ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Heyd ər Əliyev Naxçıvan və onun tarixi haqqında
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Heyd ər Əliyev Naxçıvan və onun tarixi haqqında Tarix ayrı-ayrı siyasi liderlərin, müxtəlif xalqları t əmsil edən görkəmli dövlət xadimlərinin öz ölkələri və xal qları qarşısında, habelə bəşəriyyətin tarixində oynadıq- la rı mühüm rollara dair faktlarla zəngindir. Ümumdünya tarixinin xüsus ən yeni və ən yeni dövrünün siyasi 39 t əcrübəsi göstərir ki, bu mərhələdə öz dövlətlərini qurmuş v ə ya bərpa etmiş xalqlar öz azadlıqlarına məhz milli lider s əviyyəsinə yüksəlmiş görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin r əhbərliyi ilə qovuşmuşlar. Hətta bir çox hallarda liderlər ətrafında birləşdikdən sonra xalqlar özlərinin milli dövlət ideyasını yaradaraq apardıqları mübarizə nəticəsində istiqlaliyy ət əldə etmiş, öz dövlətçiliyinə sahib çıxmış, müst əqil dövlətlərini yaratmışlar. Bir sözlə, tarixin şahid olduğu bütün istiqlaliyyət mübarizələrində siyasi liderlər başlıca rol oynamışlar. Bu baxımdan, xüsusən XX əsrdə Azərbaycan tarixi, ölk ənin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, milli-mədəni inkişa- fı, dövlət müstəqilliyimizin əldə edilməsi və möhkəmlən- dirilm əsində həmin əsrin sonuncu qərinəsində Azərbaycan siyasi mühitind ə özünəməxsus müstəsna yer tutmuş Heyd ər Əliyev xalqımız qarşısında göstərdiyi xidmətləri, siyasi liderlik xüsusiyy ətləri ilə və görkəmli dövlət xadimi kimi misilsiz nümun ə göstərmişdir. Ad ətən, Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyi- nin birinci dövrü adlandırılan 1969-1982-ci illər Azərbay- canın kommunist partiyasının diktatura dövləti olan SSRİ t ərkibində olduğu, birpartiyalı rejimin dövlət idarəçiliyinin bütün sah ələrinə nəzarət etdiyi totalitar sovet hakimiyyəti ill əri idi. Bütün sovetlər birliyi miqyasında olduğu kimi, SSRİ-ni təşkil edən müttəfiq respublikaların hər birində kommunist partiyasının respublika təşkilatları dövlət idar əçiliyini həyata keçirirdilər. Dövrün yaratdığı çox ciddi siyasi-ideoloji buxov- lara v ə təqibə baxmayaraq Heydər Əliyevin Azərbaycana r əhbərliyinin ilk mərhələsində məhz respublika rəhbərinin özü t ərəfindən son dərəcə ciddi düşünülmüş şəkildə milli ideyanın inkişafı prosesi aparılırdı. Azərbaycan dilinin 40 1978- ci il Konstitusiyasında ayrıca, 73-cü maddə ilə dövl ət dili statusunun təmin edilməsi, milli ideya mövzu- sunda əsərlər yaradan ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xadiml ərinin siyasi təqiblərdən qorunması, Azərbaycan tarixinin t ədqiqinə diqqətin xeyli artırılması, ciddi mane ələrə baxmayaraq tarixi keçmişimizlə bağlı xəritələ- rin çap edilm əsi, hərbi mütəxəssis hazırlığına xüsusi diqq ətlə və çox ciddi planla yanaşılması və s. kimi m əsələlər ölkənin gələcək perspektivi ilə bağlı əməli- n əzəri potensialın yaradılmasına yönəldilmiş müdrik siya- s ətin istiqamətlərini təşkil edirdi. Heyd ər Əliyevin müdrikliyini təsdiqləyən ən əsas amil is ə xalqımızın çoxminillik zəngin tarixinin dərindən v ə hərtərəfli öyrənilməsi və araşdırılması ilə bağlı həyata keçirdiyi islahatlar idi. Heyd ər Əliyev üçün tarix yalnız “üzü keçmişə siyasət” deyildi, həm də daha çox millətin öz h əqiqi keçmişini dərindən öyrənib gələcəyə getməsi üçün bir m əktəb, ilham mənbəyi idi [ 82, s. 366 ] . Bu baxımdan, Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin öyr ənilməsi, araşdırılması sahəsində böyük işlər görməklə b ərabər, həm də bu tarixi öyrənib tədqiq etməyi mühüm v əzifə kimi qarşıya qoyurdu. Azərbaycan tarixinin inkişaf dinamikasına öz münasibətini bildirən Heydər Əliyev sonralar sovet hakimiyy əti illərini də nəzərdə tutaraq deyirdi: “Tariximiz z əngindir, eyni zamanda əzab- əziyyətli tarixdir. Xalqımız illər boyu böyük sınaqlardan, ç ətinliklərdən keçmiş, ancaq öz mənliyini, milliliyini, öz dilini itirm əmişdir” [ 59, s. 24 ] . Heyd ər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyi dövründə, XX əsrin 60-cı illərinin sonu-70-ci illərinin əvvəllərində, Az ərbaycanın ümumi yüksəlişi fonunda xalqımızın tarixi keçmişinə maraq artsa da, bu sahədə ciddi irəliləyişlər hiss 41 olunmadı. Çünki həmin dövrdə tariximizin tədqiqinin n əticəsi kimi ərsəyə gələn bir sıra əsərlər faktoloji material bazasına görə zəngin olsa da, dövrün siyasi rejiminin ideoloji ç ərçivəsindən kənara çıxa bilmirdi. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Prezi- denti kimi Heyd ər Əliyev 1997-ci il yanvar ayının 31-də Az ərbaycan Elmlər Akademiyasının rəhbərliyi, həqiqi və müxbir üzvl əri, akademiyanın tabeliyində olan elmi- t ədqiqat institutlarının direktorları, ölkənin aparıcı alimləri il ə görüşündə tarixçi alimlərimiz qarşısında Azərbaycanın XIX-XX əsrlər tarixini subyektivlikdən uzaq, təhriflərə yol verm ədən, olduğu kimi, obyektiv yazmaq, həm də başlıcası, bu dövr tarixini heç bir çətinliyə baxmadan araşdırmaq vəzifəsini qoymuşdu [ 232, 1998, 10 yanvar ] . Heyd ər Əliyev müstəqillik dövründə yenidən Azərbaycan r əhbəri kimi tarixçi alimlərə, tədqiqatçılara müraciət ed ərək bildirirdi ki: “Bizim tariximiz, həm qədim tarixi- miz, h əm orta əsrlər tariximiz, həm də son dövrlərin, yəni XVIII-XIX v ə XX əsrlərin tarixi istənilən səviyyədə yazıl- mayıb” [ 58, I c., 1997, s. 154 ] . O deyirdi ki, Az ərbaycanın q ədim tarixini, əsrlər boyu keçdiyi yolu gərək həm öz v ətəndaşlarımıza, həm də bütün ölkələrdə olan elm adam- larına, respublikamıza maraq göstərən adamlara tanıdaq. O, Az ərbaycanın sovet hakimiyyəti altında olduğu ill ərin ciddi siyasi-ideoloji maneələrinin müstəqillik dövründ ə tamamilə aradan qaldırıldığını əsas gətirərək deyirdi: ”Biz indi xalqımızın tarixinin yaradılması işini g ərək diqqət mərkəzində saxlayaq. 70-ci illərdə mən d əfələrlə Elmlər Akademiyasının qarşısında vəzifə qoydum ki, Az ərbaycanın tarixi yazılmalıdır. Amma tarixçil ərimiz bu vəzifəni yerinə yetirmədilər, Azərbaycan tarixini yazma mışlar. Amma Azərbaycanın tarixi yazılma- 42 lıdır. Alimlərimizin, tarixçilərimizin günahından yox, o vaxtın ümumi ideologiyasının təsiri, yaxud bu ideologi- yanın tələbi ilə yazılan tarix də, şübhəsiz ki, indi bizi qane ed ə bilməz. Azərbaycanın XX əsr tarixi yazılmalıdır. XX əsr çox mürəkkəb bir əsrdir. Ancaq bu XX əsrdə yaşadığımız ideologiyaya və onun konsepsiyasına görə bizim tariximiz t əhrif olunmuşdur. Ona görə də çalışırdım ki, biz XX əsrin tarixini tez yazaq. Akademiyanın qarşısında duran vəzifələrdən biri də Azərbaycan xalqının XIX-XX əsrlər tarixinin yazılmasıdır” [ 58, VIII c., 1998, s. 186-187 ] . Heyd ər Əliyev artıq müstəqil Azərbaycanın Prezidenti kimi aliml ərimiz qarşısında xalqımızın tarixinin yara dılması, yazılması məsələsi ilə ciddi məşğul olmağı mühüm v əzifə kimi müəyyənləşdirirdi. Heyd ər Əliyevin Azərbaycan tarixinin araşdırılması istiqam ətindəki fəaliyyətində və fikirlərində Naxçıvanın tarixi v ə onun elmi cəhətdən dərindən öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. O, Naxçıvanla bağlı hər bir çıxışında Az ərbaycanın bu qədim diyarının tarixi ilə bağlı ən müxt əlif məsələlərə toxunur və tarixin daha əsaslı, obyektiv v ə əhatəli şəkildə öyrənilərək gələcək nəsillərə çatdırılmasını həlli vacib vəzifə kimi qarşıya qoyurdu. Heyd ər Əliyev qeyd edirdi ki, Naxçıvan Azərbay- canın ən qədim diyarlarından biridir, çox zəngin tarixə malik olan Az ərbaycanın bir hissəsidir, qədim tarixi olan Az ərbaycan torpağıdır. Bu tarix çox zəngin hadisələrlə doludur. Bunlar hamısı Azərbaycan üçün Naxçıvanın nə q ədər qiymətli olduğunu həmişə göstərib, göstərir və g ələcəkdə də göstərəcəkdir. Azərbaycanın, millətimizin, Az ərbaycan xalqının qədimliyini, dərin köklərini, zəngin m ədəniyyətini və ulu babalarımızdan bizə gəlib çatmış irsi daha da d ərk etməyin, daha yaxşı bilməyin, şübhəsiz ki, 43 bugünkü v ə gələcək nəsillər üçün çox əhəmiyyəti vardır. Bütün Az ərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda bu tədqi- qatlar aparılmalıdır, bu işlər görülməlidir [ 58, ХХII c., 2007, s. 194 ] . O, tarix ə münasibətdə yalnız dövlət başçısı kimi deyil, eyni zamanda əsl ziyalı vətəndaş mövqeyindən çıxış edirdi. Naxçıvanın çoxminillik tarixini yüksək qiymət- l əndirən və bu tarixin tədqiqi səviyyəsi haqqında “…Az ərbaycanın bu gözəl, qədim diyarının tarixi hələ in- diy ə qədər yaxşı təhlil, tədqiq olunmayıbdır, təbii ki, yazılmayıbdır” [ 58, ХХII c., 2007, s. 192 ] , – dey ən Heyd ər Əliyev bu qədim bölgənin tarixinin hərtərəfli və d ərindən araşdırılmasını daim tövsiyə edir, həm də ərsəyə g ələcək yeni elmi əsərlərin yalnız Azərbaycana qarşı əsassız iddialarla çıxış edən ermənilərə qarşı cavab kimi yazılmasını nəzərdə tutmur, bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixinin qədimliyini, mədəniyyətinin zənginliyini dünyaya t əqdim etmək kimi daha yüksək amala xidmət etm əsini arzulayırdı: “Azərbaycanın bir hissəsi olan Naxçıvanın tarixi ilə əlaqədar gərək çox fundamental əsərlər yaradaq, bu əsərlərlə də təkcə iddiaçılara cavab verm ək yox, bütün dünyaya Azərbaycanın qədim, zəngin tarixini, m ədəniyyətini göstərək” [ 10, 1999, 11 fevral ] . Naxçıvanın tarixinin min illərlə ölçüldüyünü bildir ən Heydər Əliyev deyirdi: “Naxçıvan Azərbaycanın q ədim torpağıdır və qədim zamanlardan Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsidir, Naxçıvanın 3500 illik tarixi var... Naxçıvan həqiqətən zəngin tarixə malik Azərbaycan diya rıdır, torpağıdır. Ancaq eyni zamanda, Naxçıvanın tarixi n ə qədər zəngindirsə, o qədər də keşməkeşlidir, mür əkkəbdir” [ 58, XIV c., 2005, s. 74 ] . 44 Böyük dövl ət xadiminin düşüncələrində, təbii olaraq, Naxçıvanın tarixi Azərbaycanın ümumi tarixinin kontekstind ə, ölkənin ən qədim diyarlarından biri kimi şərh olunurdu: “Naxçıvan qədim diyardır. Arxeoloji tapıntıların təhlilinə görə demək olar ki, Azərbaycanın ən q ədim diyarlarından biri Naxçıvandır. Bu, üç min il, dörd min il tarixi olan bir diyardır. Naxçıvanın böyük və zəngin tarixi keçmi şi vardır” [ 58, ХХII c., 2007, s. 173 ] . O, Az ərbaycanın tərkibində muxtar respublika kimi unikal siyasi idar əçilik xüsusiyyətlərinə malik Naxçıvanın bütövlükd ə tarixinin zənginliyinə işarə edir, onun tarixinin kompleks şəkildə araşdırılmasının zəruriliyinə toxunurdu: “Naxçıvanın tarixi təkcə muxtar respublikanın yaranma- sından başlanmır. Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim diyar- larından biridir, çox zəngin tarixə malik olan Azərbay- canın bir hissəsidir, 3500 il tarixi olan Azərbaycan torpağıdır. Bu tarix çox zəngin hadisələrlə doludur” [ 58, ХХII c., 2007, s. 190 ] . Naxçıvan, həqiqətən, Azərbaycanın ümumi tarixi inkişafı prosesində özünəməxsus iz qoymuş, rol oynamış q ədim torpaqlarındandır. Ən qədim insanın izlərinə rast g əlinən bu diyar orta əsrlərdə də ölkəmizin siyasi cəhətdən yüks əlişində yaxından iştirak etmiş, XII əsrdə dövlətçilik ənənələrinin yaranması, formalaşması və inkişafına özünün töhf ələrini vermişdir. Bu baxımdan “Naxçıvanın q ədim dövlətçilik tarixi vardır. Bu, Azərbaycanın dövl ətçilik tarixidir. XII əsrdə Naxçıvan Azərbaycanın Atab əylər-Eldəgizlər dövlətinin, o əsrdə Azərbaycanın ən böyük, ən qüdrətli dövlətinin paytaxtı olubdur” [ 58, ХХII c., 2007, s. 192 ] . Atab əylər dövlətinin süqutundan sonra Naxçıvan 45 bir müdd ət ölkənin bütün əraziləri kimi monqol əsarəti altında olmuş, daha sonra isə bir-birini əvəz edən orta əsr Az ərbaycan dövlətlərinin – Qaraqoyunluların, Ağqoyunlu- ların və Səfəvilərin tərkibində ölkəmizin ümumi həyatının qanunauyğunluqları ilə yaşamış, bu feodal dövlətlərin ictimai-siyasi v ə sosial-iqtisadi həyatında yaxından iştirak etmişdir. Səfəvilər xanədanının süqutundan sonra, dövlət- çilik ənənələrində siyasi pərakəndəlik kimi xarakterizə olunan XVIII əsrdə Azərbaycanın həm şimalında, həm də c ənubunda yeni feodal dövlətləri – xanlıqlar meydana çıxdıqda, bir xanlıq da ölkəmizin inkişaf etmiş iqtisadi- siyasi, ticar ət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Naxçıvan şəhəri mərkəz olmaqla yaradılmışdı: “Azərbay- canın bir parçası kimi Naxçıvanda dövlətçilik sonrakı dövrl ərdə, orta əsrlərdə də olubdur. Azərbaycanın xanlıq- lara bölün ən dövründə – hər bir xanlıq Azərbaycan dövlət- çiliyinin nümun əsidir, biz bu xanlıqları tarixi nöqteyi-nə- z ərdən belə qəbul edirik – Naxçıvan xanlığı yaranıbdır. Naxçıvan xanlığı da Atabəylər dövlətçiliyinin davamı kimi özünü göst əribdir. İrəvan xanlığı, Naxçıvan xanlığı Az ərbaycanın başqa bölgələrinin xanlıqları – bu xanlıqlar Az ərbaycan dövlətçiliyini təmsil ediblər, Azərbaycanı qoruyub yaşadıblar. Ancaq o dövrdə də ayrı-ayrı ölkələr t ərəfindən Azərbaycanı, o cümlədən Naxçıvanı ələ keçir- m ək cəhdləri olmuşdur. Azərbaycan xalqı bunlara da sinə g ərmiş, o cümlədən naxçıvanlılar da Naxçıvanı qoruyub saxlamışlar” [ 58, ХХII c., 2007, s. 195-196 ] . Az ərbaycan dövlətçiliyi tarixində 1747-1828-ci ill əri əhatə edən xanlıqlar dövrü xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Bel ə ki, bu dövrdə ölkənin bütün ərazilərini əhatə ed ən vahid dövlət yaradılması mümkün olmasa da, hər halda çoxsaylı xanlıqlar müəyyən səviyyədə milli dövlət- 46 çilik ənənələrinin daşıyıcıları olan feodal dövlətləri idilər. Lakin dig ər tərəfdən də dövrün siyasi pərakəndəliyi tarixi Az ərbaycan torpaqlarının işğalı prosesini asanlaşdırırdı. Buna gör ə də siyasi baxımdan kifayət qədər ziddiyyətli dövr olan h əmin tarixi mərhələnin dərindən öyrənilməsi, araşdırılması çox aktualdır. Dig ər tərəfdən məhz şimal torpaqlarında yaradılmış xanlıqların mövcudluğuna çarizm tərəfindən son qoyul- duqdan, Az ərbaycan torpaqları parçalandıqdan sonra İran- dan v ə Türkiyədən ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürül- m əsi prosesi reallaşdırılmış və bu proses məlum ağır n əticələrə səbəb olmuşdu. Nəzərə alsaq ki, ermənilər tarixi saxtalaşdıraraq bölgənin avtoxton əhalisi olduqlarını iddia edirl ər, onda ermənilərin bölgəyə köçürülməsindən bilava- sit ə əvvəlki dövrün ictimai-siyasi və etnodemoqrafik tarixinin öyr ənilməsi özlüyündə böyük əhəmiyyət kəsb etdi yinin xüsusi isbata ehtiyacı qalmır. Bunu nəzərdə tutaraq Heyd ər Əliyev deyirdi ki, “...mən daha çox ist ərdim ki, Naxçıvan xanlığının tarixi çox gözəl yazılsın. Naxçıvan xanlığının çox böyük tarixi var. Bu xanlıq nə vaxt yaranıbdır, fəaliyyəti nədən ibarət olubdur? Axı Naxçıvanı idarə ediblər. İrəvan xanlığı var. Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı bir-biri ilə çox bağlı idi. İndi erm ənilər deyirlər ki, yox orada ermənilər olubdur. Amma h əqiqətən İrəvan xanlığıdır. Naxçıvan xanlığını siz d ərindən öyrənəndə, mütləq İrəvan xanlığına gedib çıxa- caq sınız...” [ 228, 2006, 17 oktyabr ] . Bu tövsiy ələr əsasında Naxçıvan və İrəvan xanlıq- larının tarixinin daha ciddi öyrənilməsi istiqamətində böyük işlər görüldü, bu xanlıqlarla bağlı bir çox aktual m əsələlərə aydınlıq gətirildi [ 54, 55, 56, 138 ] . XIX əsr boyu çarizm tərəfindən aparılan köçürülmə 47 prosesind ə ermənilərin daha çox məskunlaşdırılmasına çalışıldığı Azərbaycan əraziləri İrəvan və Qarabağla yana- şı, həm də Naxçıvan idi. Ermənilərin köçürülməsinin da- vam etdirildiyi XX əsrin əvvəllərində rus imperializminin f əal dəstəyi ilə torpaqlarımızı zəbt etmiş ermənilər az ərbaycanlılara qarşı öz torpaqlarımızda mərhələlərlə qanlı cinayətlər, qırğınlar törətmiş, yüz minlərlə insanı öz tarixi ata-ba ba torpaqlarından didərgin salmışlar. Az ərbaycanlılara qarşı soyqırım və deportasiyanın ilk kütl əvi mərhələsini təşkil edən 1905-1907-ci illərdə erm ənilər, Bakı da daxil olmaqla, Azərbaycanın bir çox bölg ələrində, o cümlədən Naxçıvanda azərbaycanlılara q arşı açıq-aşkar milli qırğın həyata keçirdilər. Dinc az ərbaycanlı əhalinin zəif silahlandığı, bunun müqabilində is ə hərbi-siyasi cəhətdən çar məmurları tərəfindən hər cür himay ə olunan ermənilərin getdikcə daha da azğınlaşması n əticəsində Naxçıvan erməni vəhşiliyi ilə üz-üzə qaldı. Bölg ənin Naxçıvan, Ordubad, Cəhri, Şıxmahmud, Kültə- p ə, Əliabad, Çeşməbasar, Tivi, Tumbul və s. onlarla şəhər v ə kəndlərinin əhalisinə vəhşicəsinə divan tutuldu. Bütün bunlar onu dem əyə əsas verir ki, xalqımıza qarşı yürüdü- l ən etnik təmizləmə siyasətinin vüsət aldığı elə ilk mərhə- l ədən ermənilərin işğalçılıq planlarında Naxçıvan həmişə əsas yerlərdən birini tutmuşdur. Erm əni ekspansiyasının və qanlı cinayətlərinin daha müt əşəkkil xarakter aldığı 1918-1920-ci illərdə də Naxçıvan düşmən təcavüzünə məruz qalmış, qonşu İqdir, Q əmərli, Dərələyəz və Uluxanlı bölgələri ilə birlikdə burada da az ərbaycanlı əhaliyə divan tutulmuş, yüz min- l ərlə dinc insan öz yurd-yuvalarından didərgin salınmışdı. Dövrün bütün h ərbi-siyasi hadisələrinin xalqımız üçün m əşəqqətli və ağır dinamikasına baxmayaraq Naxçıvan 48 əhalisi öz torpaqlarını qəhrəmanlıqla müdafiə etdi, onu Az ərbaycanın tərkib hissəsi kimi qoruyub saxlaya bildi. Diqq ətəlayiqdir ki, həmin illərdə ermənilərin bütün iri dövl ətlər – Rusiya, İngiltərə, ABŞ tərəfindən hər cür müdafi ə olunmasına baxmayaraq naxçıvanlıların mübarizə əzmini qırmaq mümkün olmadı. Naxçıvanlılar misilsiz m ərdliklə döyüşüb erməni işğalçılarını Azərbaycan torpaqlarından qova bildilər. Lakin hadis ələrin gedişatında Azərbaycanın Zəngə- zur, D ərələyəz, Qəmərli, İrəvan, Göyçə mahalları Rusiya- nın və digər imperialist dövlətlərin fəal dəstəyi ilə erm ənilər tərəfindən ələ keçirildi və bu ərazilər 1918-ci ild ə Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmış erməni dövl ətinin ərazisini təşkil etdi. Xüsusən Zəngəzurun işğa- lından sonra ölkəmizin əsas ərazisi ilə coğrafi cəhətdən ayrı düşmüş Naxçıvanın Azərbaycanın ərazisi kimi qoru- nub saxla nılması uğrunda çox ciddi hərbi-siyasi və diplo- matik mübariz ə aparıldı. Əslində Naxçıvanın muxtariyyət statusu da bu mübariz ənin uğurlu nəticəsi kimi meydana çıxdı. Heydər Əliyev Naxçıvanın tarixinin öyrənilməsini stimullaşdırmaq, xüsusən onun muxtariyyətinin əhəmiyyə- tini ön ə çəkmək üçün Naxçıvanın muxtar respublika statusunun r əsmiləşdirildiyi tarixin dövlət səviyyəsində qeyd edilm əsi istiqamətində uzaqgörən addımlar atmış, müvafiq q ərarlar qəbul etmişdi. Bu baxımdan Heydər Əliyev Naxçıvan tarixi ilə bağlı məsələləri şərh edərkən, bütövlükdə Azərbaycan tarixind ə olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərini xüsusilə fərq- l əndirir, Naxçıvanın muxtariyyət statusunu şərtləndirən tarixi hadis ələrin aydın şərhini verirdi: “Bizim XX əsrdə Naxçıvanın tarixi çox mürəkkəb, ziddiyyətli, çətin olmuş- dur. 1917- ci il oktyabr inqilabından sonra – 1924-cü ildə 49 muxtar respublika elan edilm əsinə qədər və 1926-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olunana q ədər, nə qədər ağır, çətin və ziddiyyətli proseslər olmuşdur. Ermənistanın daşnak qüvvələri xüsusən XX əsrdə, ondan əvvəl də həmişə Naxçıvana göz dikmişlər, q əsd etmişlər, Naxçıvanı ələ keçirmək istəmişlər... Təəssüf etm ək olar ki, Naxçıvan torpaqlarının bir qismi bəzi hallarda erm ənilərin əllərinə keçib, ancaq Naxçıvan öz ərazisini əsasən qoruyub saxlamışdır... Bütün bunlar tarixin s əhifələridir. O vaxtlar Naxçıvana göz dikənlər çox idi. Onun m əhz Azərbaycanın tərkibində olmasını bir daha t əsdiq etmək üçün, o, belə beynəlxalq müqavilələrdə öz əksini tapmışdır. 1921-ci ilin mart ayında Moskva müqavil əsi və 1921-ci ilin oktyabr ayında Qars müqaviləsi bağlanmışdır... Eyni zamanda, bunlar Azərbaycanın tor- paq, ərazi bütövlüyü uğrunda gedən prosesləri və onların n əticələrini əks etdirən faktlardır. Beləliklə, Naxçıvan ç ətin bir dövr yaşayıb, sonra Azərbaycanın tərkibində muxtar respublika kimi f əaliyyət göstəribdir” [ 58, XIV c., 2005, s. 75-79 ] . Naxçıvanın tarixi taleyi 1921-ci ildə bağlanmış Moskva v ə Qars müqavilələri ilə həll edildi. Belə ki, maraqlı tərəflər məhz həmin müqavilələrlə Naxçıvanı Az ərbaycanın tərkibində muxtar ərazi elan etdilər. Naxçıvana Azərbaycanın tərkibində muxtar respublika hüququnda muxtariyy ət statusunun verilməsi isə bir neçə m ərhələdən sonra reallaşdı. 1921-ci il martın 16-da Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı. 1923-cü ild ə bu qurum Naxçıvan Diyarı adlandırıldı. Azərbaycan M ərkəzi İnqilab Komitəsinin 1924-cü il 9 fevral tarixli dekreti il ə Naxçıvan Diyarı Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına (MSSR) çevrildi. “Bu, Azərbay- 50 can xalqının olduqca mürəkkəb bir siyasi şəraitdə əldə etdiyi böyük tarixi nailiyy ət idi” [ 10, 1999, 11 fevral ] . Heyd ər Əliyev siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinin ist ər birinci, istərsə də ikinci mərhələsində Naxçıvanın tarixinin öyr ənilməsi istiqamətində bir sıra mühüm addım- lar atmış, konkret tədbirlər görmüşdü. Bu baxımdan “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyinin keçirilməsi haq qında” Prezident Heydər Əliyevin 4 fevral 1999-cu il tarixli F ərmanı diyarın tarixinin öyrənilməsi üçün çox böyük tarixi v ə siyasi əhəmiyyətli hadisə idi. Bu fərman Naxçıvana muxtariyyət statusunun verilməsinin dövlət s əviyyəsində qeyd olunması ənənəsinin davam etdirilməsi idi. Yubileyin t əşkili üçün yaradılmış Dövlət Komissi- yasının iclasında Naxçıvanın qədim tarixinin öyrənilməsi il ə bağlı maraqlı fikirlər söyləyən Prezident muxtar diyarın tarixinin öyrənilməsini Azərbaycan tarixinin təd- qiq edilm əsi prosesinin tərkib hissəsi kimi görür və milli tarix elmi qarşısında duran vacib məsələləri xatırladaraq deyirdi: “...Bundan sonra da el ə əsərlər yaratmalıyıq ki, o əsərlər indi Ermənistan yerləşən həmin torpaqların Azər- baycana m əxsus olmasını daim ardıcıl surətdə sübut etsin. Biz bunu etm əliyik. Biz gələcək nəsillər üçün bir yol açmalıyıq. Tarix böyükdür. Bir əsrdə olan hadisələr də sonra kı əsrdə dəyişilə bilər. Biz sadəcə, bu həqiqətləri əsərlərdə əks etdirməliyik” [ 10, 1999, 11 fevral ] . Az ərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılmasına dair yubiley t ədbirlərinin keçirilməsində başlıca məqsədini belə açıqlayırdı: “…Məqsəd sadəcə bir mərasim keçirməkdən ibar ət deyil, məqsəd Azərbaycanın tərkib hissəsi, ayrılmaz hiss əsi olan Naxçıvanın tarixini təhlil etmək və bunu geniş kütl əyə, o cümlədən beynəlxalq aləmə təqdim etməkdən 51 ibar ətdir …Biz, ümumiyyətlə, bu işin təməlini qoyuruq və g ələcək bir çox illər üçün proqram düzəltməliyik, yarat- malıyıq. Naxçıvanın tarixi bu proqram əsasında öyrə- nilm əli və yazılmalıdır. Bu barədə əsərlər yaradılmalıdır, başqa işlər görülməlidir ...Naxçıvanın qədim və son əsrlərdəki tarixi daha da geniş təhlil olunmalıdır, yazılma- lıdır. …Bir də ona görə ki, biz artıq müstəqil dövlət olaraq tariximizi düzgün, doğru, kənar təzyiqlərdən azad şəkildə özümüz mü əyyən edirik və bu halda da müəyyən edirik, ed əcəyik” [ 58, ХIХ c., 2006, s. 145-147 ] . Naxçıvana 2002-ci ilin avqust ayındakı səfərində Prezident Heyd ər Əliyev bu qədim diyarın tarixinə bir da- ha toxunaraq vurğulayırdı ki: “Naxçıvan Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsidir, gözəl bir diyardır və Azərbaycan ərazisində ən qədim insan məskənlərindən biridir. Naxçı- va nın tarixini tarixçilər müxtəlif cür deyirlər. Biri deyir onun üç min il tarixi var. Biri deyir, onun bizim eradan çox-çox əvvələ aid böyük tarixi var. Bu fərziyyələrin hər birinin əsası var. Sadəcə, bizim tarixçilər, arxeoloqlar g ərək bundan sonra Naxçıvan tarixi haqqında daha da geniş axtarışlar aparsınlar və Naxçıvanın tarixini ətraflı yazıb hazırlasınlar” [ 10, 2002, 18 iyun ] . Göründüyü kimi, Heyd ər Əliyev Naxçıvan tarixinin geniş şəkildə tədqiq edilməsi, öyrənilməsi vəzifəsini h əmişə irəli sürmüş, bu vəzifənin həlli üçün dəqiq istiqam əti müəyyən etmiş, ciddi siyasi dəstək vermiş və tarix ə obyektiv yanaşmağı vacib saymışdır. Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi ilə bağlı 1990-cı ill ərin ortalarından əsaslı tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanıldı. İlk dəfə 1996-cı il iyulun 11-13-də Naxçıvan şəhərində “Uluslararası qaynaqlarda Naxçıvan” mövzu- sunda keçiril ən beynəlxalq simpozium Naxçıvan tarixinin 52 öyr ənilməsi, tədqiqi işinə geniş imkanlar açmaqla bərabər, Az ərbaycan tarix elmində mühüm hadisə oldu. Bu simpoziumda Naxçıvan tarixinin bütün dövrləri təhlil edilmiş, tutarlı fakt və dəlillər aşkar edilmiş, tezislər çap edilmişdir [ 197 ] . 1997-ci ild ə “Naxçıvan sancağının müfəssəl d əftəri” ilk dəfə nəşr olundu ki, bu da Naxçıvan tarixinin mü əyyən dövr üçün bir sıra maraqlı məsələlərinin öyrənil- m əsi dəyərli mənbə hesab oluna bilər. Ulu öndərimizin ta- riximizin h ərtərəfli öyrənilməsi məsələsini məqsəd kimi qarşıya qoyması nəticəsində xeyli sayda monoqrafiya, m əcmuə nəşr edildi. “Naxçıvan sancağının müfəssəl d əftəri” kitabı [ 193 ] 2001-ci ild ə yenidən nəşr edildi [ 194 ] . 1998-ci ild ə Ankarada nəşr olunan “Tarihte ve günümüzde Nahçıvan” adlı kitab da [ 235 ] bölg ənin tarixi haqqında yazılmış ilk qiymətli əsərlərdən idi. Muxtar respublikada 2006- cı il iyunun 9-10-da keçirilmiş “Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri” mövzusunda beynəlxalq əhəmiy- y ətli simpozium Naxçıvan tarixinin öyrənilməsində əhə- miyy ətli rol oynadı və tarix elminin zənginləşməsinə mühüm töhf ə verdi. Simpoziumda bölgənin XIX-XX əsrlər tarixinə daha geniş yer verilmiş, böyük aktuallıq k əsb edən problem-məsələlər diqqət mərkəzində olmuşdu [ 69, 73, 146, 206 ] . Naxçıvanın tarixinin, mədəni irsinin daha geniş miqyasda t ədqiqi üçün ciddi addımların atılması zəruri idi. M əhz bu baxımdan Prezident Heydər Əliyevin Azərbay- can Milli Elml ər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin yaradılması haqqında 7 avqust 2002-ci il tarixli Sərəncamı mühüm tarixi əhəmiyyətə malik bir qərar idi. 2002-ci il 53 avqustun 12-d ə Heydər Əliyev bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar Naxçıvan MR Ali Məclisinin iclas salonunda AMEA- nın nümayəndə heyəti, tanınmış alimlər, ictimaiy- y ət nümayəndələrinin iştirakı ilə müşavirə keçirmişdi. Müşavirədə o, Azərbaycanın, eləcə də onun ayrılmaz t ərkib hissəsi olan Naxçıvan MR-nın tarixi, mədəniyyəti, elmi ədəbiyyatının yenidən, dərindən araşdırılması və elmi əsərlərin, kitabların hazırlanmasına böyük ehtiyac olduğu- nu qeyd etmiş, bu sahədə işlərin sürətləndirilməsinin vacibliyini vurğulamışdı: “Biz indi müstəqil Azərbay- canda özümüz ölk əmizin, torpağımızın sahibi olduğumuz halda, g ərək bu qədim, çox zəngin tariximizi araşdırıb meydana çıxaraq və bu gün də, gələcəkdə də xalqımızın d ərin köklərini ümumi, bəlkə də bəzən çox gözəl ifadələr- l ə bəzənmiş sözlərlə yox, elmi sübutlarla, elmi əsaslarla h əm öz xalqımıza çatdıraq, həm də dünyaya göstərək ki, Az ərbaycan xalqının kökü haradandır, tarixi nədir və Az ərbaycan bir ölkə kimi bəşər tarixində hansı yeri tutur. M ən açıq deyə bilərəm ki, görkəmli yer tutur. Ancaq biz bunu indiy ə qədər göstərə bilməmişik. Az ərbaycan haqqında fikirlərimi sizə çatdıraraq dem ək istəyirəm ki, bu baxımdan Naxçıvan xüsusi yer tutur. Naxçıvanın qədim, zəngin tarixi Azərbaycan tarixi- nin çox parlaq s əhifələrindəndir. Əgər Azərbaycan tarixi haqqında, ümumiyyətlə, bir çox işlər görülübsə, Naxçı- vanın tarixi haqqında və Naxçıvanın bir diyar kimi öyrə- nilm əsi – həm təbiətinin, həm adət-ənənələrinin, etnoqrafi- ya sının öyrənilməsi barədə çox az işlər görülübdür. Bunla- rı nəzərə alaraq, mən bu Sərəncamı vermişəm” [ 16, s. 17 ] . Heyd ər Əliyev müşavirədəki çıxışında, eyni zamanda, AMEA Naxçıvan Bölməsinin qarşısında duran başlıca vəzifələrdən danışaraq bu vəzifələrin icra edilmə- 54 sind əki əsas məramı da açıqlamışdı: “Ümumiyyətlə, bizim böyük m əqsədimiz Naxçıvanın tarixini bütün, hərtərəfli öyr ənmək, tədqiq etmək, onları həm elmi kitablarda dərc etm ək, həm populyar kitablarda dərc etmək, həm də t əbliğat materiallarında istifadə etməkdir” [ 16, s. 27 ] . Z əngin, hərtərəfli və dərin tarixi biliyə malik olan Heyd ər Əliyev doğma tarixin doğru-düzgün araşdırılması, öyr ədilməsi və təbliğ olunmasını daim diqqət mərkəzində saxlamış, bu mühüm sahəyə böyük qayğı göstərmiş, metodoloji göst ərişləri və apardığı çox dəyərli ümumiləş- dirm ələrlə tarix elminin inkişafına güclü təkan vermişdir [ 145, s. 377 ] . Naxçıvan Regional Elmi Mərkəzinin bazasında yarad ılan AMEA Naxçıvan Bölməsi daha geniş təşkilati struktura v ə elmi bazaya malikdir ki, bu da tezliklə bölg ənin tarixi, ədəbi-mədəni mühiti, incəsənəti, habelə t əbii ehtiyatları, flora və faunası ilə bağlı sanballı əsərlərin meydana g əlməsində, bölmənin elmi potensialının art- masında özünü göstərdi. Eyni zamanda ötən dövrdə Bölm ənin maddi-texniki bazası daha da gücləndirilmişdir. AMEA Naxçıvan Bölməsinin yaradılması haqqında Hey- d ər Əliyevin imzaladığı Sərəncam təkcə Naxçıvanın deyil, bütövlükd ə Azərbaycan xalqının tarixinin geniş planda öyr ənilməsi istiqamətində atılan çox mühüm addım idi. Qısa zaman kəsiyində Naxçıvan tarixi ilə bağlı iki cildlik “Naxçıvan Ensiklopediyası” [ 169, 170 ] , “Naxçıvan Muxtar Respublika sı” [ 174 ] , “Naxçıvan Muxtar Respubli- kası-80. Tarixi-statistik məcmuə” [ 175 ] , “Naxçıvan – Az ərbaycanın tarixi diyarıdır” [ 65 ] , “Naxçıvan e.ə. VII-II minillikl ərdə” [ 212 ] , “G əmiqaya təsvirləri” [ 35 ] , “G əmi- qaya t əsvirlərinin poetikası” [ 36 ] , “G əmiqaya” [ 61; 166 ] , 55 “G əmiqaya rəsmləri” [ 167 ] , “Naxçıvan tarixi atlası” [ 196 ] v ə onlarla bu kimi maraqlı kitab və monoqrafiyalar yazıldı. Y.Mahmudov [ 144, 146 ] , N.V əlixanlı [ 231 ] , V.Əli- yev [ 64-67 ] , F.S əfərli [ 216, 217 ] , V.Piriyev [ 206, 207 ] , K.Şükürov [ 148; Y.Mahmudovla birg ə, 229 ] , Z.Şahver- diyev [ 224, 225, 226 ; İ.Zeynalovla birgə ] , E.C əfərli [ 48 ] , N.Quliyev [ 138 ] , İ.Kazımov [ 119 ] v ə b. Naxçıvan tarixi m əsələləri ilə bağlı geniş tədqiqatlar apardılar və qiymətli əsərlər yazdılar. Az ərbaycan Prezidenti olduğu illərdə Naxçıvana daim böyük diqq ətlə yanaşan Heydər Əliyev Az ərbaycanın bu q ədim diyarının tarixinin, m ədəniyyətinin müasir elmi üsul və əsaslarla dərindən, h ərtərəfli araşdırılması, yüksək səviyyədə tədqiq olunması üçün böyük işlər görmüşdür. Ümummilli lider Heyd ər Əliyevin Naxçıvanla, onun siyasi tarixinin, m ədəni potensialının öyrənilməsi və inkişafı ilə bağlı qoyduğu ənənələr bu gün də Azərbay- canda dövl ət səviyyəsində davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyinin keçirilm əsi haqqında” 2004-cü il 9 fevral, “Naxçıvan Muxtar Respublika sının 85 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 2009-cu il 6 fevral, “Naxçıvan Muxtar Respub- likasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 2014- cü il 14 yanvar tarixli S ərəncamlar ulu öndər Heydər Əli- yevin bu sah ədəki ideyalarının yaşadılmasına, təşəbbüs- l ərinin və ənənənin inkişaf etdirilməsinə xidmət edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyi münasib əti ilə təntənəli mərasimdə iştirak edən Azərbay- 56 can Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Naxçıvanın ölk əmiz üçün əhəmiyyətindən danışaraq deyirdi: “Naxçı- van Muxtar Respublikası Azərbaycanın əsas hissəsindən t əcrid olunmuş vəziyyətdə yaşayır. Naxçıvan Heydər Əliyevin doğma vətənidir. Mən də bu hisslərlə yaşayıram. İstəyirəm biləsiniz ki, mənim də qəlbimdə Naxçıvanın xü- susi yeri var v ə bu yer çox böyükdür. Bu torpaq mənim d ə Vətənimdir, mənim övladlarımın da Vətənidir. Əminəm ki, biz – Heydər Əliyevin davamçıları Naxçıvanı da, Az ərbaycanı da Heydər Əliyevin yolu ilə inamla yeni q ələbələrə doğru aparacağıq” [ 228, 2004, 16 may ] . “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 85 illik yubile- yinin keçirilm əsi haqqında” Sərəncamda qeyd edilirdi ki, Naxçıvan Muxtar Respublkasının 85 illiyinin qeyd olunması olduqca mühüm və zəruri bir məsələdir. Çünki Erm ənistanın apardığı təcavüzkar siyasət nəticəsində Az ərbaycandan qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə, bloka- da şəraitində yaşamaq məcburiyyətində qalan, tez-tez b ədnam qonşuların ərazi iddiaları obyektinə çevrilən Naxçıvanın tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan s əhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, m ədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarın tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, dünya ictimaiyy ətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyas ətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilm əlidir [ 10, 2009, 10 fevral ] . Az ərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin muxtar respublikanın 90 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı imzaladığı Sərəncamda müstəqillik dövründə apardığı böyük mübariz əyə və əzmə görə Naxçıvana və naxçıvanlılara çox yüksək qiymət verilmişdir: “Naxçıvan əhalisinin milli istiqlal ideyalarına bağlılıq nümayiş etdirə- 57 r ək dövlət müstəqilliyimizin bərpası, qorunub saxlanılması v ə möhkəmləndirilməsində müstəsna xidmətləri vardır. Bu gün yüks ək potensiala malik muxtar respublika bütün dövl ət proqramlarını, infrastruktur layihələrini böyük uğurla həyata keçirməsi sayəsində ölkədə dinamik inkişaf x əttinə uyğun, fasiləsiz aparılan irimiqyaslı quruculuq, abadlıq işlərinin fəal iştirakçısıdır. Naxçıvan hazırda möt əbər beynəlxalq tədbirlərin təşkil olunduğu məkana çevrilmişdir” [177, s. 4]. Naxçıvan Muxtar Respublikasının yubiley tədbirlə- rinin böyük t əntənə ilə qeyd edilməsi xalqımızın dünəni, bu günü v ə sabahı üçün çox mühüm siyasi əhəmiyyəti olan hadis ə idi. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|