Еколожи Епидемиолоэийа: Сящиййядя Тятбиги вя Тядгигат Методлары


Åïèäåìèîëîæè òÿäãèãàòäà òÿñèð äÿéèøÿíè



Yüklə 3,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/38
tarix21.01.2017
ölçüsü3,04 Mb.
#6029
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   38

4.5 Åïèäåìèîëîæè òÿäãèãàòäà òÿñèð äÿéèøÿíè 
 
Тясирин гиймятляндирилмяси уйьун тясир дяйишянинин сечилмяси, тясирин юлчцлмяси вя сонра 
дяйишянин епидемиоложи тядгигатда истифадя едилмяси цчцн интерпретасийа просесидир. Тяси-
рин гиймятляндирилмяси йухарыда тясвир едилмиш еколожи гиймятляндирмя вя моделляшдир-
мя методларындан алынмыш бцтцн мялуматлары бирляшдирмялидир. 4.10 сайлы шякилдя щавада 
олан чиркляндириъилярин тясиринин юйрянилмя методлары эюстярилмишдир. 
 
Òÿñèð äÿéèøÿíèíèí ñå÷èëìÿñè 
 
Уйьун  тясир  дяйишянинин  сечилмя  вя  тясирин  гиймятляндирилмя  стратеэийасы  епидемиоложи 
тядгигатларын планлашдырылмасы заманы щялледиъи аддымдыр. Бязи щалларда мцхтялиф тясирляр 
айры-айры  епидемиоложи  тядгигат  цчцн  вя  йа  бирляшмиш  тясир  принсипиня  ясасланмыш  тяк 
тядгигат  цчцн  нязярдян  кечирилир.  Дяйишянлярин  сечилмяси  еколожи  тящлцкялярин  йайылма 
васитяляриндя чирклядириъилярин (тящлцкялярин) чеврилмясини вя йайылмасыны мцяййян едян 
физики ганунларын баша дцшцлмясиня ясасланмалыдыр. Факторларын физики-кимйяви вя йа био-
ложи хассяляри, абсорбсийаны тянзим едян фармакокинетик вя биоложи механизмляр дя тясир-
дя юз яксини тапа биляр. Бу факторларын щяр бири тясир дяйишянлярини сечян заман нязяря 
алынмалыдыр. 
 

Òÿñèðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè 
 
111
Адятян, техники вя етик бахымдан йериня йетирилмяси мцмкцн олан дахили вя йа биоложи 
еффектив дозанын биоложи эюстяриъиляринин вя йа фярди тясирин юлчцлмяси тясирин садя эюстя-
риъиляринин тятбигиндян чох баща баша эялир. Мясялян, ган нцмунялярини топлайан заман 
тядгиг едилян инсанларла фярди ялагя сахланмалы вя йа онларын фярди дозиметр эяздирмяси 
вя йа гябул етдикляри гида мящсулларынын нцмунялярини топламасы цчцн мцраъият едилмя-
лидир. Фярди дозиметляр истифадя олундугда, кифайят гядяр статистик ящямиййятли мялума-
тын ялдя едилмяси цчцн чохлу чайда дозиметр вя лабораторийада анализ едилмиш чохлу сай-
да нцмуняляр тяляб олуна биляр. Эцман едилир ки, тясирин гиймятляндирилмяси вя еляъя дя, 
тядгигатын башга щиссяляри цчцн малиййяляшдирмя мящдудлашдырылмалыдыр. 
 
Шякил 4.10. Щавада олан чиркляндириъилярин тясиринин юйрянилмя методлары  
 
 
 
Мянбя: 
Sexton & Ryan, 1988.
 
 
Армстронг (1993) максимум статистик имкана малик мялуматлар ялдя етмяк цчцн тясир 
эюстяриъиляринин  сечилмясиндя  тядгигатчылара  кюмяк  етмяк  мягсядиля  цмуми  систем 
щазырламышдыр. Бу метод йалныз ихтисаслашдырылмыш тядгигатчылар тяряфиндян истифадя олуна 
биляр. Бурада тягдим едилмиш консепсийа метод щаггында цмуми тясяввцр верир. Армст-
ронгун бахышында ясас шярт одур ки, щягиги тясирин гиймятляндирилмяси даща цстцн щесаб 
едилир вя тягриби тясирин гиймятляндирлмясиня нисбятян она чох бюйцк хяръ тяляб олунур. 
Буна бахмайараг, тягриби вя щягиги тясир дяйишяни арасында коррелйасийа йцксяк олдугда 
вя щягиги тясир дяйишяниня нисбятян тягриби тясир дяйишяниндян истифадя етдикдя, статистик 
имканда  аз  итки  ола  биляр.  Уйьун  олараг,  щяр  бир  тядгиг  едилян  шяхсдя  тягриби  тясирин 
гиймятляндирилмясиня чякилян хяръ щягиги тясирин гиймятляндирилмясиня чякилян хяръдян 
айдын сурятдя аздырса, йахын тясирин гиймятляндирилмясиндян истифадя едян тядгигат даща 
еффектив олаъаг. 
 
Тясирин юйрянилмя методлары 
Бирбаша методлар    
Долайы методлар   
Фярди 
мониторинг 
Биоложи 
эюстяриъиляр  
Еколожи 
мониторинг 
Модел-
ляр 
Сорьу 
вярягяляри 
Эцн-
дяликляр 
Фармакокинетик вя 
фармакодинамик моделляр  
Тясир 
моделляри  
Факторлар  
Чирклянмя сявиййясини ашаьы 
салан тядбирляр  

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà  
 
112
Ялагянин  ашкар  едилмяси  цчцн  алтернатив  тядгигатлар  щяр  бир  тядгигатда  ейни  статистик 
имкана малик мялуматын ялдя едилмяси цчцн лазым олан нцмуня сайынын эюстяриъиси кими 
мцяййян  едилмиш  "Асимптотик  Нисби  Еффективлийин" (ARE-Asymptotic Relative Effi-
ciency) щесабланмасы иля мцгайися олуна биляр. (Armstrong, 1933). Яэяр "р" – тягриби 
вя щягиги тясир арасында коррелйасийа, "C
и
" – тядгигата дахил едилмиш шяхся чякилян ясас 
хяръ  (мясялян,  хястялик  вязиййятинин  гиймятляндирилмяси  цзря), "C
а
"  вя "C
т
" – уйьун 
олараг,  щяр  бир  тядгиг  едилян  шяхс  цчцн  тягриби  вя  щягиги  тясирин  гиймятляндирилмясиня 
чякилян хяръ оларса, Асимптотик Нисби Еффективлик беля ифадя олунар: 
 



)
/(
(
2
/
a
i
t
i
t
a
C
C
C
C
r
ARE



 
 
Беляликля,  яэяр  тягриби  вя  щягиги  тясир  дяйишяни  арасында  коррелйасийа  ямсалы 0,5-я 
бярабярдирся (r
2
=0,25), тягриби тясир дяйишянинин истифадя едилмяси щягиги тясир дяйишяни-
нин  истифадя  едилмясиндян  еффектив  олаъаг  вя  йахын  тясир  дяйишянини  гиймятляндирмяк 
цчцн тядгигата дахил едилмиш шяхсляря чякилян йекун хяръин щягиги тясирин гиймятлянди-
рилмясиня  чякилян  хяръдян 4 дяфя (1/025) аздыр.  Яэяр  сечмя  тядгигатын  бцтцн  суб-
йектляри цчцн фярди тясир юлчмяляринин эютцрцлмяси иля мянбяляр, сорьу вярягяляри васитя-
силя вярдишляр вя/вя йа пешяляр щаггында мялуматларын йыьылмасы  арасында апарыларса вя 
тядгигат  иштиракчылары (C
i
)  дахил  олмагла,  мцяййян  едилмиш  хяръ,  мащиййят  етибариля 
йериня йетирилмиш тясирин гиймятляндирилмясиня чякилян хяръдян чох фярглянмирся, хяръ-
лярдя беля фярг вя йа ондан да бюйцк фяргляр баш веря биляр. Ъядвял 4.5 бу анализи якс 
етдирир. 
 
Тягриби  тясир  дяйишянляриндян  истифадя  едилмяси  иля  баьлы  гярар  бу  дяйишянлярля  щягиги 
тясир  дяйишянляри  арасында  коррелйасийайа  аид  биликляря  ясасланмалыдыр.  Бу  мялуматлар 
чох щалларда илкин тядгигатлардан ялдя едилмялидир. Бу, цмуми тядгигатын хяръляриня яла-
вя едилир. Армстронг (1993) илкин вя ясас тядгигатлар арасында бцдъянин нисби бюлцнмяси 
цчцн дя тялимат тяклиф етмишдир. 
 
Ôÿðäè ìÿëóìàòëàðûí ãðóï ìÿëóìàòëàðû èëÿ ìöãàéèñÿñè 
 
Демяк олар ки, айры-айры инсанлара тясирин гиймятляндирилмяси цчцн мювъуд цсулларын чо-
ху бюйцк хяръляр вя вахт тяляб едир вя уйьун олараг, епидемиоложи тядгигатын бир щиссяси 
кими  чохлу  сайда  фярдляря  асанлыгла  тятбиг  едиля  билмяз.  Она  эюря  дя,  адятян,  тясир 
мцяййян едилмиш яразидя юлчцлмцш тясир сявиййяляри ясасында гиймятлдяндирилир. Юлчцл-
мцш сявиййяляр бу ярази дахилиндя йашайан вя йа ишляйян бцтцн фярдляря эюстярилян тя-
сирин гиймятини мцяййян етмяк цчцн истифадя едилир. Беля цсул тясирдя фярди вариасийалары 
нязяря алмыр вя нятиъядя тясир сявиййяляринин сящв тясниф едилмясиня эятириб чыхарыр. Бу 
сящвляр айры-айры ярази ващидляринин юлчцсцнцн артмасы иля чохала биляр. Она эюря дя ки-
чик ващидлярин тятбиги (йяни, бцтцнлцкдя эютцрцлмцш шящярляря вя йа яразиляря нисбятян 
йашайыш мянтягяляри вя йа йахын яразилярдя сийащыйа алма мигйасында) тясир гиймятляри-
нин дягигляшдирилмясиня кюмяк едяъякдир. Тяяссцф олсун ки, тясир барядя мялуматларын 
кифайят гядяр олмамасы бу цсцлу мящдудлашдырыр. 
 
Ìþâúóä ìÿëóìàòëàðûí èñòèôàäÿñè 
 
Епидемиоложи тядгигатлар цчцн еколожи тясирляр барядя мювъуд мялумат базасынын истифа-
дя едилмяси бюйцк диггятя сябяб олмушдур. Яксяр юлкялярдя еколожи мялуматлар мцнтя-

Òÿñèðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè 
 
113
зям  топланыр.  Бязи  милли  вя  йерли  щюкумятляр  тяряфиндян  топланан  мялуматлар  Ятраф 
Мцщитин Глобал Мониторинг Системи (WHO, 1990, 1991 a; UNEP/WHO, 1993) цчцн мя-
лумат базасынын йарадылмасында истифадя едилир. Бу, спесифик яразилярдя чирклянмя сявий-
йяляри барядя мялуматлар тягдим едир ки, ъоьрафи яразиляр цчцн орта тясирлярин характеризя 
едилмясиндя  истифадя  едиля  биляр.  Секстон  вя  башгалары (1992) тясирля  баьлы 67 мцхтялиф 
мялумат  базасы  тягдим  етмишляр.  Бу,  Бирляшмиш  Штатларын  Федерал  Дювляти  тяряфиндян 
малиййяляшдирилмишдир.  Лакин  онларын  щесабатында  ящали  груплары  арасында  тясирин  вя  йа 
дозанын реал гиймятляри барядя мялумат чох дейил. Матаноски вя башгалары (1992) гейд 
едирляр ки, тясиря аид олан мювъуд мялумат базасы онун сящиййядя вя йа епидемиоложи 
тядгигатларда  тятбигиня  нисбятян  даща  чох  тянзимляйиъи  мягсядляр  цчцн  йарадылмышдыр. 
Лакин  онлар  инанырлар  ки,  мялумат  базасы  кими  мцхтялиф  мягсядли  тякмилляшдирмяляр 
епидемиоложи тядгигатлар цчцн файдалы васитяляря чевриля биляр. 
 
 
Мювъуд мялумат базаларындан алынан мялуматларын тясирин гиймятляндирилмясиндя ящя-
миййяти мювъуд мялуматын инсанларын мяруз галдыьы щягиги тясирля коррелйасийа едилмя-
синдян асылыдыр. Мясялян, хцсуси яразилярдя щавада асылы вязиййятдя олан маддялярин щяр 
алты  эцндян  бир  эютцрцлмцш  юлчцляри  щямин  яразидя  йашайан  ящалинин  саьламлыг  вязий-
йятиня бу маддялярин узунмцддятли тясиринин гиймятляндирилмясиндя истифадя олуна биляр. 
Бокс 4.5 Мцхтялиф тип тясирлярин гиймятляндирилмясиня чякилян хяръляр  
 
Гапалы мцщитдя NO
2
-нин тясири иля ушагларда респиратор саьламлыг арасында ялагянин юй-
рянилмясини  нязярдян  кечирин.  Респиратор  саьламылыг  вязиййяти  сорьу  вярягяляри  вя 
аьъийяр  функсийасынын  йохланылмасы  ясасында  гиймятляндирилмишдир.  Щяр  бир  фярдин 
юйрянилмяси  цчцн  истифадя  олунан  сорьу  вярягяляриня  чякилян  хяръ 10 АБШ $ (чап, 
мяктубларын  эюндярилмяши,  мялуматларын  гейдя  эютцрцлмяси),  аьъийяр  фнксийасынын 
йохланылмасы  ися 40 АБШ $-дыр  (мцтяхяссислярин  маашлары,  йол  хяръляри,  аваданлыьын 
ишляниб, кющнялмяси). Бунун цзяриня тядгигат мцддятиндя щяр бир фярд цчцн чякилян там 
хяръя  эюря 50 $ ялавя  едилир  (тядгигатла  ялагядяр  ямяк  щаггы,  щесаблама  вя  щесабат 
хяръляри). Она эюря дя C
ш 
–100 АБШ $ олаъаг (C
ш 
= 100 ). 
 
Тясирин гиймятляндирилмяси цчцн сечмя гапалы мцщитдя, NO
2
 мянбяляри вя башг. барядя 
мялуматларын топланмасы цчцн сорьу вярягяляри иля пассив NO
2
 нцмунялярини эютцрмяк 
цчцн 2 дяфя евляря эетмяк арасындадир. Тядгиг едилян щяр бир фярд цчцн истифадя олунан 
сорьу  вярягяляриня  чякилян  хяръ 10 АБШ $ (чап,  мяктубларын  эюндярилмяши, 
мялуматларын  гейдя  эютцрцлмяси)  вя 130$ евляря  эедиш  цчцндцр.  Ялавя  олараг,  щяр  бир 
пассив нцмунянин  щазырланмасы вя анализи цчцн хяръ 10 АБШ $ -дыр. Яэяр щяр бир евдян 
3 нцмуня эютцрцлярся, тядгиг едилян щяр бир фярд цчцн хяръ 30 АБШ $ олаъаг. 
 
C
a
 – она эюря дя 10 АБШ $ вя C
t
= 160 АБШ $ (C
t
=130+30=160). Гапалы мцщитдя NO
2
  
иля  ев  шяраити  арасында  гатылыьын  артмыш  хята  иля  гиймяти 0,7-дир.  Йухарыдакы  гиймятлярин 
бярабярлийя дахил едилмяси 
 
ARE
a/t
=r
2
С
i
+C
t
/(C
i
+C
a
)
 
 
0,49(100+160)/(100+10)=1,16  гиймятини  верир.  Бу  ону  эюстярир  ки,  бу  щалда  сорьу 
вярягяляри  васитясиля  тясирин  гиймятляндирилмяси  гапалы  мцщитдя NO
2
    юлчмяляринин 
эютцрцлмясиндян даща еффективдир. 
 

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà  
 
114
Бу  заман  щямин  йашайыш  мянтягясиндя  ящалинин  саьламлыг  вязиййяти  мцхтялиф  йашайыш 
мянтягяляриндя  ящалинин  саьламлыг  вязиййяти  иля  мцгайися  едилир.  Лакин  бу  методун 
еффектив олмасы цчцн щямин ярази дахилиндя тясир нисбятян щомоэен, яразилярдяки щава 
чирклянмясинин  сявиййяляри  ися  кифайят  гядяр  мцхтялиф  олмалыдыр.  Бундан  башга,  бир 
яразидя  гиймятляндирилмиш  явязедиъи  щава  чиркляндириъиляри  вя  щямин  яразидяки  щягиги 
тясир  арасында  коррелйасийа  кифайят  гядяр  йцксяк  олмалыдыр.  Мясялян,  Доккери  вя 
башгалары (1993 а) Бирляшмиш Штатларын 6 йашайыш мянтягясиндя йашайан йашлы адамлардан 
ибарят  когорталары  тяхминян 16 ил  излямишляр.  Бу  яразиляр  щавада  асылы  вязиййятдя  олан 
маддялярин  узунмцддятли  тясиринин  мцхтялиф  сявиййяляриня  эюря  характеризя  едилмишдир. 
Бу яразилярин щяр бириндя PM
10  
сявиййяляри Бирляшмиш Штатларын Щава Кейфиййяти Стан-
дартларына уйьун эялмишдир, лакин даща чох чирклянмиш яразилярдя йашайан инсанлар ара-
сында юлцм сявиййяси тямиз яразилярдя йашайанларла нисбятян йцксяк олмушдур. 
 
Ïðîñïåêòèâ âÿ ðåòðîñïåêòèâ ãèéìÿòëÿíäèðìÿëÿðèí ìöãàéèñÿñè 
 
Еко-епидемиолог чох вахт еколожи тясирлярин хроник хястяликляря (аьъийяр хярчянэи кими) 
тясири иля марагланыр. Бир чох чиркляндириъиляр цчцн тясирля мцхтялиф еффектляр арасында вахт 
интервалы да бюйцк мараьа сябяб ола биляр. Мцвафиг тясир вахтыны мцяййян едян заман 
индуксийа дюврц иля эизли дювр щесабланмалыдыр. Индуксийа дюврц тясир вахтындан башлайа-
раг,  хястялийин  ямяля  эялмясиня  гядяр  олан  интервалдыр.  Эизли  дювр  ися  верилмиш  хястя-
лийин  башланмасы  иля  симптомларын  мейдана  чыхмасы  арасында  кечмиш  вахтдыр;  башга 
сюзля,  мцшащидя  едилмиш  хястяликляр  бир  нечя  ил  (вя  йа  онилликляр)  яввял  баш  вермиш 
тясирлярин нятиъясиндя ола биляр. Бу ъцр щалларда, тясир ретроспектив гиймятляндирилмялидир. 
Чиркляндириъи  сявиййяляр  барядя  ретроспектив  мялуматлар,  ясасян  тясадцфи  щалларда 
мювъуд олдуьундан, бу проблемин щялли чятин ола биляр. 
 
Айры-айры фящляляря спесифик тясирляри ретроспектив мцяййян етмяк цчцн пешя епидемиоло-
эийасында тядгигатчылара кюмяк мягсядиля «иш-тясир матрисалары» йарадылмышдыр. Бу матри-
салар фящлялярин эюрдцкляри ишлярин характеристикасына ясасланыр. Йашайыш йеринин тарихи яса-
сында еколожи тясирлярин ретроспектив бярпасы цчцн методлар индийя гядяр тяшяккцл мярщя-
лясиндядир. Буна аид мараглы мисаллар радонун (Svensson et al., 1989) вя щава чирклян-
дириъиляринин тясири иля (Jedrychowski et al., 1990) аьъийяр хярчянэинин инкишафыны юйрянян 
сон тядгигатларда тапыла биляр. 
 
Свенсон  вя  башга  алимляр  Исвечрядя  гадынлар  арасында  аьъийяр  хярчянэи  цзря  щадися-
контрол  тядгигаты  апармышлар.  Онлар  гадынларын  яввялки  йашайыш  йерляриндя  хястяляр  вя 
контрол  групдакылар  цчцн  радонун  гатылыьыны  мцгайися  етмишляр.  Тядгигата 210 аьъийяр 
хярчянги олан гадын, 209 контрол вя 191 хястяхана хястяси дахил едилмишдир. 610 няфяр 2 
илдян чох мцддятдя 3518 йашайыш йериндя йашамышды. Тясадцфи сечмя йолу иля 303 йаша-
йыш евиндя радонун мцяййян едилмиш консентрасийасы бцтцн хястяляр вя контрол групда-
кылар цчцн онун юмцрлцк тясиринин гиймятляндирилмясиндя истифадя едилмишдир. Нятиъяляр 
сигарет  чякмя  барядя  мялуматларла  бирликдя  анализ  едилмишдир. (Ъядвял 4.16-да  ясас 
нятиъяляря бах). Ъядвял радонун тясиринин артмасы иля аьъийярин хярчянэ рискинин артмасы-
ны эюстярир (бахмайараг ки, артма сигарет чякянлярля мяшдудлашдырылмышдыр). Бу тядгигат 
еколожи амилин тясирини ретроспектив вя мигдари гиймятляндирмяк цчцн мювъуд бир нечя 
систематик ъящдлярдян бирини тямсил едир.  
 
Ъедричойски  вя  башга  алимляр (1990) Полшанын  Краков  шящяриндя 1980-1985-ъи  иллярдя 
юлцм  барядя  щесабат  ясасында  аьъийяр  хярчянэиндян 1579 юлцм  щадисясини  ящалинин 

Òÿñèðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè 
 
115
1491 башга юлцм щадисяси иля (респиратор сябяблярдян юлцм истисна едилмякля) мцгайися 
етмишляр. Юлцм щадисяляри йаш вя ъинсдян асылы олараг, тезлийя эюря уйьунлашдырылмышдыр. 
Сигарет чякмя вярдишляри, пешя вя юлцмдян яввялки йашайыш йерляри барядя мялумат ялдя 
етмяк  цчцн  йахын  гощумларла  сющбят  апарылмышдыр.  Тядгигат  субйектляринин  йашайыш 
йерляри  щавада  асылы  вязиййятдя  олан  щиссяъикляр  вя  кцкцрд 4-оксид  барядя  мювъуд 
мялуматлар ясасында щава чиркляндириъиляринин тясир категорийасына эюря тясниф едилмишдир. 
Сигарет чякмяйя вя пешя тясирляриня эюря уйьунлашдырмадан сонра тядгигатчылар мцяй-
йян етдиляр ки, Краковда щава чирклянмяси сигарет чякмя вя пешя тясири иля бирляшяряк, 
аьъийяр  хярчянэи  цчцн  риски  артыра  биляр.  Бу,  тядгигатларда  еколожи  тясир  вя  ики  мцхтялиф 
ясас  гарышдырыъы  факторларын  тясири  барядя  ретроспектив  мялуматлары  ялдя  етмяк  цчцн 
тядгигатчынын эюстярдийи ъящдляря аид башга бир мисалдыр. Бу тядгигат Исвечрядя апарылан 
радон тядгигатына нисбятян чох мящдуд иди, чцнкии, тядгигатчы бу тядгигатда субйектин 
яввялки йашайыш йери барядя мялумат ялдя етмяйя ъящд эюстярмямишди. 
 
Ъядвял 4.16. Сигарет чякмя вя радонун тясири иля баьлы нисби рискин гиймятляндирилмяси  
 
Сигарет чякмя  
Радонун тясиринин гиймятляндирилмиш сявиййяси 
< 4500 Bq/m
3
 4501-6000 
Bq/m
3
 
>6000 Bq/m
3
 
Щеч бир вахт  
1,0 (контрол)
1,4
0,9 
1-10 сигарет/эцн 2,3
4,8
6,5 
>10 сигарет/эцн 
6,8
12,3
15,9 
 
Мянбя: 
Svensson, et al.,
1989 
 
Äöðöñòëöê âÿ äÿãèãëèê  
 
3-ъц  фясилдя  изащ  едилдийи  кими,  тясир  эюстяриъисинин  дцрцстлцйц  бу  эюстяриъи  иля  щягиги 
тясир арасында уйьунлуьа истинад едир. Тясирин гиймятляндирилмя просесиндя мейдана чы-
хан  систематик  сящвляр  нятиъясиндя  дцрцстлцк  зяифляйир.  Яэяр  сигарет  чякянин  дахили 
мцщитдя иштиракы щавада олан тозун фярди тясирини мцяййян едирся, мясялян, тозун щягиги 
тясиринин  юлчцсц  кими,  шящяр  яразисинин  мяркязи  мониторинг  сащяляринин  бириндя  тозун 
юлчцлмцш гатылыьынын дцрцстлуйц ашаьы олаъаг. Она эюря дя бу, фярди тясирля ъидди коррел-
йасийа  етмяйяъяк  вя  сигарет  чякянлярля  бир  мянзилдя  йашайан  инсанлара  тозун  тясирини 
там гиймятляндиря билмяйяъяк. Бундан башга, о, сигарет чякянлярля бир мянзилдя йаша-
майан инсанлара тозун тясирини артыг гиймятляндиряъяк, онлар гапалы мцщитдя олдугларына 
эюря тоздан мцщафизя олунур вя ачыг щавада олан тоздан мцщафизя нязяря алынмыр. Бун-
дан башга, фярди нцмунялярин истифадяси заманы систематик юлчмя сящвляри баш веря биляр, 
мясялян, нцмуня эютцрян ъищазын дцзэцн дяряъялянмямяси, сон нцмунянин ещтийатла 
эютцрцлмямяси вя йа лаборатор анализ мцддятиндя проседураларын дцзэцн апарылмамасы.  
 
Щямчинин юлчц ъищазлары васитясиля баш верян систематик сящвляря бюйцк диггят верилмя-
лидир.  Лакин  тясир  эюстяриъиси  иля  щягиги  тясир  арасында  зяиф  коррелйасийа  нятиъясиндя  баш 
верян тясадцфи сящвляр юлчцлмцш тясирля щягиги тясир арасында систематик фяргя нисбятян 
даща ъидди проблемляр йарада биляр. Систематик фяргляр мисалында тясирля хястялик арасында 
ялагянин мцяййян едилмясиндя тядгигатын имканлары азалмыр. Нязяри ъящятдян система-
тик сящвляри дцзялтмяк мцмкцндцр. Яэяр нцмуня эютцрян насос дцзэцн дяряъялянмя-
йибся, мясялян, о бир дягигядя 1,9 литр щава явязиня 2,0 литр щава нцмуняси эютцрцрся, 
нцмуня ясасында щаванын гатылыьы дцзэцн щесабланмайаъаг. Лакин щяр бир эюстяриъи ейни 
дяряъядя сящвя малик олдуьуна эюря, тясир-ъаваб ялагясинин сящв олмасы мцтляг дейил-

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà  
 
116
дир.  Бундан  ялавя,  дяряъялянмя  сящви  мцяййян  едилярся, (нцмуня  эютцрцлян  насос 
мцнтязям  олараг  йохландыгда,  бу  мцмкцндцр),  сящвляря  эюря  рийази  дцзялишляр  ет-
мякля, сечмя нятиъялярини дцзялтмяк мцмкцндцр. Башга бир тяряфдян, нцмуня эютцрян 
насос дцзэцн олмадыгда вя щава нцмуняляринин эютцрцлмя тезлийи дяйишян (гейри-мцяй-
йян) вя прогнозлашдырылмасы мцмкцн олмадыгда, сящвляря эюря дцзялишляр етмяк мцм-
кцн дейил. 
 
Тясир  эюстяриъисинин  дягиглийи  онун  тякрарлана  билмясиня  истинад  едир.  Тясадцфи  сящвляр 
нятиъясиндя  олан  ашаьы  дягиглик  чох  вахт  еколожи  сечмяляр,  йахуд  юлчмяляр  вя  аналитик 
проседураларла  ялагядардыр.  Лакин  сечмя  вя  анализ  сящвляри  мцяййян  вахт  вя  мякан 
дахилиндя тясир эюстяриъиляринин щягиги дяйишкянлийиня нисбятян чох вахт аз ящямиййятя 
маликдир. Тясир эюстяриъинин дягиглийинин гиймятляндирилмяси щягиги тясир дяйишянляринин 
вахт вя мякан характеристикаларынын даща ясаслы изащыны тяляб едир. Щягиги тясирин баш вер-
дийи заман вя мякана нисбятян, адятян, тясир заман вя мяканын мящдуд сащяляриндя 
гиймятляндирилир.  Тясирин  мцяййян  вахт  вя  мякан  дахилиндя  тякрар  гиймятляндирилмяси 
онун щягиги дяйишкянлийини гиймятляндирмяк цчцн лазымдыр. 
 
Тясирин тяснифатында сящвляри азалтмаг цчцн едилян ъящдляр, илк нювбядя, тясирин юлчцлмя 
просесиня едилян нязарятин кейфиййятиня йюнялдилмялидир (бу барядя мялумат 8-ъи фясил-
дя верилмишдир). Тядгигатын бцтцн иштиракчылары цчцн тясирин чохсайлы юлчмяляринин йериня 
йетирилмяси башга бир стратеэийадыр. Фярдлярдахили вя фярдлярарасы фярглярин гиймятляндирил-
мяси няшр едилмиш вя йа ящалинин илкин проспектив тядгигатларындан ялдя едилян мялумат-
лара ясасян йериня йетирилярся, юйрянилян субйектлярин йекун сайына эюря щяр бир субйект 
цчцн  (йяни,  уйьун  юлчц  ялдя  етмяк  цчцн  ейни  инсан  цзяриндя  тякрарланан  юлчмяляр) 
юлчмялярин  сайыны  оптималлашдырмаг  мягсядиля  щесаблама  апарыла  биляр.  Лакин  тясирин 
тякрар гиймятляндирилмяси чох баща ола биляр вя тядгигат иштиракчыларынын цзяриня щяддин-
дян артыг аьырлыг дцшя биляр. 
 
Потенсиал гарышдырыъы факторларын гиймятляндирилмяси дя сящв тясниф олуна биляр. Гарышдыры-
ъы факторларын гейри-дифференсиал сящв тяснифаты заманы гарышдырыъы факторлар цчцн статистик 
дцзялишляр там олмайа биляр. Она эюря дя тясир дяйишянляринин вя гарышдырыъы факторларын 
сящв тяснифатына ейни вахтда ъидди диггят йетирилмялидир. 

Åïèäåìèîëîæè ïðèíñèïëÿðèí èúìàëû 
 
45
Fǝsil 3 
 
Åïèäåìèîëîæè ïðèíñèïëÿðèí èúìàëû 
 
 
Òÿäðèñèí ìÿãñÿäëÿðè 
 
Бу  фясил  охуъунун  артыг  билмяли  олдуьу  епидемиоложи  анлайышлар  вя  методлар  барядя 
биликляри цмумиляшдирир. Фясли охумагла о, ашаьыдакылары юйряняъяк. 
 

 
Ящали  арасында  хястялянмя  тезлийи,  риск  вя  хястялийин  йайылма  эюстяриъиляри  кими 
эюстяриъиляри мцяййян вя тятбиг етмяйи баъараъаг; 

 
Ящали  арасында  хястялийин  аьырлыг  вя  ялагя  эюстяриъилярини,  даща  доьрусу,  тезлик 
нисбяти,  риск  нисбяти,  ещтимал  нисбяти  вя  атрибутив  риски  мцяййян  вя  тятбиг  етмяйи 
баъараъаг; 

 
Дягиглик, тясадцфи сящвляр вя сечмя анлайышларыны баша дцшяъяк; 

 
Еффект  модификасийасынын,  дцрцстлцйцн,  систематик  сящвлярин  вя  гарышдырылманын 
принсиплярини баша дцшяъяк; 

 
Еколожи  саьламлыг  контекстиндя  сябяб  ялагясинин  критерилярини  мцяййян  вя  изащ 
етмяйи баъараъаг. 
 
3.1.
 
ßùàëè ùàããûíäà öìóìè ìÿëóìàò 
 
Епидемиолоэийада илкин ещтимал ящали арасында хястялийин тясадцфян баш вермямясиндян 
ибарятдир. Мцхтялиф ящали групларында хястяликлярин клиникасыны юйрянмякля, хцсуси щалда 
тясиря мяруз галмыш вя галмамыш ящалинин саьламлыьында нятиъяляри мцгайися етмякля, 
хястяликлярин сябябини мцяййян етмяк олар. Инсанлар тядгигатын ясас предмети олдуьуна 
эюря епидемиоложи тядгигатларда истифадя едилян ящали анлайышыны баша дцшмяк чох ваъиб-
дир.  Шякил 3.1 епидемиоложи  тядгигатларын  ящали  групларына  истинад  едяряк,  бу  китабда 
истифадя  олунан  ясас  анлайышлар  арасында  гаршылыглы  ялагяни  эюстярир.  Нязяри  ъящятдян 
цмуми ящали анлайышына дцнйадакы бцтцн инсанлар аид едилир, лакин бязи хцсуси яразилярдя 
бу анлайыш, адятян, юлкя вя йа регион мигйасында фярдляри билдирир. 
 
Риск  алтында  олан  ящали  групуна  цмуму  ящали  арасында  юйрянилян  хястялик  инкишаф  едя 
билян  фярдляр  дахилдир.  Хястялянмиш  адамлар  хястялийин  инкишаф  риски  алтында  олмадыьына 
эюря  риск  алтында  олан  ящали  групуна  дахил  едилмир,  щямчинин  яввялляр  йолухуъу 
хястяликляря  тутулмуш  (мясялян,  гызылча)  вя  тякрар  инфексийайа  гаршы  иммунитети  олан 
инсанлар  рискя  мяруз  галмырлар.  Бундан  башга,  рискя  мяруз  галан  ящали  мцяййян  бир 
ъинся  мянсуб  олан  хястяликляря  эюря  дя  мящдудлашдырыла  биляр,  мясялян,  кишилярдя 
простат  вязинин  вя  йа  гадынларда  сидик  ахарынын  хярчянэи.  Щятта  хястялийин  техники  риски 
алтында  олан  ящали  арасында  риск  кифайят  гядяр  фяргляня  биляр  вя  буна  эюря  дя 
тядгигатчыларын  яксяриййяти  бцтцн  диггятини  йалныз  щягиги  рискя  мяруз  галан  ящали 
йарымгрупуна истигамятляндиря биляр. Мясялян, кишилярдя дя сцд вязи хярчянэинин инкишаф 
едя билмясиня бахмайараг, яксяр тядгигатларда диггят гадынлара йюнялир. 
 

Åêîëîæè åïèäåìèîëîýèéà 
 
46
Тясирля  хястялик  арасында  епидемиоложи  ялагяляри  гиймятляндирмяк  цчцн  рискя  мяруз 
галан  бцтцн  ящалини  юйрянмяк  ваъиб  дейил  вя  мягсядяуйьун  щесаб  едилмир.  Мясялян, 
бцтцн ящали групунун цряктутма хястялйинин инкишаф риски алтында олмасына бахмайараг, 
ушаглар  цчцн  риск  щяддиндян  артыг  кичик  ола  биляр.  Она  эюря  дя  епидемиоложи  тядгигат 
рискя мяруз галан ящалинин даща мящдуд мигдарыны мцяййян едя биляр. Мясялян, цряк 
тутмасы хястялийинин юйрянилмяси йалныз 40 йашындан йухары олан шяхслярдя апарыла биляр. 
Ящали груплары, щямчинин ъоьрафи яразиляря (мясялян, хцсуси яразидя йашайан инсанлар), 
ъинся  вя  йа  башга  характеристикалара  эюря  дя  мящдудлашдырыла  биляр.  Риск  алтында  олан 
конкрет  сечилмиш  ящали  юйрянилян  ящали  адланыр.  Мящз  юйрянилян  ящалийя  эюря  тядгигат 
нятиъяляринин  интерпретасийасы  цмумиляшдириляъякдир.  Мясялян, 40-50 йашларында  кишиляр 
арасында  еколожи  тясир  нятиъясиндя  баш  верян  цряк  тутмасынын  рискиня  аид  тядгигатын 
нятиъяляри 40-50 йашларында кишилярдян ибарят тядгигат иштиракчылары арасында мювъуд олан 
риск ясасында интерпретасийа едиля биляр.  
 
Шякил 3.1. Епидемиолоэийада ящали анлайышы 
Илкин ящали  риск алтында олан ящалидир ки, тядгигат иштиракчылары бу ящалидян сечилмялидир. 
Илкин  ящали  юйрянилян  ящали  иля  сых  ялагялидир  вя  тядгигатчыларын  чоху  бунлары  синоним 
анлайышлар  щесаб  едирляр.  Лакин  практик  олараг,  илкин  ящали  юйрянилян  ящали  анлайышына 
нисбятян даща ишчи анлайыш кими тяйин едилмишдир. Йухарыда эюстярилян мисала эюря гейд 
етмяк  олар  ки,  юйрянилян  ящали  щяр  щансы  юлкянин  верилмиш  яразисиндя  йашайан 40-50 
йашларында кишиляр кими мцяййян едиля биляр. Илкин ящали ися цряк тутмасы хястялийи ашкар 
олан заман тибби йардым алмаг имканлары оланларла мящдудлашдырыла биляр. Епидемиоложи 
тядгигатларда  илкин  ящали  анлайышыны  баша  дцшмяк  чох  ваъибдир,  беля  ки,  тядгигатын 
нятиъяляри она тятбиг едилир. Тядгигатчылар тядгигат нятиъяляринин илкин ящали, юйрянилян вя 
йа  рискдя  олан  эениш  ящали  групуна  эюря  цмумиляшдирилмясинин  мцмкцнлцйцнц  гярара 
алмаг цчцн биоложи механизмляри, токсиколожи вя башга мялуматлары сонра мцзакиря едя 
билярляр.  Ашаьыда  шярщ  едилдийи  кими,  епидемиоложи  гиймятляндирмялярдя  ясас  диггят 
Риск алтында олан ящали 
(мараг даирясиндя олан хястяликля хястяляня билян фярдляр)
 
Юйрянилян ящали
 
(тядгигатын ясасландыьы риск алтында олан фярдляр)
Илкин ящали
        Тядгигат мцддяти 
(тядгигат иштиракчыларынын тясиря мяруз галдыьы вахт (адам-вахт)
 
Вахт 
Риск мцддяти
 
(илкин ящалинин тясиря мяруз галдыьы 
мцддят, адам-вахт) 
 
Вахт 
Риск мцддятиндя хястялянянлярдян 
вя хястялянмяйянлярдян нцмуняляр 
Тядгигат иштиракчылары   
(когорт тядгигаты) 
Тядгигат иштиракчылары 
(
щадися-контрол тядгигаты) 
(Илкин ящалидян тясиря 
мяруз галмыш вя 
галмамыш нцмунялярин 
сечилмяси) 

Åïèäåìèîëîæè ïðèíñèïëÿðèí èúìàëû 
 
47
тякъя хястя фярдлярин сайына дейил, еляъя дя, баш верян хястяликлярин тезлийиня йюнялдилир. 
Она  эюря  дя  епидемиолоэийада  ящали  анлайышы  адамларын  сайы  иля  мцшащидя  вахтыны 
бирляшдирир. Риск мцддяти илкин ящалинин юйрянилян хястялийин инкишаф риски алтында олдуьу 
йекун  мцддяти  ифадя  едир.  Риск  мцддяти  риск  алтында  олан  "адам-вахт"  кими  юлчцлцр, 
чцнки  о,  риск  алтында  олан  фярдлярин  сайы  иля  щяр  бир  фярдин  риск  алтында  олдуьу  мцддяти 
нязярдя тутур. Мясялян, 10 илдян чох мцддятдя риск алтында йашайан 200 киши риск алтында 
олан 2000 адам-или тямсил едяъяк. 
 
Тядгигат  иштиракчылары  –  илкин  ящалидян  сечилмиш  вя  тядгигата  дахил  едилмиш  фярдлярдян 
ибарятдир.  Мясялян,  тядгигатчылар  шиш  хястяликляринин  гейдиййат  журналындан  истифадя 
едяряк, ярази дахилиндя, хцсуси сечилмиш вахт ярзиндя аьъийяр хярчянъи олан 50 вя 65 йаш 
арасындакы кишиляри сечя билярляр. Илкин ящали верилмиш вахт ярзиндя хяръянэ хястялийи ашкар 
едиля  билян 50 вя 65 йаш  арасындакы  бцтцн  кишиляри  нязярдя  тутур,  тядгигат  мцддяти 
эютцрцлмцш вахт ярзиндя илкин ящали арасында щяр бир адамын риск алтында олдуьу йекун 
вахтдан  ибарятдир.  Нязяря  алмаг  лазымдыр  ки,  тядгигат  иштиракчылары  йалныз  тядгигата 
щягигятян ъялб олунмуш адамлардан ибарятдир. 
   
VI  фясилдя  эюстярилдийи  кими,  епидемиоложи  тядгигат  планлары  илкин  ящалидян  тядгигат 
иштиракчыларынын сечилмя методуна эюря фярглянир. Когорт тядгигатында (6.2.3-ъц бюлмяйя 
бах)  риск  алтында  олан  фярдляр  илкин  ящалидян  сечилир.  Тядгигат  иштиракчыларынын 
саьламлыьында баш верян нятиъялярин гиймятляндирилмяси цчцн щямин ящали мцяййян вахт 
ярзиндя  излянилир.  Когорт  тядгигатында  тядгигат  иштиракчыларынын  мцшащидя  олундуьу 
мцддят (адам-вахт) тядгигат мцддяти адланыр (аноложи олараг риск мцддяти дя адланыр). 
Когорт  тядгигатында  тядгигат  иштиракчыларыны  вя  тядгигат  мцддятини  бирбаша  мцшащидя 
етмяк  мцмкцндцр,  она  эюря  ки,  тядгигатда  олан  фярдляр  щямишя  нязарят  алтындадырлар. 
Щадися-контрол  тядгигатында  (бах  бюлмя 6.2) тядгигат  иштиракчылары  риск  мцддятиндя 
хястялянмиш  вя  хястялянмямиш  нцмуняляр  вя  йа  илкин  ящалинин  тясиря  мяруз  галдыьы 
вахтд  (адам-вахт)  нязярдя  тутулур.  Щадися-контрол  тядгигатында  фярз  едилян  бцтцн 
тядгигат  иштиракчылары  билаваситя  мцшащидя  едилмир,  лакин  бу,  фикрян  когорт  тядгигатынын 
иштиракчылары иля ейнидир. 
 
Гейд  едилмялидир  ки,  епидемиологларын  щамысы  ящали  щаггында  бцтцн  бу  анлайышлар  вя 
тядгигатларын стандарт терминляри иля разылашырлашмырлар. Мясялян, бу ядябиййатда сиз "ясас 
ящали"  анлайышына  раст  эяля  билярсиз.  Бу,  когорт  тядгигатында  тядгигат  иштиракчыларыны 
нязярдя тутур (Miettinen, 1985). 
 
Yüklə 3,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin