Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

126- Allah bunu sırf sizə müjdə olsun və ürəkləriniz bununla güvən tapsın deyə etdi. Yoxsa zəfər, yalnız üstün və güclü olan hikmət sahibi Allah qatındandır.

127- Kafirlərin bir qisimini kəssin və ya onları pərişan etsin də ümidsiz olaraq geri dönüb getsinlər deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı).

128- Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox. Ya da onların tövbələrini qəbul etsin və ya zalımlıqları üzündən onları əzaba çarpdırsan deyə (Allah Bədirdə sizi zəfərə çatdırdı).

129- Göylərdə və yerdə nə varsa hamısı Allahındır. O, dilədiyini bağışlayar, dilədiyini də əzaba çarpdırar. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və mərhəmətlidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələrdə surənin başına dönülür. Surənin başında möminlər, içində olduqları çətin vəziyyətlər mövzusunda xəbərdar edilir; iman, kömək və düşmənlərinin haqqından gəlmə kimi Allahın özlərinə istiqamətli nemətləri xatırladılır; nələr sayəsində uca hədəflərinə çatacaqları öyrədilir; həyatları boyunca və öldükdən sonra özlərini xoşbəxtliyə çatdıracaq olan yol göstərilirdi.

Bu ayələrdə Uhud Döyüşü izah edilir. Bədir Döyüşünə işarə edən ayələr isə, Uhud Döyüşünün hekayəsini tamamlayan bir əlavə xüsusiyyətindədir. İrəlidə izah ediləcəyi üzrə Bədir Döyüşü bu ayələrin əsl mövzusu olaraq deyil, hadisənin konkret bir nümunəs(n)i olaraq təqdim edilmişdir.

"Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə yerləşdirmək üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." Ayənin orijinalında keçən "iz" ədatı, "üzkür=hatırla" ya da ona yaxın mənas(n)ı olan hazfedilmiş bir amillə elin idili bir zərfdir. "Gadevte" sözü, erkəndən yola çıxmaq mənasını verən "guduv" kökündən törəmişdir. "Tebvie", birinə yer/yeyər hazırlama, onu yerləşdirmə, bir yerə konuşlandırma mənasını verər. "Mekaid" çoxluqdur. "Əhl" sözü, Ragıp el-İsfahaninin açıqladığı kimi, adamın nesepte, evdə və ya bunlar xaricində dində, diyarda və sənətdə ortaq olduğu kəslər mənasını verər. Məsələn adamın bərabər/yoldaşına və bərabər/yoldaşı, uşağı, xidmətçisi və başqaları kimi evində ol/tapılanlara və tayfas(n)ı, soyu kimi özünə mənsub olanlara o adamın əhli deyilir. Bunun yanında bir diyarda oturanlara filan diyarın əhli, bir dinin bağlılarına filan dinin əhli və bir sənət sahəsinin sənətkarları ilə müəllimlərinə filanca sənətin əhli deyilir. Bu termində müzekkerlik, müenneslik, təklik, çoxluqluq ayrımı güdülməz. Bu terminin istifadəsi insanlara özgüdür. Yəni bir şeyin əhli demək, o şeyə yaxın insanlar deməkdir.

Peyğəmbərimizin əhli, onun yaxınları mənasını verər. Burada "əhl"dən çoxluq nəzərdə tutulmuşdur; tək adam nəzərdə tutulmamışdır. Bunun dəlili, "erkəndən ailəndən (əhlindən) çıxmışdınıl." ifadəsidir. Çünki "yaxınlarından və camaatından çıxışın" deyilir; amma "bərabər/yoldaşından və ya anandan çıxışın" deyilməz. Bundan ötəri bu ayədəki "əhl" terminini tək qəbul edən bir təfsir alimi, "Bu ifadə, 'əhlinin evindən çıxmışdınıl' deməkdir." formasında bir ifadə dəyişikliyi fərz etmə yoluna müraciət etmişdir. Lakin ifadədə bu fərziyyəs(n)i haqlı göstərəcək bir dəlil yoxdur.

Ayələrin axışı, birliyə xitab etməyə söykən/dözür. Bu ayənin əvvəlində və sonrasında görüldüyü kimi xitab möminlərə istiqamətlidir. Lakin "Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə yerləşdirmək üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." ifadəsində möminlərə xitab etməkdən imtina edilərək Peyğəmbərimizə xitab edilmişdir. Bunun səbəbi, yəqin Uhud Döyüşünü izah edən ayələrdə açıqca meydana çıxan serzeniş üslubudur. Möminlərin gərək döyüşə çıxma, gərəksə döyüş əsnasında göstərdikləri, ortaya qoyduqları zəifliyə və zəifliyə istiqamətli qınama, danlama və təəssüflənmə reaksiyası bu ayələr üzərinə kölgə salmış görünür.

Uca Allah, buna görə Uhud Döyüşünü izah edərkən möminlərə istiqamətli xitab üslubunu dəyişdirərək Peyğəmbərə (s. a. a) məxsus mövzuda ona xitab etməyə yönəlir: "Hanı sən... erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." (Al/götürü İmran, 121) "Hanı sən möminlərə; '...sizə çatmazmı?' deyirdin." (Al/götürü İmran, 124) "Bu mövzuda sənin əlində bir şey yox." (Al/götürü İmran, 128) "Onlara da ki: 'Bütün işlər Allahın əlindədir." (Al/götürü İmran, 154) "Allahın rəhməti ilə onlara qarşı yumşaldın. Əgər sərt, bərk/qatı ürəkli biri olsaydın, ətrafından uzaqlaşardılar. Onları bağışla." (Al/götürü İmran, 159) "Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma..." (Al/götürü İmran, 169)

Görüldüyü kimi uca Allah bu ayələrdə birliyə istiqamətli xitab üslubunu təkə xitab üslubuna çevirmişdir. Çünki bu ayələrin hamısında, natiqi danışmasını davam etdirməkdən saxlayan hirsləndirici və ya həyəcanını qabartıçı bir vəziyyət söz mövzusudur. Amma məsələn, bu ayələrdə elə bir vəziyyət söz mövzusu deyil: "Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir. İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz?" (Al/götürü İmran, 144) "Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən..." (Al/götürü İmran, 153) Çünki bu iki ayədə birliyə yönəldilən xitab təkə istiqamətli xitabdan daha təsirlidir. Bu ayədəki vəziyyət də dəmin söylədiyimizin tərsinədir: "Allah, möminlərə özlərindən bir peyğəmbər göndərməklə onlara qarşı böyük bir lütf etdi..." (Al/götürü İmran, 164) Çünki Peyğəmbərimizi göndərmədə konkretləşən ilahi lütf, Peyğəmbərimizə üçüncü tək şəxs əvəzliyi ilə toxunularaq daha təəccüblü, vicdanları daha güclü şəkildə təsir edici, qorxudan və xəyaldan daha uzaq bir şəkildə ifadə edilməkdədir. Əgər bu ayələri diqqətlə araşdırsan, söylədiklərimizin doğru olduğunu anlarsan.

Bu ayənin mənas(n)ı budur: Hanı sən möminləri döyüşəcəkləri əlverişli yerlərə mevzilendirmek, onları oralara konuşlandırmak üzrə erkəndən ailəndən çıxmışdınıl. Allah orada deyilənləri eşidən və onların içlərində gizli tutduqlarını biləndir.

"Hanı sən... erkəndən ailəndən çıxmışdınıl." ifadəsindən, döyüş sahəsinin Peyğəmbərimizin (s. a. a) evinə yaxın olduğu aydın olur. Bununla bu iki ayənin Uhud Döyüşüylə əlaqədar olduğu qətilik qazanır. Beləcə bu iki ayə, Uhud Döyüşüylə əlaqədar olaraq enən irəlidəki ayələrlə inteqrasiya olunur. Çünki bu ayələrdə izah edilənlər, bu döyüşün hadisələri ilə üst-üstə düşür. Bu söylədiklərimizdən, bu iki ayənin Bədir Döyüşü haqqında olduğunu irəli sürən görüş ilə onların Əhzab Döyüşü haqqında olduğunu irəli sürən görüşün zəif olduğu ortaya çıxır. Bunun səbəbi də açıqdır.

"Allah eşidəndir, biləndir." O eşidəndir, yəni orada deyilənləri eşidər. Eyni zamanda biləndir, yəni onların ürəklərindəki gizli duyğuları bilər. Bu ifadə, orada möminlər arasında bəzi danışmalar olduğunun və ürəklərində gizli duyğular ol/tapıldığının dəlilidir. Aydın olan, "Hanı... həll edilməyə üz tutmuşdu" ifadəsi ilə başlayan ayə bu iki sifətlə əlaqəlidir.