Ekologik qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik

4. Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni undirishning huquqiy asoslari
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanmaslik va uni ifloslantirish natijasida atrof tabiiy muhitga ekologik va iqtisodiy zarar yetkaziladi.

Iqtisodiy zarar tabiiy obyektlarning nobud bo`lishi, buzilishi, yo`q bo`lib yoki kamayib ketishi hamda tabiiy resurslardan foydalanuvchilarning xo`jalik manfaatlariga ziyon yetkazilishi bilan namoyon bo`ladi. Masalan, suvlarning ifloslanishi oqibatida suv havzasida baliqlar nobud bo`ladi, ushbu suv ichimlik va qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalanishga yaroqsiz bo`lib qolishi oqibatida boshqa suv manbaalaridan foydalanish yoki suvlarni tozalash uchun ko`shimcha sarf xarajatlarni keltirib chiqaradi.

Ekologik zarar tabiiy sharoitning yomonlashuvi, tabiiy obyektlarning son va sifat jihatdan salbiy o`zgarishlari orqali namoyon bo`lib, insonlarning toza, sog`lom va qulay tabiiy muhitiga bo`lgan huquqlari buziladi. Masalan, atmosfera havosining ifloslanishi oqibatida odamlarning yashash sharoiti yomonlashib, ularning sog`lig`iga zarar yetkazilishi mumkin. Ekologik zarar insonlarning sog`lig`iga hamda kelajak avlodlar salomatligiga ziyon yetkazishi mumkin.

Odatda, atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zarar ham ekologik ham iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lib, salbiy o`zgarishlarni keltirib chiqaradi.

Atrof tabiiy muhitga. yetkazilgan zarar oqibatlarini bartaraf etib bo`lmasligi, ya'ni ba'zi tabiiy obyektlar (tabiiy yodgorliklar, qazilma boyliklar)ni qayta tiklanmasligi, ekologik zararning oqibatlari ma'lum muddat o`tgach, vujudga kelishi (o`simlik hamda hayvonot dunyosi obyektlarining turlaridan foydalanish va muhofaza qilish qoidalarini buzish oqibatida ularning keyinchalik keskin kamayib ketishi, noyob va yo`qolib borayotgan toifalarga tushib qolishi) mumkin yoki ushbu oqibatlarni ekologik talablar buzilmagan hududlarda, shu jumladan boshqa davlatlarda vujudga kelishi kabi xususiyatlarga ega.

Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni undirishning asosiy tamoyillaridan biri bo`lib faqat noqonuniy ravishda yetkazilgan zararni undirish mumkinligi hisoblanadi. Bu qoidaning negizi tabiiy resurslardan har qanday foydalanishda atrof tabiiy muhitga ma'lum darajada salbiy ta'sir ko`rsatilishidan iborat, chunki zamonaviy sharoitda chiqindisiz, ekologik jixatdan sof toza texnologiya mavjud emas va tabiiy resurslardan foydalanmasdan turib ishlab chiqarishni rivojlantirib bo`lmaydi. Shuning uchun iqtisod va ijtimoiy sohani rivojlantirish maqsadida insoniyat tabiiy resurslarni oqilona ravishda o`zlashtirishi lozim. Ayni vaqtda atrof tabiiy muhitga jiddiy salbiy ta'sir ko`rsatishning oldini olish maqsadida qonun hujjatlarida unga zararli ta'sir ko`rsatishning yo`l qo`yiladigan doiralari (chegaralari) belgilanadi. Ushbu doiralar har bir tabiiy resurs bo`yicha alohida belgiladi. Masalan, yerlarga mineral o`g`itlar, pestitsit, gerbetsidlarni qo`llash me'yorlari orqali uning tabiiy holati saqlanadi, atmosfera havosiga chiqariladigan zararli moddalar va biologik oragnizmlar uchun yo`l qo`yiladigan miqdorlari orqali havoning insonga va tabiiy muhitga zarar ko`rsatmaydigan sifati ta'minlanadi. Shundan kelib chiqqan holda, shuni aytish mumkinki, atrof tabiiy muhitga faqat noqonuniy, aybli harakat yoki harakatsizlik natijasida yetkazilgan zarar undiriladi.

Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zarar O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksini 985-moddasiga, “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi Qonunning 49-modasiga va tabiiy obyektlar to`g`risidagi tegishli qonunlarning tegishli moddalariga muvofiq, zarar yetkazgan shaxs tomonidan to`liq hajmda qoplanishi lozim. Ushbu qoida yetkazilgan zararni qoplashning asosiy talabini belgilaydi. Shu bilan birga, ushbu Kodeksning 2-moddasi beshinchi qismida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish munosabatlariga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari ushbu munosabatlarni maxsus qonunlar bilan tartibga solinmaydigan hollarda qo`llanilishi ko`rsatilgan. Shuning uchun atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni undirishning quyidagi o`ziga xos xususiyatlari mavjud: o`simlik va hayvonot dunyosiga yetkazilgan zararni taksa uslubi asosida undirish. Bu xususiyatni belgilashdan sabab shundan iboratki, ushbu obyektlarga yetkazilgan haqiqiy zararni aniqlashning murakkabligi amaliyotdan kelib chiqqan holda, har bir hayvonot va o`simlik dunyosi turidan noqonuniy foydalanish yoki nobud qilish uchun oldindan belgilangan miqdorlar asosida yetkazilgan zarar undiriladi. Masalan, o`simlik dunyosiga yetkazilgan zararni hisoblash O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 27 iyuldagi 293-sonli qarori bilan tasdiqlangan taksalar asosida amalga oshiriladi.

Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zarar har xil ko`rinishda namoyon bo`ladi. Birinchidan, tabiiy obyektlar nobud bo`ladi, ularning holati yomonlashadi. Ikinchidan, yuridik va jismoniy shaxslarning moddiy manfaatlariga ziyon yetkaziladi, masalan, atmosfera va suvlarning holati yomonlashishi oqibatida qishloq xo`jalik mahsulotlari nobud bo`ladi yoki hosildorlik pasayib ketadi. Uchinchidan, inson salomatligiga ziyon yetkazilib, odamlarning kasallanish hollari (dararjasi) ko`payadi.

Atrof tabiiy muhitga zarar fuqarolik-huquqiy huquqbuzarlik sodir etilishi oqibatida yetkaziladi. Atrof tabiiy muhitga zarar yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ehtiyotsizlik yoki qasddan hamda harakat yoki hharakatsizlik natijasida sodir etiladi. Ushbu holat huquqbuzarlikning tarkibi xosil bo`lishi uchun qilingan harakat yoki harakatsizlik va kelib chiqqan oqibatlar o`rtasidagi sababiy bog`lanish mavjud bo`lishi lozim.

Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararning tarkibiga quyidagilar kiradi: haqiqiy yetkazilgan zarar, ekologik zararning oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan harajatlar, olinmagan daromadlar va boshqalar.

Haqiqiy yetkazilgan zararga nobud bo`lgan o`simlik va hayvonot dunyosi obyektlarining, qishloq xo`jalik ekinlarining qiymati kiradi. Tabiiy obyektlarni tiklash, ifloslangan suvlarni, tuproq va havoni tozalashga ketgan harajatlar hamda ekologik zarar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan boshqa sarf-harajatlar majburiy harajatlarni tashkil etadi. Olinmagan daromadga shu tabiiy obyektning foydalanishidan kelib tushishi lozim bo`lgan, ammo uning nobud bo`lishi yoki yomonlashuvi oqibatida olinmagan yoxud olish imkoniyati yo`qolgan daromadlar kiradi, masalan, tuprog`i kimyoviy moddalar bilan ifloslangan yer maydonidan tushadigan daromad olinmagan daromad hisoblanadi.

Atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni qoplash ixtiyoriy yoki majburiy bo`lishi mumkin. Uni majburiy undirish Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi, tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza etishni tashkil qiluvchi davlat organlarining, manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslarning da'vosiga asosan, tegishli sud yoki xo`jalik sudining qaroriga binoan amalga oshiriladi.