Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." Ayədə xitab, bütün varislərə istiqamətlidir; yəni öz içlərindən ölənlərə varis olmaları etibarıyla bütün mükəlləflərə xitab edilmişdir. Bu ifadə, ata və oğulların mirasla əlaqədar paylarının fərqli meydana gəlinin sirrinə işarə etmə və "bilməzsiniz" şəklində bir xitab istifadə edilərək onları öyrətmə məqsədli deyilmişdir. Bu cür ifadə tərzi, bütün dillərdə tez-tez rast gəlinilən məşhur bir şeydir.

Qaldı ki, ayədə gələcəkdə öləcəkləri, ata və oğullarına miras buraxacaqları göz qarşısında saxlanılaraq varis olan və varis olmayan bü idin insanlara xitab yönəldilmiş olsaydı, "fayda baxımından daha yaxın olduğu" ifadəsinin bir mənas(n)ı olmazdı. Çünki, aydın olduğu kadarıyla ayədə söz mövzusu edilən faydalanmadan məqsəd, miras alınan mal ilə faydalanmadıyar. Bu da vereseyle əlaqədar bir xüsusdur, ölən şəxslə deyil.

Ayədə ataların oğullardan önə keçirilərək ifadə edilməsi, atalardan faydalanmanın oğullara nisbətlə daha erkən reallaşdığına istiqamətli bir işarə ehtiva edər. Buna bu ayə də nümunə göstərilə bilər: "Şübhə yox ki Səfa ilə Merve, Allahın nişanlarındandır." (Bəqərə, 158) Bu ayəs(n)i açıqlayarkən Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) nəql edilən belə bir rəvayətə yer vermişdik: "Mən də Allahın başladığı yerdən başlayıram..."

Qohumluq bağının doğurduğu nəticələndirər göz qarşısında saxlanılar və qohumlara istiqamətli insani duyğular qiymətləndirilərək mövzuya yaxınlaşılsa, yenə eyni nəticəyə çatılar. Çünki insanoğlu, oğulunu ana-atasından daha çox sevər və ona çox maraq/əlaqə göstərər; o övladının həyat sürdürməsini öz həyatının davamı görər, amma ana-atasının davamlılığını öz davamlılığı görməz. Buna görə, ana-atayla oğul əlaqəsi, övladla ana-ata əlaqəsinə nəzərən daha güclü və varlıqları bir-birinə daha yapışıqdır. Mirasdan faydalanma bu qanun üzərinə qurulduğuna görə, insan məsələn öz atasına varis olunca, öz övladının varisi olduğu vəziyyətdən daha çox miras ala bilməsi lazımdır. İlk baxışda insan mövzunun tam tərsinə olduğu düşüncəsinə varsa da, vəziyyət belədir.

Bu ayə, yəni "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." ayəs(n)i, fitrətə söykənən başqa İslami hökmlərdə olduğu kimi, uca Allahın mirasla əlaqədar hökmləri də yaratma və xarici faktlar təməli üzərinə qurduğunu göstərən dəlilərdən biridir.

Ayrıca, "Sən yüzünü hanif olaraq dinə, Allahın insanları hansı fitrət üzrə yaratmış isə, ona çevir. Allahın yaradışında dəyişmə yoxdur. İşdə dümdüz din budur." (Rum, 30) ayəs(n)i kimi qanun qoymanın əslinə istiqamətli mütləq ifadəli şərhlər ehtiva edən Quran ayələri də mirasla əlaqədar hökmlərin fitrətə söykənən olduğuna dəlalət edər. Bu ayələrin şərhindən sonra, İslam şəriətində yaradış baxımından heç bir kök və dayağı olmayan bəzi zərurət gətirən hökmlərə və dəyişməyən miras paylarına yer verildiyi necə düşünülə bilər?

"Atalarınız və oğullarınızdan..." ifadəsindən, uşaqlardan olan uşaqların baba və nənələrə prioritet daşıdığı istiqamətində bir təəssürat əldə edilə bilər. Çünki, uşaqların və onların uşaqlarının olmasıyla baba və nənələr miras al/götürə bilməzlər.

"Bunları Allah tərəfindən qoyulan fərzlər olaraq qəbul edin..." Aydın olduğu qədəriylə, ayənin orijinalında keçən "farizaten" sözü, təqdiri bir hərəkət vasitəsilə mansup olmuşdur. Cümlənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Huzu farizaten=bir fərz olaraq yapış" və ya "Elzimu farizaten=bunlara bir fərz olaraq bağlı qalın" və yaxud bu iki hərəkətin bənzəri məna daşıyan bir söz təqdir edilmişdir. Bu ifadə, söz mövzusu bölünmə və payların təyin olunmuş və olduğu vəziyyətdən əsla dəyişməyəcək şəkildə insanlara təqdim edildiyini vurğulayıcı bir təkidlə açıqlayır.

Bu ayə, bütün qisimləriylə birinci dərəcədən miras alan/sahə ana-ata və uşaqların paylarını açıqlamaqdadır. Ancaq bəzisini dəqiq bir şəkildə, bəzisini də üstü bağlı olaraq açıqlamışdır. Ölənin uşaqları varsa, ana-atadan hər birinə altıda bir verilər. Ölənin uşağı yoxsa, əgər yalnız ana-atası ona varis olsa, anaya üçdə bir və əgər ölənin qardaşları varsa, bu vəziyyətdə ona altıda bir verilər. Bir qıza, malın yarısı verilər. Başqa varis olmazsa, bir neçə qıza malın üçdə ikisi verilər. Ölənin qızları və oğlanları olsa, kişiyə iki qızın payı qədər verilər. İki qızın hökmü, eynilə qız və oğlanların hökmü kimidir. Yəni onlara malın üçdə ikisi verilər. Bunu, daha əvvəl də açıqlamışdıq. Bunlarla əlaqədar hökmlər ayədə dəqiq bir şəkildə açıqlanmışdır.

Hökmləri ayədə üstü bağlı olaraq açıqlananlara gəlincə; ölənin varisi yalnız bir oğlanı olsa, malın hamısı ona verilər. Bununla əlaqədar hökm, kişi və qızla əlaqədar açıqlanan bu ifadələrdən aydın olur: "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." "Əgər tək bir qız isə, mirasın yarısı onundur." [Tək bir qız mirasın yarısını al/götürər, kişi də qızın iki bərk/qatı al/götürdüyünə görə, tək olduğunda mirasın hamısını al/götürər deməkdir.] Varislər yalnız, oğlanlar olsa, payları bərabərdir. Bununla əlaqədar hökm isə, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Ayə, köklü izahat baxımından çaşdırıcı xüsusiyyətə malikdir.

Bunu da bilmək lazımdır ki: Malı miras olaraq buraxma və onunla varisləri faydalandırma barəsində Peyğəmbər Əfəndimizlə (s. a. a) digər insanlar arasında heç bir fərq ol/tapılmadığı, ayənin mütləq ifadəli meydana gəlinin bir gərəyidir. Bu cür mütləq və ümumi ifadənin bir bənzərini, "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır; ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından qadınlara da bir pay vardır..." ayəsində açıqlamışdıq. Birinin irəli sürdüyü "Peyğəmbərin (s. a. a) öz diliylə açıqlandığı üçün Quranın ümumi xüsusiyyətli ifadələri, onu əhatə etməz." şəklindəki sözü isə, dinləməyə dəy-mez bir iddiadır.

Bəli, "Peyğəmbər özündən miras buraxarmı, yoxsa onun buraxmış olduğu hər şey sədəqədirmi?" barəsində Şiə və Əhli Sünnə arasında görüş fərqliliyi vardır. Bu ixtilafa səbəb olan şey, Əbu Bəkirin Fedek hadisəsində nəql etmiş olduğu bir rəvayətdir. Bu barədə araşdırma etmək, kitabımızın vəziyyətiylə uyğun gəlməz; bu səbəbdən bu mövzunu ələ almaq yerində olmaz. Məlumat əldə etmək istəyən əlaqədar qaynaqlara müraciət edə bilər.

"Etdikləri vəsiyyət və borc düşüldükdən sonra, bərabər/yoldaşlarınızın əgər uşaqları yoxsa, arxada qoyduqları mirasın yarısı sizindir... uşağınız varsa, buraxdığınızın səkkizdə biri onlarındır." Ayənin ifadə etdiyi məna aydın olar və açıqdır. Ayədə "nısf=yarısı" sözü, "ma tereke=geriye buraxdıqları" ifadəsinə izafə edilmişdir. Ancaq "rub'=dörtte bir" ifadəsində belə bir izafet yerinə "ər-rubus(n)u mimma terektum=geriye buraxdığınızdan dörddə bir" şəklində bir ifadə istifadə edilmişdir. İzafə olması lazım olarkən izafə edilməyən bir söz, açıq və ya təqdir edilmiş gizli "min" ədatıyla tamamlamağı tələb edir. Bu cür yerlərdə istifadə edilən "min" ədatı, ip ididə və bir şeydən başlanıldığı mənasını ifadə edər. Bu məna, bu ədatdan sonra iştirak edən şeyin əvvəliylə ələ alındığında özündən başlanılan şeyin bir cüzü, peyki və onda itmişcəsinə bir xüsusiyyətdə olduğu vəziyyətlə üst-üstə düşər. Bu da ancaq, ədatın sonrasının özündən başlanılan şeyə nisbətlə az və ya az kimi bir mövqedə olduğu vəziyyətlərdə olar. Bütünün altıda biri, dörddə biri və üçdə biri olduğu vəziyyətlər kimi. Bütünün yarısı və ya üçdə ikisi kimi vəziyyətlərdə, artıq belə bir şey söz mövzusu ola bilməz.

Buna görə uca Allah "altıda bir, üçdə bir və dörddə bir" kimi vəziyyətlərdə sözü bir başqa sözə izafə etməmiş və "əs-sudsu mimma tereke=bıraktığından altıda bir", "feli-ummih-is sulus=üçte bir anasınındır" və "lekum-ur rub'u=dörtte biri sizindir" buyurmuşdur. Yarı və üçdə iki olan vəziyyətlərdə isə, bu sözləri bir başqa sözə izafə edərək belə buyurmuşdur: "Lekum nısfu ma tereke=geriye buraxdıqlarının yarısı sizindir" və "felehunne sulusa ma tereke=ölünün arxada qoyduğunun üçdə ikisi onlarındır." Bir yerdə isə, "felehan nısfu=yarısı onundur" buyurmuşdur ki, burada "ən/en-nısf" sözü "əl" takısını tamlayanın yerinə özünə al/götürmüş və əslində "nısfu ma tereke"dir.