Editörler Prof. Dr. Şeref Sağıroğlu Prof. Dr. Mustafa Alkan Sağıroğlu / Alkan grafik

7.6. Değerlendirmeler
“Savaş zorunlu ve hayati olmalıdır. … Ancak, ulusun yaşamı tehli-
keye girmedikçe, savaş bir cinayettir.” [52] sözüyle “savaş”ın gerçek 
yüzünü göstererek en anlamlı tanımını yapan büyük savaşçı ve li-
der Mustafa Kemal Atatürk; “Yurtta Barış Dünyada Barış” [53] sö-
züyle de “Barış”ın önemini vurgulamış, yurtta ve dünyada barış ve 
güvenlik içerisinde yaşamak için bu ilkeyi Türkiye Cumhuriyeti’nin 
iç ve dış politikalarının temel dayanağı yapmıştır. Ancak, insanlığın 
varoluşundan beri savaşlar değişerek ve gelişerek devam etmek-
tedir. Ulusun huzuru ve güvenliği yani barış içerisinde yaşamak, 
ülkenin ve devletin kalıcılığını sağlamak için savaşa hazır olmak ve 
karşı karşıya kalındığında kazanmak gerekir. Bu çerçevede savaşı 
kazanacak kadar kuvvetli, ondan kaçınacak kadar da akıllı olunma-
lıdır [54]. 
Hem akıllı hem de kuvvetli olmak için, öncelikle geçmişi bilmek, 
geçmişten günümüze yaşanan olaylardan çıkarılan derslerle gele-
ceğin ihtiyaç ve hedeflerine yönelik öngörülerde bulunularak, aynı 
zamanda caydırıcılık da sağlayacak strateji ve politikalarının bilim-
sel yaklaşım ve yöntemlerle oluşturulması ve uygulanmasına yö-
nelik esas ve prensiplerin belirlenmesi gerekir. Konuyla ilgili sivil, 
asker, düşünür, araştırmacı ve akademisyenlerin ortak görüşünün 
de bu yönde olduğu görülmekte, savaşın geçmişini anlamadan, ge-
lecekte savaşın kontrol edilemeyeceği savunulmaktadır [55]. 
Geçmişten günümüze teknolojinin gelişmesinin de etkisiyle savaş-
lar değişmiş ve gelişmiş, “4’üncü Nesil” ya da yaygın kullanılan is-
miyle “Hibrit Savaşlar” uygulanmaya başlanmıştır.
Hibrit savaşlar; asıl amacı karşı tarafın siyasi yönetimini ve devlet 
kurumlarını dengesiz hale getirmek, yönetim boşluğu oluşturmak 
ve kargaşa yaratmak olan, hedef ülkenin güçlü yanlarını bir kenara 
atarak, çatışma koşullarını onun zayıf taraflarına odaklamaya çalı-
şılan, en belirgin özelliği düzensiz savaş taktikleri ve yüksek tek-
nolojinin birleşimi olan, en tehlikeli unsurları devlet dışı aktörlerin 
büyük güçlerin vekilleri olarak ve onlar tarafından güçlendirilerek 
onların yerine savaşıyor oldukları çağımızın yeni yeni anlamaya ve 
alışmaya çalıştığımız savaşlarıdır. Artık aynı harekât bölgesinde ve 
aynı zamanda geleneksel güçler, düzensiz savaş ve terör örgütleri 
ile suç örgütleri birlikte savaşmaktadırlar. Bütün bunlarla birlikte 

---

H İ B R İ T S AVA Ş K A P S A M I N D A S İ B E R S AVA Ş V E S İ B E R C AY D I R I C I L I K
215
de, teknolojinin ve bilişim sistemlerinin gelişmesiyle, kara, deniz, 
hava ve uzay harekât alanlarından sonra yerini alan 5’inci harekât 
alanı “Siber Uzay”ın getirdiği “siber savaş (savunma, taarruz ve 
caydırıcılık)” uygulamaları yaşanmaktadır. Ayrıca siyasi, diplomasi 
ve ekonomi alanlarını içine alan propaganda ve psikolojik harekât 
uygulamalarıyla bütün sivil halkın da dâhil edildiği teknoloji yo-
ğun bir savaş alanı bulunmaktadır. 
Hibrit savaşın tanımlanması dâhil, hibrit tehditlerle baş etmenin 
yolları ve hibrit savaşa başarıyla karşı koymanın yolları araştırılma-
ya, incelenmeye ve tartışılmaya devam ediyor. Çoğu devlet konuyu 
anlamış, strateji ve politikalarını belirlemiş, uygulamaya koymuş 
ya da koymakta, konuyla ilgili ön aldıkları için de sonuçta genelde 
başarılı olmaktalar. 
Tartışmalar sürerken ABD’li Akademisyen Puyvelde konuya farklı 
bir yaklaşım getirerek, hibrit savaşı, “geleneksel olan ve olmayan, 
düzenli ve düzensiz, bilgi ve siber savaşın birleşiminden oluşan 
geniş çaplı bir savaş türü” şeklinde tanımlamakta ve pratikte, her-
hangi bir tehdidin, tek bir savaş yöntemi ve boyutuyla sınırlı olma-
dığı sürece hibrit olabileceğini belirtmektedir. Herhangi bir tehdit 
veya güç kullanımı hibrit olarak tanımlandığında, bu durumun 
kendi değerini yitireceğini ve modern savaşın gerçekliğini açıklığa 
kavuşturmak yerine kafa karışıklığına neden olacağını belirtmekte-
dir. “Bu nedenle karar alıcıların “hibrit” olan her şeyi unutması ve 
karşılaştıkları tehditlerin özgüllüğüne ve birbirine bağlılığına odak-
lanması gerekir. İster eski ister modern olsun, ister hibrit olsun ister 
olmasın, savaş daima karmaşıktır ve tek bir terimde birleştirilemez. 
Etkili bir strateji, bu karmaşık ortamı dikkate almalı ve aşırı basitleş-
tirmeden, onun gereğini yapmanın yollarını bulmalıdır.” [56]
Puvyelde bu bakış açısıyla, bir taraftan olayı karmaşıklıktan sadeli-
ğe indirgerken, bir taraftan da hibrit savaşlarla ilgili biraz da doğru 
anlamamaktan veya doğru yorumlamamaktan kaynaklanan korku-
ları azaltarak hibrit savaşlara daha açık bir tanımlama getirmekte-
dir. Bu tanımlamadan yola çıkılarak hibrit savaşlarla her seviyede 
mücadele için strateji ve politikaların belirlenmesi daha da kolay-
laşacaktır. Aynı şekilde hibrit savaşların gerçekleştirilmesi için de 
benzer bakış açısı uygulanabilir.

---

M U S T A F A Ş E N O L
216
Çağımızın güçlü ve teknolojide çok ileri seviyelerde olan büyük 
devletler tarafından, karmaşıklığı yanında teknoloji yoğun hibrit sa-
vaşların gerçekleştirilmesi ve bu yolla hedeflerine ulaşmaları kolay 
görünse de, teknolojik üstünlük, kendi başına, stratejik hedeflerin 
başarılı bir şekilde elde edilmesi için her zaman yeterli olmaz. İngi-
liz askeri tarih ve strateji yazarı B.H. Liddell Hart’ın da ifade ettiği 
gibi “Savaşta, hesaplanamayan, baş edilemez olan insan iradesidir 
[40].” Tarih, insanoğlunun sürekliliğinin ve ustalığının, teknolojik 
olarak üstün bir düşmana karşı başarılı olduğu sayısız örneklerle 
doludur [57]. Çanakkale Savaşı (1915-1916) ve Türk Kurtuluş Savaşı 
(1919 -1923) bu konuda en etkili ve güzel örneklerdendir.
Hangi savaş olursa olsun öncelikle insan gücü ve iradesi bağlamın-
da harekete geçilerek siyasi, askeri, ekonomik, coğrafik, demogra-
fik, bilimsel, teknolojik, sosyal ve kültürel güçten oluşan Milli Güç 
unsurlarının her zaman ve her alanda eksiksiz savunma için birlikte 
ele alınması, bütün kurum ve kuruluşların geleceğin tehlikelerine 
yönelik olarak ayrıntılı ve planlı işbirliği içerisinde hareketini sağ-
layacak strateji ve politikalar geliştirilmeli ve gecikmesizin uygula-
maya konulmalıdır. 
Hibrit savaşların gerek teknoloji boyutu ve gerekse bilgi ve iletişim 
sistemlerinin propaganda ve psikolojik harekât için ağırlıklı olarak 
birlikte kullanımı açılarından en önemli aracı olan siber savaşların 
hedefi ülkelerin haberleşme, enerji, su yönetimi, kritik kamu hiz-
metleri, ulaştırma, bankacılık ve finans gibi kritik altyapı sektörleri 
oluşturulacak stratejilerde öncelikli olarak ele alınmalıdır. Ülkenin 
kritik altyapılarının bilişim sistemlerinin siber saldırılara karşı sa-
vunulması ve güvenliğinin sağlanması ulusal gücün korunması için 
de temel şartlardan birisi olduğu her zaman ön planda tutulmalıdır.
Her türlü saldırıya ve dolayısıyla savaşa karşı öncelikle güçlü ve 
eksiksiz bir savunma gerekmekte, anca tarihte sadece savunmayla 
hiçbir zafer kazanılmamış, karşı saldırı ve taarruz yeteneğinin de 
kazanılmasının ve kullanılmasının gerekli ve kaçınılmaz bir zorun-
luluk olduğu anlaşılmıştır [22]. Özellikle siber ortamda savunma 
veya taarruz şeklinde icra edilecek mücadele ve savaşlarda, maksat 
istek veya istekleri karşı tarafa zorla kabul ettirmek ve temel amaç 
kazanmak olsa da, saldırganları saldırılarından veya savaştan vaz-
geçirmek için siber caydırıcılık konusu hiçbir zaman unutulmama-
lıdır. 

---

H İ B R İ T S AVA Ş K A P S A M I N D A S İ B E R S AVA Ş V E S İ B E R C AY D I R I C I L I K
217
Siber savaşlarda başarı, siber savaşın doğası gereği siber gücün ye-
terince güçlü olmasına ve etkin kullanımına bağlıdır. Siber saldırı-
lara karşı konulacağını ve bir saldırı durumunda bunun saldırgana 
misliyle ödetileceğini göstererek onu saldırıdan caydırmak, bütün 
bunlar için de etkin bir siber istihbarat yeteneğine sahip olmak, et-
kili bir siber istihbarata dayanan siber savunma, taarruz ve caydırı-
cılık yetenekleri toplamı siber güçle bunu desteklemek şarttır. Etkili 
bir siber güç için özellikle bilgi, bilgisayar ve iletişim konularında 
milli teknolojilere sahip olmak, milli teknolojilere sahip olunama-
yan alanlarda sahip olunan teknolojilere hâkim olmak gerekmek-
tedir [22].
Siber gücün geliştirilerek artırılması ve etkin şekilde kullanılması 
için kullanıcıların yetiştirilmesi ve farkındalıklarını artıracak eği-
timler verilmesi çok önemlidir. Kullanıcıların eğitimleri, siber gü-
venlik ve savunma için önemli olduğu kadar, gerektiğinde saldırı 
ve taarruz için de bazı görevlerin etkinlikle yerine getirilmesi [22], 
dolayısıyla siber caydırıcılık sağlamak için de önemlidir.
Siber caydırıcılıkta temel esas ve önemli olan siber saldırıların/sa-
vaşın doğru zamanda, doğru hedefe yönelik, doğru teknik ve yön-
temlerle yapılmasıdır. Uygulanması zor olmakla birlikte, ülkenin 
siber güvenliği ve savunmasına daha fazla katkı sağlaması yanın-
da, maliyet ve kullanım kolaylıkları yanında asimetrik saldırı/savaş 
imkânı da sağlaması nedeniyle “Siber Güçle Caydırıcılık”; üzerinde 
düşünülmesi, daha fazla önem verilmesi, diğer alanlardaki caydı-
rıcı gücün bu alanda da oluşturulması için ciddi ve ayrıntılı olarak 
çalışılması, konuyla ilgili doktrinler üretilmesi, stratejiler geliştiril-
mesi ve geleceğe dönük planlamalar yapılarak uygulanması gere-
ken çok önemli bir konudur [39]. 
Sonuç olarak; bugünün savaşları olarak gündemde olan ve gelecek-
te de geliştirilerek uygulanmaya devam edilecek olan 4’üncü Nesil 
veya Hibrit savaşlar ile bu kapsamda siber savaş ve siber caydırıcı-
lık konularında yeni çalışmalar yapılması, konunun farklı boyutla-
rıyla ele alınması, bu konuda tezler üretilmesi, ulusal özgün ürün 
ve teknolojilerin geliştirilmesi, gerekli yatırımların yapılması ve en 
önemlisi insan kaynağı olarak siber alanda caydırıcı güçlerin oluş-
turularak geliştirilmesinin ülke siber savunması ve güvenliğine çok 
büyük katkılar sağlayacağı değerlendirilmektedir.

---

M U S T A F A Ş E N O L
218