Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın..." Ayədə keçən "fazz" sözü, bərk/qatı və mərhəmətsiz mənasını verər. Yenə ayədə iştirak edən "galiz'el-kalb" ifadəsi, ürəyin incə və yumşaq olmayışı, mərhəmətsiz olması halını izah edən kinayəli bir ifadədir. Yenə ayədə keçən "infeddu" sözünün kökü olan "infidad" ayrılma, dağılma mənas(n)ı daşıyar.

Bu ayədə möminlərə istiqamətli olan xitab üslubundan Peyğəmbərimizə xitab etməyə dönülür. Ayənin mənasının özü budur: Tərəfimizdən bağışlanan bir mərhəmətin nəticəs(n)i olaraq Peyğəmbərimiz sizə yumşaq davrandı. Buna görə ona sizi bağışlamasını, sizin üçün istiğfar etməsini, edəcəyi işlərdə sizdən görüş al/götürməsini və bir şeyi etməyə qərar verincə bizə söykən/dözməsini əmr etdik.

Möminlərə istiqamətli xitab üslubunun Peyğəmbərimizə xitaba çevrilməsindəki incəlik budur: Uhud Döyüşü haqqındakı ayələrin başlarında danlama və serzenişle qarışıq bir üslub istifadə edilmiş və bu üslub uyğun yerlərdə bir növ üz çevirməyə şamil olmuşdur. Bu uyğun yerlərdən biri də burasıdır. Burada möminlərin, Peyğəmbərimizə etiraz mənasını verən vəziyyətlərinə barmaq basılır. Çünki öldürülənlərinə kədərlənmiş olmaları, onları Peyğəmbərimizin davranışını mübahisə/müzakirəyə, onu özlərini krıma uğratmaqla günahlandıra bilmə sürüyə bilər. Buna görə uca Allah onlara xitab etməkdən imtina edərək Peyğəmbərinə dönür və "Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın." deyərək xitabı ona yönəldir.

Bu ifadə ayədə iştirak etməyən başqa bir ifadənin davamı xüsusiyyətindədir. Mətndə iştirak etməyən ifadələr ilə inteqrasiya olunan məna belədir: "Onların vəziyyəti, gördüyün kimi kafirlərə bənzəmək və ölülərinə hayıflanmaktan ibarətdir. Bu vəziyyətdə sən bizim bağışladığımız bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın. Yoxsa ətrafından ayrılıb dağılardılar. Doğrusunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Onları bağışla, özləri üçün Allahdan bağışlama dilə və edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür." Bu ifadə, Peyğəmbərimizin tutumunu təsdiqləmə mənas(n)ı daşıyır. Çünki o onsuz da/zatən belə edirdi. Uhud Döyüşü əvvəlində möminlərlə döyüş haqqında müşavirə etmişdi. Bu ayə, Peyğəmbərimizin özünə əmr ediləni etdiyini və uca Allahın onun etdiyindən məmnun olduğunu vurğulayır.

Uca Allah, bu ayədə Peyğəmbərinə möminləri bağışlamasını, beləcə onların davranışlarına əmrə itaətsizlik nəticəsini yükləməməsini, uca Allahdan onlara bağışlama diləməsini -ki uca Allahın bunu edəcəyi şübhəsizdir- əmr edir. Hərçənd bu ifadə mütləqdir, müəyyən bir mövzuya məxsus deyil, tək şəri həddləri və bənzəri mövzuları əhatə etməz. Əks halda şəri qaydalar boşuna olmuş olar. Üstəlik bu ifadələri "edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür." əmrinin izləmiş olması, bu nöqtəni vurğulamaqdan geri qalmaz: Bu iki əmr, yəni bağışlama və bağışlama diləmə əmrləri, yalnız möminlər ilə müşavirənin etibarlı olduğu vəlayət və cəmiyyət işlərini tənzimləmə mövzuları çərçivəsi ilə məhduddur.

"Amma qərar verincə, artıq Allaha söykən/döz. Heç şübhəsiz Allah, özünə söykən/dözənləri sevər." Allah səni sevincə də, sənin qoruyucun və dəstəkçin olar, səni köməkçisiz buraxmaz. Buna görə bu ayəs(n)i, bu mənas(n)ı daşıyan ifadələr izləmiş və uca Allah, möminləri özünə söykən/dözməyə çağırmışdır. Belə buyurmuşdur: "Əgər Allah sizə kömək etsə, sizi heç kim məğlub et/yeyilə bilməz. Lakin əgər O sizi köməkçisiz buraxsa, ONdan başqa sizə kim kömək edə bilər?" Arxasından, səbəbinə də işarə edərək; "O halda möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər." buyurur. Yəni möminlər, özündən başqa kömək edici və dəstəkçi olmayan Allaha inandıqları üçün Allaha söykən/dözməlidirlər.

"Heç bir peyğəmbərə xəyanət etmək yaraşmaz..." Ayədə keçən "yeğulle" sözünün kökü olan "ğıll" sözü, xəyanət mənasındadır. Bu mövzu, bu surənin daha əvvəlki bir ayəsində belə keçmiş idi: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin..." (Al/götürü İmran, 79)

Bu şəkildəki ifadənin mənas(n)ı, peyğəmbərlik mövqesini, təmiz olduğu səbəbi ilə, pisliklərdən və çirkinliklərdən tənzih etməkdir. Mənas(n)ı budur: Peyğəmbər, Rəbbinə ya da insanlara xəyanət etməkdən münəzzəhdir. İnsanlara xəyanət etmək də, bir növ Allaha xəyanət etməkdir. Üstəlik vəziyyət budur ki, xəyanət edən kimsə, Rəbbinin hüzur/dincliyinə o xəyanəti ilə çıxar, sonra da etdiyinin cəzasına əskiksizcə çarpdırılar.

Arxasından Peyğəmbərimizi (s. a. a), xəyanət ilə günahlandırmanın zalımca və əlaqəsiz bir mühakimə olduğu ifadə edilir. Çünki Peyğəmbər, Allahın razılığına xəbərdar et, Allahın razılığından sapması söz mövzusu deyil. Xain isə uca Allahın böyük qəzəbinə uğramışdır və yeri cəhənnəmdir. Ora nə pis bir çevril yeridir! "Allahın razılığına uyğun gələn kimsə, Allahın qəzəbinə uğrayan kimsə kimi olarmı?..." ayəsindən nəzərdə tutulan da işdə budur.

Bu ayənin məqsədinin möminlərə tarizde ol/tapılmaq da olması mümkündür. Yəni onlara belə deyilmək istənə bilər: Bu vəziyyətlər, uca Allahın qəzəbinə uğramağa səbəb olacaq vəziyyətlərdir. Uca Allah bu öyüdləri verərək sizi razılığına çağırır. Allahın qəzəbi ilə razılığı bir deyil.

Sonra izah edilir ki, Allahın razılığını izləyənlər ilə ONun qəzəbinə uğrayanların dərəcələri fərqlidir. Allah qullarının əməllərini görür. Ən kiçik yaxşılığın ya da pisliyin ONun gözündən qaçdığını sanıb da ONun razılığını izləmə yaxud qəzəbinə uğrama mövzusunda zəifliyə qapılmayın.