Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Hanı sizdən iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutmuşdu. Halbuki Allah onların vəlisi idi." Ayənin orijinalında keçən "hemm" sözü, içdən keçən şey deməkdir, ki o da yönəlmə və üz tutmadıyar. "Feşel" sözcüyü isə, qorxaqlıqla qarışıq zəiflik mənasını verər.

"Halbuki Allah onların vəlisi (köməkçisi) idi." ifadəsi haldır və bunun amili "hemmet" hərəkətidir. İfadə danlaq və qınama məzmunludur. "Möminlər yalnız Allaha söykən/dözməlidirlər." cümləsi də elədir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: "Bu iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutdu. Halbuki onların vəlisi və köməkçisi Allah idi. Köməkçisinin Allah olduğunu gördüyü halda bir möminin yılgınlığa qapılması yaraşıq al/götürməz. Üstəlik möminlərə yaraşan rəftar, işlərini Allaha həvalə etməkdir və Allaha söykən/dözən kimsə üçün O kifayətdir."

Bu söylədiklərimizdən, "Bu ayədə haqqında danışılan yöneliş hərəkət planında deyil, düşüncə planında bir yöneliştir. Çünki uca Allah bu yönelişi göstərən qrupları tərifləmiş, onların vəlisi olduğunu bildirmişdir. Əgər sözü keçən yöneliş hərəkət və cəhd planında bir yöneliş olsaydı, bu qrupların təriflənmələri deyil, tənqid edilmələri daha yerində olardı." şəklindəki görüşün zəif olduğu açıqca ortaya çıxır. Bir dəfə bu fikiri müdafiə edənlərin; "Bu yöneliş düşüncə planında bir yöneliştir." deməklə nəyi nəzərdə tutduqlarını anlamıram. Görəsən müəyyən bir düşüncənin ağıllara gəlməsini, yılgınlık və həll edilmə anlayışının təsəvvür edilməsini mi nəzərdə tuturlar? Əgər elə isə oradakı Müsəlmanların hamısının içindən bu cür duyğular keçmişdir ki, o təqdirdə bu döyüşü izah edərkən buna toxunmaq mənasız olar.

Ayrıca belə bir yönelişe lüğət mənas(n)ı ilə yöneliş deyilməz. Yoxsa, təsdiqlə qarışıq bir təsəvvür, cəhd ilə kölgələnmiş bir düşüncə yönelişimi nəzərdə tutulur ki, vəziyyətlərinin başqaları tərəfindən fərq edilmiş olması bu ehtimalın etibarlı olduğunu göstərir. Əgər bu iki qrupun yönelişi heç bir xarici əlamət göstərməyən, qatqısız bir düşüncə yönelişi olsaydı, onların qorxuya və həll edilməyə qapıldıqları fərq edilməzdi. Üstəlik Allahın onların vəlisi olduğunun ifadə edilməsi və möminlərin Allaha söykən/dözmələri lazım olduğunun vurğulanması, sırf düşüncə səviyyəsindəki bir yönelişe deyil, bu cür bir yönelişe uyğun düşər. Üstəlik "Halbuki Allah onların vəlisi (köməkçisi) idi." ifadəsi, ayələrin axışından aydın olacağı üzrə tərif deyil, tənqid və öyüddür. Bunu daha əvvəl ifadə etmişdik.

Hər halda bu görüşün dayağı, Cabir b. Abdullah Ənsarının; "Bu ayə bizim haqqımızda endi. Onun enməməsini istəməzdim. Çünki ayədə 'Allah onların vəlisi idi' buyurulmaqdadır." şəklində rəvayət edilən sözüdür. Bu rəvayət, Cabirin bu ifadəni tərif olaraq şərh etdiyi formasında aydın olmuşdur.

Əgər bu rəvayət doğru isə, Cabir b. Abdullahın qəsdi bu olmalıdır: "Uca Allah, bu iki qrupun imanını qəbul edərək onların mömin olduqlarını təsdiqləmişdir. Çünki özünü onların vəlisi saymışdır. Allah möminlərin vəlisidir. Kafirlərin vəlisi isə tağuttur." Yoxsa Cabir, açıqca danlama ifadə edən bir söz silsilə/serialı içindəki bu cümləni tərif hesab etməmişdir.