Ega va uning ifodalanishi

Eganing uyushiq qator bilan ifodalanishi

2­ §. Тahlilga jalb qilingan jumlalarda eganing uyushiq qator bilan ifodalanishiga 23 misol uchradi. Bunday uyushiq qator a'zolari bosh kelishik shaklidagi sintaktik birliklarning o‘zaro teng qo‘shilishi bilan tuziladi. Buning asosiy ko‘rinishlari quyidagicha:

I. Uyushiq qator ot leksemashakl bilan ifodalangan (19):

1. Uyushiq qator a'zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashmagan (19):

1) Bir xil grammatik shakllangan leksemashakl va birikmashakl bilan ifodalan­gan (3): S e p n i n g b o y l i g i , t u r i, r a n g ­ b a r a n g l i g i hammani hang­mang etdi (Oybek). D o‘ p p i y e l i m i, k e r o s i n h i d i anqib turgan suv muzdakkina edi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Ikkinchi misoldagi ega - gapshakl transformasi tarkibidagi (ichki) ega.

2) Uyushiq qator a'zolari grammatik son paradigmasining har xil shaklidagi leksemashakl va birikmashakl bilan ifodalangan (3): K a m b a g‘ a l u r u g‘ ­ a y m o q, q o‘ n i ­ q o‘ sh n i l a r, t o‘ y d a, a z a d a s e- m i r a d i g a n y u r i m s a k a y o l l a r .. piyoda jo‘nashdi (Oybek). Azizning ko‘z o‘ngida brigada shiyponi, lotok­ariq, yangi bog‘, qiyg‘os ochilib yotgan atirgullar, rayhonlar, to‘p­to‘p jambillar jonlandi (Hamid G‘ulom) kabi. Bu jumlalarda uyushiq qatorning ayrim a'zolari birlik shaklida, ayrim a'zolari ko‘plik shaklida ishlatilgan.

3) Uyushiq qator a'zolarining grammatik shakli umumlashtirilgan (1): Axir b i- n a f sh a, ch u ch m o m a, l o l a l a r .. ochilib, yashnab yotadi (Hamid G‘ulom). Bu misolda ­lar ko‘plik affiksi, demak, undan keyin keladigan bosh kelishik shakli ham umumlashtirilib, go‘yo qavslardan tashqariga chiqarilgan, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan, uyushiq qator a'zo­lari esa go‘yo leksemaga teng asos holatiga o‘tgan. Buni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(binafsha­), (chuchmoma­), (lola­)]  lar  II.

2. Uyushiq qator a'zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashgan (10):

1) va bog‘lovchisi qatnashgan (b):

a) ikki a'zoli qatorda ishlatilgan (4):

- leksemashakllar uyushgan (3): Q o r v a sh a m o l kuchaya bordi (Oybak).

Oqshom esa o n a v a o‘ g‘ i l Nafisa haqida uzoq suhbatlashdilar (Hamid G‘ulom) kabi;

- juft leksemashakl va birikmashakl uyushgan (I): Boshqa uylarda q a r i n- d o sh ­ u r u g‘ l a r v a .. t u r l i x o t i n l a r bor edi (Oybek).

b) Ko‘p a'zoli qatorda oxirgi a'zo oldida ishlatilib, sanashning tugashini ifodalashga ham xizmat qilgan; a'zolar leksemashakl hamda birikmashakl bilan ifodalangan va ular bir xil grammatik shakllangan (2): Uyning devorlaridan n a m, m o g‘ o r h i d i v a s o v u q esadi (Oybek). Bu ko‘zlarda t u y g‘ u n l i k, o l i j a n o b- l i k, k o‘ n g i l n i n g b a h o r i y t o z a l i g i, i l i q l i g i v a q a n d a y- d i r p a r i sh o n x a yo l ch a n l i k jilvalanar edi (Oybek).

2) bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida ikki a'zoli qatorda ishlatilgan (4):

a) Leksemashakllar uyushgan (3): A z i z b i l a n N a f i s a maktabda birga o‘qishgan (Hamid G‘ulom). Q i z i, k e l i n l a r i b i l a n L u t f i n i s o o‘tirgan oldingi soyabonli aravani .. (Oybek) kabi. Ikkinchi jumladagi ega - gapshakl transformasi tarkibidagi (ichki) ega.

b) Leksemashakl bilan birikmashakl uyushgan (1): Т o sh k e n t l i k y i g i t b i l a n D a v l a t b e k o v .. qaytib ketishdi (Pirimqul Qodi-rov).

3. Uyushiq qator a'zolari ham ta'kid yuklamasi bilan ishlatilgan (1). Qu-yidagi jumlada uyushiq qatorning birinchi a'zosi grammatik son paradigmasining birlik shaklida, ikkinchi a'zosi esa ko‘plik shaklida qatnashgan: S e r- k a h a m, q o‘ y l a r h a m cho‘ponning izmiga tez bo‘ysunadi (Pirimqul Qodirov).

4. Bir misolda uyushiq qator oxirida umumlashtiruvchi leksemashakl ish-latilgan; uyushiq qator a'zolari grammatik son paradigmasining bir­lik va ko‘p-lik shakllarida qatnashgan: Q o r o n g‘ i d a s o‘ p p a y i b t u r g a n t r a k t o r, m u t t a s i l ch a g‘ ­ ch u g‘ q i l a yo t g a n q a r g‘ a- l a r, o s m o n d a z a n g o r i q i l i ch d e k ya l t ­ yu l t q i l i b o‘ ch a yo t g a n ch a q m o q - h a m m a s i g‘oyib bo‘ldi (O‘tkir Hoshimov).

II. Bir misolda tasvir birliklari uyushib kelgan: Q i y ­ ch u v, ch a- g‘ i r ­ ch u g‘ u r quloqni kar qiladi (Oybek).

III. Uyushiq qator otlashgan birikmashakl bilan ifodalangan (3):

1. Rasm­rusum nomlari otlashib uyushiq qator hosil qilgan (1): "S o ch s i l a sh", "O y n a g a q a r a sh", "Т u g‘ d i ­ t u g‘ d i" v a h o- k a z o qariyb tongga qadar ermak bo‘ldi (Oybek).

2. Qaratuvchili birikmaga transformatsiya qilingan gapshakl ­gan sifatdoshi shaklida otlashib. uyushiq qator hosil qilgan (2): Sh u p a y t a l l a- q a n d a y e r k a k k i sh i n i n g .. s o‘ k i n g a n i, O l i m j o n- n i n g "Q o‘ y v o r i n g" d e b y a l i n g a n i eshitildi (O‘tkir Hoshimov). .. u n i n g h o v l i t o m o n g a g u p e t i b t u sh g a n i, .. u y t o m o n g a b o r g a n i, "K e n n o y i!" d e b ch a q i r g a n i eshitildi (O‘tkir Hoshimov).