Ekspluatasiya instituti

3. Ko„priklar va ularning turlari. 
Kema qatnaydigan daryolar orqali 
ko„prikli o„tish joylarida doimiy ko„priklardan tashqari ba‟zan ikki tavaqali 
ko„priklar quriladi, kemalarni o„tkazib yuborish uchun bu ko„priklar bo„yicha 
harakat davriy ravishda qisqa vaqt to„xtatib qo„yiladi. Ikki tavaqali ko„priklar 
ko„pincha daryolarning dengiz yoqasidagi quyilish uchastkalarida, shaharlarda 
quriladi, bu erga baland dengiz kemalari kirishi mumkin, shuningdek, bu erda 
ko„prikdan shahar ko„chalariga tushish yo„llari qurish zarurati bo„lganligidan 
ba‟zan kemalar yurish sharoitlari bo„yicha ko„prikning balandligini ta‟minlab 
bo„lmaydi (4.4-rasm).
 

---

27
4.4-rasm. Doimiy ko„prik 
Suzadigan (qalqima) ko„priklari bo„lgan ko„prikli o„tish joylari ochiq suv 
oqimlari orqali yilning ancha ko„p qismi davomida yo„l bo„lib xizmat qiladi, biroq 
kuzgi va bahorgi shovush (muz ko„chishi) vaqtlarida va muz yupqa bo„lgan davrda 
yo„lda harakat to„xtab qolishi bilan xarakterlanadi. Muz transport vositalarining 
yurib o„tishi uchun xavfsiz qalinlikka etganidan keyin muz ustidan o„tish yo„llari 
quriladi, ular qish davrida suzadigan ko„priklar o„rnini bosadi. Kema qatnaydigan 
daryolarda qalqima ko„priklar vaqti-vaqti bilan ishlamaydi va ko„prik qismlari 
kemalarni o„tkazish uchun chiqarib qo„yiladigan yilning issiq davrlarida ham 
ishlamaydi. Qalqima ko„priklar sersuv keng daryolarni kesib o„tishda quriladi, 
bunda yil bo„yi to„xtovsiz harakatni ta‟minlaydigan doimiy tayanchli ko„priklar 
qurish yo„ldagi harakat miqdori bo„yicha hali kerak bo„lmaydi. 
Ko„priklar uzunligi bo„yicha uchta guruhga bo„linadi. Odatda, uzunligi 25 m 
gacha ko„priklar kichik ko„priklar, 25 dan 100 m gacha bo„lganlari o„rtacha 
ko„priklar, 100 m dan uzunlari katta ko„priklar deb ataladi. Uzunligi 100 m dan 
kam bo„lgan, biroq prolyotlari 30m dan ortiq bo„lgan ko„priklar ham katta 
ko„priklar guruhiga kiradi. 
Ko„prikning prolyotlari (tayanch oralari) hamma vaqt bir hil qilib 
belgilanmaydi. Kema qatnaydigan daryolarda kemalarning yurishi turg‟un bo„lgan 
hollarda prolyotlarning faqat bir qismi kemalarni o„tkazish uchun moslashtiriladi, 
qolgan prolyotlar ancha kichik qilib qurilishi mumkin. Kichik prolyotlarning eng 
foydali uzunligi keraklicha iqtisodiy jihatdan asoslab tanlanadi (4.5-rasm). 

---

28
4.5-rasm. Ko„prikni prolyotlarga bo„lish va kema qatnashi uchun prolyotlar 
ajratish 
Katta ko„priklar va ularga kelish yo„llarini qurish qiymati yuqori va daryo 
orqali o„tish joyining (kechuvning) joylashuviga juda ham bog‟liq. Shuning uchun 
ancha katta doimiy ochiq suv oqimlarini kesib o„tiladigan joylar butun yo„lning 
joydagi o„rnini belgilovchi punktlar bo„lib hisoblanadi. Daryodan o„tish joyining 
ancha katta uzunligida yo„lning o„q chizig‟ini belgilash bunda ko„prik qurish va 
unga keladigan yo„llarni qurish uchun optimal joyni tanlashga bo„ysindiriladi. 
Katta ko„priklarning ishlash sharoiti kichik sun‟iy inshootlarning ishlash 
sharoitiga qaraganda murakkabroq, chunki ular suv oqimi shikastlashidek katta 
xavf ostida bo„ladi. Chunonchi, bunga sabab inshootlarning zo„riqib ishlash 
davrlarining davomiyligi turlichaligidir: kichik sun‟iy inshootlar suvni o„tkazish 
uchun yiliga bori yo„g‟i bir necha soat intensiv ishlaydi; katta ko„priklar haftalab, 
ba‟zan oylab uzoq davom etadigan toshqinlar sharoitida ishlaydi. Bundan tashqari, 
daryo o„zani qo„zg‟aluvchan va oson yuviladi, katta ko„priklar tagida esa sun‟iy 
mustahkamlagichlar qurishning amalda iloji yo„q, shuning uchun daryoni ko„prikli 
o„tish joyining inshootlari bilan siqib qo„yish o„zanning albatta yuvilishiga olib 
keladi. O„zanda ko„prik tayanchlari o„rnatilgan, ularning yuvilish xavfi bor, shu 
munosabat bilan katta ko„prik ostida oqim tezligining ortishi notabiiy oqim 
tezligiga taqqoslaganda ancha cheklab qo„yiladi. 
Katta ko„priklarning va kichik sun‟iy inshootlarning o„lchamlarini aniqlashda 
bajariladigan gidravlik hisoblashlar ancha ajralib turadi: kichik ko„priklar va 
quvurlar uchun asosan yuvilmaydigan o„zanda suv oqimining oqishini hisoblash 
bilan cheklaniladi; katta ko„priklar uchun avvalambor o„zan hisoblashlari 
bajariladi, ular suv oqimining harakatini ham, yuviladigan o„zanda ko„prik ostida 
daryo tubining pasayishi mumkinligini aniqlash maqsadida cho„kindilar oqimi 
harakatini ham hisobga oladi. 
Katta ko„priklar uchun bunday taqribiy hisoblashlarga yo„l qo„yilmaydi, 
chunki ancha katta xatoliklar beradigan ma‟yorlardan foydalanish qimmat 
turadigan inshootlarning shikastlanishiga yoki ularning yanada ko„proq 
qimmatlashuviga olib kelishi mumkin. Katta ko„priklarga kelayotgan suv oqimini 
hisoblash uchun gidrologik hisoblashlarning maxsus usullaridan foydalaniladi, ular 

---

29
daryolarni uzoq vaqt bevosita kuzatishlar va matematik statistika usullaridan 
foydalanish bilan bog‟liq. 
O„rtacha ko„priklarni loyihalashda bevosita kuzatish ma‟lumotlari 
mavjudligiga qarab gidrologik hisoblashlarning aytib o„tilgan va boshqa usullari 
qo„llanadi (4.6, 47-rasm). 

---

30
4.6-rasm. Zamonaviy ko„priklar 
4.7-rasm. Qadimgi g‟isht ko„prik 

---

31