Ekologik vaqt omili Tashqi (ekzogen) ritmlar O`simlik va xayvonlardagi sutkalik maromlar

O`simliklarni xayot shakli
Organizmlarning hayot shakli qadimgi tabiatshunos olimlarni o’ziga jalb qilib kelgan. Bizniig eramizgacha yashagan yirik tabiatshunos olim Teoforst birinchi bor o’simliklarni tashqi ko’rinishiga qarab daraxt, buta, yarimbuta va o’tlarga bo’ladi.Xuddi shunday mahlumotlarni Boburning «Boburnoma» sida ham uchratish mumkin. Bu asarda O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindiston o’simliklari tasvirlanib, ular haqida juda qiziqarli mahlumotlar beriladi, xususan, ularning zonalar bo’yicha tarqalishi, iqlim sharoitlarining o’simliklarga tahsiri, o’simliklar hayot shaklining ayrim masalalari xaqidagi mahlumotlar ham keltiriladi.
«Hayot shakli» degan so’z birinchi marta daniyalik botanik olim Ye. Varming tomonidan 1884 yili taklif qilinadi. U hayot shakli deganda, o’simliklarning barcha o’suv ahzolari butun xayoti davomida tashqi muhit bilan doimiy garmonik bog’la-nishda bo’ladi, deb tushunadi.
O’simliklar ekologiyasida mahnodosh so’z sifatida quyidagi atamalar ishlatiladi: «ekobiomorf», «biologik xil», «o’sish shakli» va hokazolar.

Uzoq davom etgan taraqqiyot bosqichi davomida o’simliklar hayotiga tahsir qilgan muhitning bir necha ekologik omillari tahsirida hozirgi kunda mavjud bo’lgan turlar ana shu omillarga moslashish mahsulidir. O’simliklarning bunday moslashishlari o’simliklar geografiyasi fanining asoschilaridan biri A. Gumbolg’d, A. K. Krasnov, K. Raunkier, Braun-Blanke. Keller va o’zbek olimlaridan A. Ergashev kabi yirik botanik olimlar tomonidan to’la o’rganilgan.

I. G. Serebryakov gulli o’simliklarning hayot shakliga doir quyidagi tasnifni tavsiya ztadi. Bu tasnifga o’simliklarning yashash muddati va tashqi ko’rinishini asos qilib oladi. «Hayot shakli» tushunchasi ko’pincha o’simliklar shakllarining umumiy ekologik sharoitlar tahsirida o’zgarishi bilan bog’liq holda o’rganiladk.
Daniyalik botanik K. Raunkier hayot shaklini tasnif etishda faqat bitta belgiga ehtibor berdi, yahni bu belgi turlarning moslashishida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Jumladan, kurtaklarni yoki yuqorida joylashgan novdalarni yilning noqulay sharoitlarida tuproqqa va qor qatlamlariga nisbatan joylashishi aniqlangan.Olim o’z tasnifini dastavval O’rta Yevrona o’eimliklariga, keyinchalik esa tropik zona o’simliklariga ham tatbiq qiladi. SHunday qilib, bu tasnif ko’pchilik olimlar tomonidan tan olinadi va universal tasnifga aylanadi.
K. Raunkier o’simliklarni ularning hayot shakliga qarab quyidagi -5 gruppaga bo’ladi:
1. Fanerofitlar (Rh) — bu xildagi o’simliklar, asosan, daraxt va butalardan tashkil topgan bo’lib, ularning kurtaklari yerdan ancha balandda joylashgan. Yilning ob-havo sharoiti noqulay bo’lgan aytlarida barglari to’kiladi shox shabbalari esa tinim davrini kechiradilar.
2. Xamefitlar (sh) — kurtaklari yerdan uncha yuqori joylashmagan chala buta va butachalarni o’z ichiga oladi. Qishda bunday kurtaklar qor ustida va ostida qishlaydi, Masalan chernika, brusnika va shunga o’xshash shimoliy zonada o’sadigan o’simliklarning ko’pchiligi ana shu turkumga kiradi.
3. Gemikriptofitlar (NK) — qishlaydigan qismlari, jumladan, kurtaklari ham tuproq yuzasida joylashgan ko’p yillik o’t o’simliklar bo’lib, ularning kurtaklari maxsus qobiqlar — xazon va qisman tuproq bilan qo’shilgan holda qishlaydi.
Bu gruppaga, asosan, o’rtacha iqlimli keng o’rmonlarda o’sadigan o’simliklarning vakillari kiradi.
Kriptofitlar (K) — qishlovchi organlari, shu jumladan, kurtaklari tuproq ostida joylashgan ko’p yillik o’tlardan tashkil topgan. Ularning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va tuganagi yer ostida qishlashga moslashgan. Bu xildagi o’simliklar quruqlik, botqoqlik va suv muhitida yashovchi ko’pgina o’simliklarning vakillaridan tashkil topgan.
Terofitlar (Th) — bir yillik o’simliklardan tashkil topgan bo’lib, ular har yili urug’idan unib chiqadi va shu yilning o’zida halok bo’lib, faqat urug’ qoldiradi.
K. Raunkierning fikricha organizmlarning hayot shakllari tarixiy jarayon bo’lib, bu o’simliklar dunyosining iqlim sharoitlariga moslashish natijasidir. O’rganilayotgan hayot shakli jihatidan turlarning taqsimlanish foizini biologik spektrdir deb ko’rsatadi. Har bir zona va davlatlar uchun biologik spektr tuzilgan bo’lib, u shu mintaqaning iqlim sharoitlarini aniqlashda indikator vazifasini bajaradi.SHunday qilib, issiq va nam iqlimli tropik zonalar fanerofit iqlimli o’rtacha iqlimli zonalar esa gemikriptofit iqlimli deb ataladi.
Arxitektonik o’simliklarning hayot shaklida vegetativ qismlar hal qiluvchi rolg’ o’ynaydi. I. G. Serebryakov mahlumotlariga muvofiq hayot shakli bu mahlum o’simliklar guruhining o’ziga xos umumiy qiyofasidir (gabitus), mahlum sharoitda o’sish va rivojlanishi natijasida ularning ontogenezida tarkib topgandir.
Bu qiyofa (gabitus) tarixiy ravishda o’simliklarning mahlum tuproqning qulay va noqulay sharoitlariga moslashish belgisi sifatida hosil bo’lgan. Darhaqiqat vegetativ ahzolar organizmlarning hayot shakllarini hosil qiladi, shu o’simlik hayotining xohlagan davrida kerak bo’ladi. SHunday qilib, hayot shakli bu morfologik va ekologik kategoriyadir. Organizmlar hayot shakli jihatidan tasnif qilinganda generativ jihatdan to’la rivojlangan o’simlik turi tushuniladi.