ianib 
qolishining oldini olish maqsadida, quruq taassuromi ko‘pincha so‘z bilan 
ifodalab, goho ulam ing turli obrazlari bilan tanishtirib borish ba’zi salbiy 
ta ’sirdan saqlaydi. Shuning uchun so ‘z orqali faqat muhim belginigina emas, balki 
uning muhim bo‘imagan belgiga tayangan turli ko‘rinishini ham ifodalash 
mumkin.
Bundan tashqari, o ‘smirlar tafakkurining taraqqiyotiga salbiy ta ’sir 
etadigan yana bir narsa “turmushda” shakllangan g‘ayri ilmiy tushunchalami 
ta ’lim jarayonida qo‘llashdan saqlanish o‘qitish samaradorligini keskin ravishda 
oshiradi.
K o‘pgina sobiq sovet psixologlari va pedagog olimlarining fikriga 
qaraganda, noto‘g ‘ri umumlashtirish jarayoni vujudga kelmasligi uchun 
o ‘rganilayotgan umumiy qoidadan tashqari bo‘lgan ko‘rsatmani mavzu 
tushuntirilgandan 
so‘ng 
tavsiya 
etish 
mumkinligi 
ta ’kidlanadi. 
0 ‘zlashtirilayotgan tushunchani amaliy tatbiq etib ko‘rish yoki tadrijiy ravishda 
mashq qilish mazkur tushunchalaming rivojlanishiga ijobiy ta ’sir qiladi. 
Binobarin, o ‘qitishda m ateriallami turli variantlari, variatsiyalari, ko‘rinishlari 
bilan tanishtirish chalkashliklarga barham beradi.
165

---

0 ‘smir tafakkurini kamol toptirish uchun ulam i doimo m antiqiy tafakkur 
usullariga o ‘rgatib borish zarur. Bunda mantiqiy xatolam i tuzatib borish lozimligi 
aslo yoddan chiqmasligi kerak. CTsmimmg to ‘g ‘ri mantiqiy fikrlashini 
rivojlantirish borasida ona tili va adabiyoti o ‘qituvchisining roli ju d a muhimdir. 
U ham ma vaqt o ‘quvchilam i to ‘g ‘ri jum la tuzishga, ravon m ulohaza qilishga, fikr 
yuritishga, yozishga o ‘rgatib boradi. Bu degan so ‘z boshqa fan o ‘qituvchilari bu 
sharafli vazifadan m ustasno degan gap emas. Balki barcha pedagogning maqsadi 
yagona, u ham bo‘Isa o'quvchilarga puxta bilim berish va ulam i kelajakning 
munosib, keng tafakkurli yoshlari qilib tarbiyalashdir.
Yirik sobiq sovet psixologi N .A .M enchinskaya o ‘quvchilam ing tafakkuri 
taraqqiyotini aniqlashda o ‘quvchiIaming mavjud bilim fondini, bilim lam i am alda 
qo‘llash darajasini ham da mantiqiy fikr yuritish qobiliyatini belgilashga intiladi. 
Olima bu asnoda o'zlashtirish sur’atiga, yaqqol va mavhum tafakkur turlarining 
o‘zaro aloqasiga, analitik-sintetik faoliyat bosqichiga aham iyat beradi. Bunda 
tadqiqotchi uchun eng muhim jih a t — o ‘quvchilar fikrini xususiydan umumiy 
mulohazaga almashtirish 
imkoniyati hisoblanadi. Chunki busiz tafakkur 
taraqqiyot darajasi to ‘g‘risida fikr yuritish mumkin emas. M uallifning ko‘pgina 
xulosalari “o‘qiy olishlik” (uquvchanlik— obuchaem ost) m uam m osidan kelib 
chiqadi. Mazkur muammo tafakkur rivoji uchun katta aham iyatga ega ekanligi 
uqtirib o‘tiladi. U lam ing fikriga qaraganda, tafakkur taraqqiyoti o ‘z ichiga 
o‘smirlaming o'qishga munosabati, o ‘qish motivlari, bilishga qiziqishlarini 
qamrab olishi kerak. M enchinskaya o ‘quvchi shaxsiy qarashini shakllantirish, uni 
mustaqil baholashga o ‘rgatish bu boradagi muhim siljish ekanligini ta ’kidlaydi.
Sobiq sovet psixologiyasida mavhumlash jarayoni turli usullar orqali 
amalga oshirish qabul qilingan. Jumladan, psixolog Y e.N.Kabanova-M eller uch 
xil abstraksiyalash usuli ustida ilm iy-tadqiqot ishi olib borgan: taqqoslovchi, 
ayiruvchi va ta ’kidlovchi.
Taqqoslovchi mavhumlash usuli yordamida o‘smirlar ongli holda narsa va 
hodisalardan muhim ham muhim bo‘lmagan belgilami (alom atlam i) fikr ajratib 
olib, ulami shu zahotiyoq taqqoslaydilar. M isol uchun o ‘quvchi uchburchakning 
tashqi burchagi degan tushunchani mavhumlash paytida uni muhim (ich 
burchakka qo‘shni boMishi) va muhim bo‘lmagan (tashqi burchakning o‘tm as 
yoki o ‘tkir bo‘lishi) belgilarga ajratib ko‘rsatadi. Bu topshiriqni 
bajarish 
m obaynida ikki guruh belgilarini, ya’ni muhim va muhim bo‘lmagan belgilam i 
taqqoslaydi. Binobarin, birinchini muhim belgi deb hisoblasa, ikkinchisini 
nomuhim belgi deb ataydi. 0 ‘quvchi berilgan chizmani ko‘zdan kechirib, m uhim
belgini payqaydi va bu belgining barcha tashqi burchaklar uchun umumiy 
ekanligiga tushunib yetadi.
0 ‘quvchi ayiruvchi mavhumlash usuli bilan topshiriq bajarayotgan vaqtda 
muayyan o b ’ektdan faqat muhim belgilam i ajratib, nom uhim , tasodifiy 
belgilardan butunlay chetlashib, uni sezmay qolishi mumkin. M asalan, 
0
‘quvchiga 5 dona uchburchakni klassifikatsiya qilish topshirilganda, u 
uchburchakdagi raqam larga, uning shakliga; katta-kichikligiga sira aham iyat
166
л

---

bermay, faqat muhim belgi bilangina chegaralanib, muhim belgini nomuhim 
belgidan ajratib olganligini tajribam izda kuzatdik.
T a’kidlovchi mavhumlash usuli ta ’lim jarayonida tez-tez qo‘llanib turadi. 
0 ‘quvchi berilgan narsa va h o d isa la m ijism va predm etlam ing muhim belgilami 
ajratish paytida y o ‘l-yo‘lakay ulam ing ayrim nomuhim belgilarini ham payqashi 
mumkin. 
Masalan, 
o ‘sm irlar 
uchburchaklami 
gruppalashtirish 
(klassifikatsiyalash) davrida muhim belgilar bilan bir qatorda nomuhim b a’zi 
belgilami (shakli, rangi, hajmi), ayrim tasodifiy unsuriam i (raqamlami) ham yo‘l- 
уоЧакау uqib oladilar. 0 ‘quvchilarga qo‘shim cha savol berilganda ular faqat 
uchburchaklar o ‘rtasida katta-kichiklik va shakli jahatidagina tafovut borligini 
ko*rsatib o ‘tdilar. Ammo, ular bu belgilar yuzasidan aniq biror narsa ayta 
olmadilar. Xuddi shunday omil yana bir holatda ham takrorlandi. O 'quvchilar 
barcha uchburchaklarda raqam lar borligini ta ’kidlab o 4tdilar-u, biroq, ulami aytib 
berishga ojizlik qildilar. Demak, bu abstraksiyalash usuli bilan topshiriqni 
bajarishda muhim belgilar ajratilib, nomuhim tasodifiy belgilar ta ’kidlab o'tilar 
ekan, xolos.
Psixologiyada mavhum lashning “ijobiy va salbiy” tomonini qayd qilib 
o‘tish an’ana tusiga kirib qolgan. Biz ko'rib o‘tgan uch xil usulda 
m avhumlashning ijobiy tomoni deb muhim belgilami ajratish jaray on ini nazarda 
tutdik. Mavhumlashning salbiy tom oni turli holatlami o*z ichiga oladi: bunda 
muhim bo‘lmagan belgilar chiqarib tashlanadi yoki nazardan chetda qoldiriladi 
(ayim vchi mavhumlash), muhim bo‘lmagan ba’zi belgilar idrok qilinadi 
(ta’kidlovchi mavhumlash), idrok qilingan muhim belgilar muhim bo‘lmagan 
belgilar bilan taqqoslanadi (taqqoslovchi mavhumlash) va boshqalar. Lekin bunda 
muhim bo‘lmagan tasodifiy belgilar bilangina qanday ishlar qilinayotganligi 
to ‘g ‘risida mulohaza yuritiladi. Shuning uchun bu omillam ing barchasini birgina 
umumiy so‘z bilan “abstraksiyalashning salbiy tom oni” deb atash mumkin.
T a’limda o'qituvchi ba’zi hollarda faqat ayimvchi mavhumlash usulini 
tavsiya etishiga to‘g ‘ri keladi. Chunki aksariyat dasturdagi masala va misollar 
mavhumlashning xuddi shu usulini talab qiladi. Agar masala yoki topshiriq narsa 
va hodisalaming muhim belgisini topishni taqozo etsa, u taqdirda mavhumlash 
usuli qo‘llaniladi. Masalan, o ‘quvchiga “pasttekislik” tushunchasini mavhumlash 
topshirildi deb faraz qilaylik, u holda vazifa mana bunday tarzda bajariladi: 
“Dengiz sathidan 200 metr yuqorida joylashgan yer yuzasiga pasttekislik 
deyiladi”. Demak, uning muhim belgisi dengiz sathidan 200 m yuqorida 
bo‘lishidir.
Q o‘yilgan masala taqqoslovchi mavhumlash usuli yordamida hal qilishrii 
talab etsa, bu paytda voqelikning ham muhim, ham nomuhim belgilarini 
aniqlashga to‘g ‘ri keladi. Misol tariqasida shu narsani aytib o ‘tish mumkin: 
geometriya darsligida ko‘pburchak ichki burchaklarining yig‘indisi 2d (p-2) ga 
teng degan teorema mavjud. Buning muhim belgisi ichki burchaklar 
y ig ‘indisining 2d (p-2) ga teng bo‘lishidir. Uning besh burchakli, o‘n burchakli 
b o‘lishi, fazoda turlicha joylashishi, hajmi, rangi va boshqa xususiyatlari muhim
167

---

bo‘lmagan belgilarga yoki ko‘pburchaklar variatsiyasiga taalluqli ekanligidir. 
Shunday qilib, bu misolda geometrik shaklning muhim va muhim bo‘lm agan 
belgilari ajratib ko‘rsatilgan.
0 ‘quvchilar bajarishi kerak bo‘Igan topshiriq ba’zan ta’kidlovchi belgilar 
mavhumlash usulini talab etsa, u holda muhim belgilar sanab o ‘tiladi, nom uhim
belgilaming ayrim lari yo ‘l-yo‘lakay ta’kidlab o ‘tiladi. Masalan, o‘sm irlarga biz 
paxta terish mashinasini ko‘rsatib, “bu qanday m ashina” desak, ular albatta uni 
ta ’riflab, ishlash qoidalari bilan tanishtirishadi, muhim belgisini aytib berishadi, 
ammo mashinaning katta balloni borligi, bunkerining hajmi, rangi, chiqqan yili 
va boshqa shu kabi jihatlari e ’tibordan chetda qolishi mumkin. Biroq, ular bu 
belgilami shu zahoti tushuntirib berishga qiynaladilar, chunki bu tasodifly belgilar 
bo*lib, masalaning asosiy tomonini tashkil etmaydigan belgilardir.
Demak, o ‘sm irlam ing o ‘quv faoliyatida abstraksiyalash (m avhum lash) 
usullarini o ‘rganish va ulami o ‘quv materiallarini osonroq o ‘zlashtirish uchun 
amaliyotda qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi.
Biz o ‘z tadqiqotim izda umumlashtirishning eng keng tarqalgan uch turi: 
umumiydan yakkaga, yakkadan umumiyga, yakkadan um um iyga va so‘ngra 
umumiydan yana yakkaga o ‘tish kabi usullar ustida m ulohaza yuritib, o ‘zbek tili 
darslarida ulami sinovdan o ‘tkazdik.
Birinchi guruh o‘quvchilaridan umum lashtirishning um um iydan yakkaga 
o‘tish usuli shakllantirildi. 0 ‘qituvchi doskaga ushbu gapni yozdi: “Ravon 
yo‘llar, baland imoratlar, istirohat bog‘i va hiyobonlar shahrim iz xusniga husn 
qo‘shmoqda”, o ‘qituvchi gapni ovoz chiqarib o ‘qiydi va predm et nomini 
bildirgan so‘zlami gapdan ajratib olib, ulami yonm a-yon yozadi. S o‘ngra 
o ‘qituvchi predmet nomini anglatib kelgan so‘zlar qaysi so ‘roqlarga javob 
bo‘lishini aytib o ‘tadi va ot kategoriyasiga ta’rif beradi: “Predmet nomini bildirib, 
kim?, nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar ot deb ataladi”. U m azkur turkum ni 
aniqlab kelgan muhim belgilam i: predmet nomini bildirishi va kim?, nima? 
so‘rog‘iga javob bo‘lishini ko‘rsatadi. Undan so‘ng gapda ishtirok etgan insonga 
oid nom lam i, jonivorlam ing, narsa va jism lam ing, voqea-hodisalam ing 
nomlarini, belgi-sifat, harakat-holat nomlarini ajratib tanishtiradi. S o‘zlardagi 
qo‘shimchalar (kelishik, egalik, shaxs), son va tushum, qaratqich kelishiklari 
differensiatsiyasiga to‘xtab o ‘tiladi. 0 ‘qituvchi suhbatining oxirida barcha 
aytilgan so‘zlami qisqacha xulosalab berishi kerak.
Ikkinchi guruh o ‘quvchilarida umumlashtirish yakkadan um um iyga o ‘tish 
usuli shakllantirildi. 0 ‘qituvchi doskaga ushbu gaplam i yozdi: “V ostok” fazo 
kemasida birinchi bo‘lib kosmosga uchgan inson — Sobiq Ittifoqning fuqarosi 
Yuriy Alekseevich Gagarindir. 1991 y ild a O ‘zbekiston Respublikasi mustaqil deb 
e ’lon qilinishi xalqimizning azaliy ijtimoiy-tarixiy orzusi ushalishidir». So‘ngra u 
o ‘quvchilarga murojaat qiladi: “Gaplam i taqqoslang, predmet nomini bildirgan 
so‘zlam i topib ayting va ular qaysi so ‘z turkum iga xos ekanligini tushuntirib 
bering”. 0 ‘quvchilar o ‘qituvchining ozm i-ko‘pmi yordam ida predm et nom ini 
bildirgan so ‘zlam i sanab o ‘tm og‘i, ulam ing qanday so ‘roqqa javob bo‘lishini
168

---

aniqlam og‘i va “ot” so‘z turkum iga ta ’rif berm og'i lozim. 0 ‘quvchi so‘z 
turkumini aniqlovchi muhim belgilami: predmet nomini bildirib, kim? va nima? 
so ‘rog‘iga javob bo‘lishini topishi shart.
Ishning 
keyingi 
bosqichida 
ajratib 
olingan 
so ‘zlam ing 
qanday 
q o‘shim chalar bilan kelganligini aytib o ‘tish m aqsadga muvofiqdir. Bundan 
tashqari, o ‘quvchilarga ikkita so ‘z birikmasi (m aktabning hovlisi; hikoyani 
tingladik) beriladi. 0 ‘qituvchi bu so‘z birikmalarini taqqoslab, analiz qilishni va 
tushum, qaratqich kelishiklari difTerensiatsiyasini aytib berishni taklif qiladi. Bu 
holda o ‘quvchi shunday xulosaga keiishi kerakki, agar ot so ‘z turkumi ot bilan 
bog‘lanib kelsa (m aktabning hovlisi) qaratqich kelishigi qo‘shimchasi yozilishi 
hamda ot fe’l bilan (hikoyani tingladik) aloqada bo‘lib kelsa — tushum kelishigi 
qo‘shimchasi qo‘llanishligi unda o ‘z ifodasini topsin.
Uchinchi guruh o'quvchilarida umumlashtirishning yakkadan umumiyga, 
so‘ngra um umiydan yana yakkaga o ‘tish usuli shakllantirildi. 0 ‘qituvchi doskaga 
ushbu gapni yozadi: “ It bo ‘ynini burmasdan g ‘alatiroq bukildi ko‘m -ko‘k och 
ko‘zlari bilan menga bir qarash qildi-da dumini qisib o ‘zini o ‘rm onga urdi”. 
0 ‘quvchi bu gapni mustaqil analiz qilishi (agar ehtiyoj tu g ‘ilsa, 
0
‘qituvchi 
yordam berishi m aqsadga muvofiqdir), predmet nomini anglatgan so‘zlami 
alohida ko‘chirib olishi va qanday so‘roqIarga javob bo‘lishini aniqlam og‘i, ot 
so ‘z turkum iga ta ’r if berm og‘i kerak. U otga xos bo‘lgan muhim belgilami 
(predmetni bildirib, kim?, nim a? so ‘rog‘iga javob bo‘lishini) ajratishi lozim. 
S o'ngra gapdagi insonga oid nomlami, jonivorlam ing, narsa va jism lar hamda 
voqea-hodisalam ing nomlarini, belgi-sifat, harakat-holat nomlarini bildirgan 
so ‘zlam i bir necha ustunga yozish taklif etiladi. Keyinchalik o ‘quvchilardan 
qo^him chalam i aniqlash (shaxs, kelishik, egalik), qaratqich va tushum kelishigi 
differensiatsiyasi to‘g ‘risida mulohaza yuritish taklif qilinadi.
0 ‘quvchi o ‘z tashabbusi bilan yoki o ‘qituvchi so ‘rog‘iga javob berishda 
yuqoridagi yagona misol asosida ifodalangan qoidani boshqa bir qancha fanlarga 
ko‘chirishi lozim. Boshqacha so‘z bilan aytganda, yagona misoldan umumiy 
qoida chiqariladi. Shu tariqa, o‘quvchilarda yakkadan umumiyga, so‘ngra 
um umiydan yana yakkaga o ‘tish usuli 
tarkib topadi. Topshiriqning ikkinchi 
bosqichida o ‘quvchiga bir gap topib, uni yuqoridagida tahlil qilish talab etiladi, 
qaratqich va tushum kelishigi differensiatsiyasiga doir mana bu gap beriladi: 
havoning harorati kishini kuydiradi.
Umumlashtirish usullarini o ‘quvchilarga o ‘rgatish o ‘zbek tili materiallarini 
puxta 
egallashni 
osonlashtiradi 
va 
o ‘qitish 
samaradorligini 
oshiradi, 
o ‘quvchilam ing faolligini, bilishga qiziqish faoliyatini kuchaytiradi va hokazo. 
Olib borilgan izlanishlarim izning ko‘rsatishiga qaraganda, o ‘sm ir tafakkurini 
o‘stirishda insho yozish va uni mantiqiy muhokama qilish muhim ahamiyatga 
ega. Yettinchi sin f o ‘quvchisining 
ijodiy ishidan namuna keltiramiz: “Men 
Toshkent shahriga yaqin qishloqda istiqomat qilaman. Onam jam oa x o ‘jaligida, 
otam esa kombinatda mehnat qilishadi. Onamlar yetishtirgan noz-ne’matlar 
xalqimiz dasturxonini bezatadi. Xalq maqtoviga sazovor bo‘lishdan ham
169

---

baxtliroq narsa bormi dunyoda, axir?! Ular vaqtli matbuot bilan sinchkov 
tanishadilar, siyosiy va badiiy jum allarga obuna boMadilar. Vatan baxt-saodati 
uchun ter to ‘kaman, — deydilar biz bilan suhbatda. Ular o ‘zIarining dugonalari 
bilan erta ketib, kech qaytadilar. Lekin oila g ‘am xo‘rligini esdan chiqarm aydilar. 
O nam lar orden olganlarida uyimizga tabriklash uchun k o ‘pgina kishilar kelishdi. 
O tam lar ikkinchi jahon urushida ishtirok etganlar. H ozirgacha quroldosh do‘stlari 
bilan xat olishib turadilar. U lam ing ko*ksini 2 ta orden bezab turadi. Suratlari 
hurmat taxtasidan jo y olgan. B o‘sh vaqtlarida yog‘ochdan o ‘ym akar nashqlar 
yasaydilar. Men ota-onamni behad hurmat qilaman va ular bilan faxrlanaman. 
Kasbning yomoni bo‘lmaydi, chunki uni sevsang bas, bo‘lgani...’\
Inshoni gum h bo‘lib muhokama qilish o ‘sm irlam i m antiqiy m ulohaza 
yuritishga o ‘rgatadi. Masalan: 1) o‘quvchining onasini jam oa x o ‘jaIigi a ’zosi 
ekanligi va ko‘ksini orden bezab turishi, 2) “Vatan baxt-saodati uchun” ter 
to ‘kishi, 3) jam oa xo*jaligida baynalminal oilaning yuzaga kelishi, 4) onaning 
g ‘oyaviy-siyosiy ongini o ‘stirish uchun tinmay harakat qilishi, 5) farzandda 
g ‘um r tuyg‘usining paydo bo‘lishi, 6) otaning orden sohibi ekanligi va hurmat 
taxtasidan jo y olganligi, 7) Vatan ozodligi uchun frontda ja n g qilganligi, 8) 
baynalminal quroldosh do‘st!ar aloqasi, 9) bo‘sh vaqtlarda o ‘ym akorlik bilan 
shug‘ullanishi to ‘g ‘risidagi mulohazalar tafakkur rivoji uchun kuchli ta ’sir qiladi.
Endi sakkiziichi sin f o‘quvchisining inshoda ifodalagan fikrlaridan 
namunalar keltiramiz. “Orzuning cheki yo ‘q, deydi xalqimiz. Men bunga to ‘la 
ishonaman. Shu boisdan bo‘lsa kerak, ko‘p kishilam i o ‘z idealim deb 
hisoblayman. 
Kosmos 
qahramonlari 
bilan 
faxrlanaman. 
M ehnatsevar 
sportchilam i yoqtiraman. Kishining salomatligi posbonlariga hurm at bilan. 
qarayman. Dongdor ishchi-xizm atchilami olqishlaym an. Dovyurak Vatan 
posbonlaridek bo‘lishni orzu qilaman. M ening orzuyim qahram on Sobir 
Rahimovdek baynalminal, jasur, aql-zakovatli, kamtar kishidek inson bo‘lib 
voyaga yetishdir. Men ular to ‘g ‘risida ko‘p m ateriallar o ‘qiym an jism onan 
toblanaman. Temir irodali Vatanimiz qahramonlari (Ozod Sharafiddinov va 
boshqalar) men uchun idealdir...”.
Inshoni ham korlikda m uhokam a qilish ulami m illiy-m a’naviy ruhida 
tarbiyalaydi. Bunda ayniqsa, o ‘qituvchining o ‘smirlar fikr yuritishiga qaratilgan 
savollari: “Sobir Rahimovning qaysi xarakter xislatlari barkam ol avlod uchun 
qim m atli?”, “Sobir Rahimovning 
tashkilotchilik va aqliy qobiliyatiga qanday 
qaraysiz?”, “S.Rahimov jasoratining g ‘alabasi uchun kurashda tutgan o ‘mi 
nim alarda o*z ifodasini topgan?”, “S.Rahimov jasoratining ommaviy tus olishi 
qanday rol o ‘ynadi?” muhim ahamiyat kasb etdi.
Eksperim entlam ing birida o ‘qituvchi botanika darsida o ‘quvchilarga 
dukkaklilar oilasining umumiy belgilari va ulam ing yashash sharoiti ham da turi 
haqida, uning qishloq xo‘jaligida, oziq-ovqat sanoatidagi aham iyati to ‘g ‘risida 
bilim berishga intildi. 0 ‘smirlar fikr yuritish faoliyatini faollashtirish, darsni 
jonlashtirish m aqsadida quyidagi savollar o ‘rtaga tashlanadi: 1) Dukkakli 
o ‘sim liklar 
poyasi va barg tuzilishi qanday? 2) Mosh, loviya va no‘xat
170

---

o‘simIiklarining ildiz k o ‘rinishi va holati qanday? 3) Boshqa bir yillik 
o ‘sim liklardan dukkakli o ‘sim liklam ing qanday farqi bor? 4) Y o w o y i va 
madaniy dukkakli o ‘simiikIarga qaysilar kiradi? 5) Yantoqning usti va yer osti 
qismlari qanday tuzilgan? 6) Quyonsuyak o ‘simligi choMda qanday yashashga 
moslashgan? 7) Dukkakli lam ing qanday ahamiyati bor? va boshqalar.
Ayniqsa, o*quv dasturi materiallarining dunyo voqea va hodisalarining 
qonuniyati, ulam ing o ‘zaro aloqasi, o ‘simlik va hayvonot dunyosining uzviy 
bog‘liqligi, organizm ning tashqi m uhitga ohangdoshligi va nihoyat inson tabiatni 
o ‘zgartiruvchi kuch ekanligi kabi muhim tushunchalar bilan bog‘lanishi o ‘zining 
tarbiyaviy ta ’sir kuchi bilan alohida ajralib turdi. M a’lumki, tabiat va jam iyat 
qonunlari to‘g ‘risidagi keng ko‘lamli bilimlami o'zlashtirish tafakkur asosini 
tashkil qiladi.
“Funksiya” temasini m atem atik nuqtai nazardan o ‘smirlarga har 
tom onlam a ochib berishda o‘qituvchi jonli misollarga murojaat berdi. U bu bilan 
qanoat hosil qilgani yo‘q, m avzuning ko‘lamini yanada kengaytirishga harakat 
qila bordi, uning aham iyatini atroflicha tushuntirishga intiIdi. Jumladan, funksiya 
m atem atikaga o ‘z -o ‘zidan kelib qolmaganligi, balki ijtimoiy ishlab chiqarish 
ehtiyoji va zaruriyatidan kashf qilinganligi, shu yo‘Ida olimlar ko‘p yillar 
izlanishlarda bo‘lganliklarini tushuntirib berishga erishdi. Davr taqozosi bilan, 
mashina-texnika sanoati rivojlanishining turtkisi bilan uning zaruriyat darajasida 
ko‘tarilganligi o'qituvchi tomonidan isbotlab berildi. Ayniqsa, o'tm ishdagi 
donishm andlardan biri ta ’biri bilan aytilgan, matematikaga o ‘zgam vchan 
kattalikning olib kirilishi bilan dialektikaga harakat tushunchasi kirib keldi, degan 
iborani o 'rinli ishlatishi muhim aham iyatga ega bo'ldi.
0 ‘quvchilam ing fikr yuritish faoliyatini jonlantirish maqsadida bilish 
faoliyatini faollashtirishga qaratilgan savollar sinf kollektivi hukmiga havola 
qilinib turildi.
Qisqa qilib aytganda, 0 ‘zbekiston Respublika maktablarida olib borilgan 
tajribalar va kuzatishlar har qanday o ‘quv fani materiallarini o ‘zlashtirishda 
(o‘rganishda) tafakkum ing ko‘pqirraIi, ko‘pyoq!ama tarzda rivojlantirishni 
am alga oshirishning zaxira va imkoniyatlari hali ko‘p ekanligini ko‘rsatdi. Shu 
boisdan murakkab, lekin sharafli vazifani maktab ta’lim tizimi amaliyotiga joriy 
qilish uchun ichki imkoniyatlam i qidirish va ulardan oqilona foydalanish darkor. 
T a’limda tafakkur jarayonini rivojlantirish uchun, eng aw a lo , o‘qitishni ilmiy 
asosda rejalashtirish va uni oqilona tashkil qilish lozim. Buning uchun o ‘quv 
fanining o ‘ziga xos xususiyatlaridan o'quvchilam ing kamol 
topganlik 
darajasidan, 
aqliy imkoniyatlaridan kelib chiqqan xolda ta ’lira jarayoniga 
yondashish o ‘quv-tarbiya samaradorligini oshiradi, XXI asr talabiga javob 
beradigan har tom onlam a taraqqiy qilgan o ‘smir o ‘quvchilar shaxsini barkamol 
qilib shakllantirishda muhim vosita bo‘lib xizm at qiladi. 
. 
■<:=
171

---